Асаблівасці фантастычных і прыгодніцкіх твораў А. Федарэнкі

Другое – ці ёсць у героя паплечнікі-аднадумцы, тыя, хто, як і ён, па-максімалісцку атаясамліваюць творчасць і само жыццё? Так, бачыцца, што Алесь Трухан не адзінокі ў пошуку “высокага сэнсу” літаратурнай творчасці. Яго дыялогі-дыскусіі з Ведрычам, дзе кожны нібьгга адстойвае свой уласны пункт гледжання, адрозныя ад пазіцыі апанента, выяўляюць, што на самай справе абодва – менавіта аднадумцы. Толькі адзін – філосаф, інтравертыўна заглыблены ва ўласнае светаасэнсаванне, у пошук кампрамісу паміж былым і будучым, паміж умоўным і рэальным, а другі – бунтар, у пэўнай ступені нават рэвалюцыянер, свабодны і рызыкоўны, а адпаведна і больш безабаронны, падвергнуты “ўплывам” эпохі. Трухан, нягледзячы на ўсю сваю хваравітасць, вонкавую слабасць, даволі рацыянальна і аб’ектыўна ацэньвае ўласныя духоўныя сілы. Пазней, супастаўляючы сваю асобу з асобамі некаторых сваіх знаёмцаў, ён адзначыць: “Ды і куды Ігару выпрабаванні! Зломіцца ад драбязы, на якую прывыклы, трэніраваны, закалёны Трухан увагі не звярнуў бы, сап’ецца, звар’яцее, самагубствам, чаго добрага, скончыць...” [28, с. 58]. Ведрыч жа, па справядлівым вызначэнні Трухана, “сваяк ці прамы нашчадак усім гэтым Пёцефі, Каліноўскім, д’Арк, Касцюшкам <...>, з тых шалапутных, непаседлівых, вечна няўрымслівых галоў, якія ёсць у кожным народзе, якія, калі ўгадаюць нарадзіцца ў патрэбны час, гэта значыць, калі бываюць запатрабаванымі сваім народам – тады робяцца нацыянальнымі героямі...” [28, с. 38].

Але Ведрыч – прадстаўнік іншай эпохі, чыя “звышэнергія расходуецца на абы-што, у лепшым выпадку на словы”. Вось так, у некаторай ступені хітруючы, ведучы своеасаблівую “двайную гульню”, аўтар рамана правакуе чытача спрачацца з ім, не пагаджацца, сцвярджаць, што літаратура, тыя самыя словы – ёсць разам і высокі сэнс, і прызначэнне, і наканаванне, і Божы дар. Але ж несумненна, што гэта і перакананне самога пісьменніка.

Трэцяе – пра што пісаць? Менавіта ў асэнсаванні гэтага пытання асобы двух герояў асабліва моцна знітоўваюцца ў адным “я”, далучаючыся, дарэчы, да асобы самога аўтара твора. Пісьменнік найперш выяўляе ўласнае эмацыянальнае асэнсаванне “тэматыкі літаратурнай творчасці”: паглядзі наўкола – якое багацце, якія “глыбы і слаі”. Пішы пра тое, чым ты сам захапляешся, што ёсць каштоўнае і цікавае для цябе, але пішы шчыра і сумленна. Абавязкова знойдзецца той, хто будзе ўдзячны табе за твой “эгаізм, узяты ў рамку стылю” [28, с. 40], які называецца літаратурай. Назірай, занатоўвай, бо наперадзе яшчэ прадугледжваецца будучыня, і, магчыма, калісьці нехта са скрухай, з запозненым шкадаваннем падумае, як многа да сучаснасці “не даехала, растрэслася па дарозе, пагублялася, стала экзотыкай...” [28, с. 40].

Трухановічу пашчасціла дыхаць “тым” паветрам, увачавідкі бачыць “тое” жыццё, якое і праз восемдзесят год так моцна трымае Трухана, дзе “кожная хата – клубок лёсаў, процьма гісторый, цэлыя сагі – з нараджэннямі, смерцямі, радасцямі і бедамі, геаграфічнымі перамяшчэннямі і вяртаннямі... Дык гэта ж усяго толькі макаўка, вяршок, тое, што ён ведае павярхоўна. А каб хоць трохі капнуць глыбей, каб распытаць старэйшых каго?..” [28, с. 38].

Спакваля вымалёўваецца асэнсаванне пісьменнікам сапраўднай сутнасці літаратуры, персаніфікаванай у выглядзе своеасаблівай “кнігі “Памяці”, дзе, на першы погляд, нібыта і няма “нерушу”, “вольнага лапіка не засталося”. Вось тут аўтару выпадае нагода паразважаць пра літаратурныя набыткі папярэднікаў, пра “Палескія хронікі” ды “Камароўскія хронікі”, якія паспрабуй пераплюнь, паміж якімі як уплішчыцца?” [28, с. 40]. I зноў жа адказ на рытарычнае пытанне вяртае да таго самага “эгаізму”, а насамрэч да “творчай індывідуальнасці”, да духоўнасці, да душы. Бо “не тым цікавая палянка, што яна Данілава ці Мікіцішына, а тым, хто на яе ў дадзены момант пазірае, праз чые вочы, розум і душу яна перадаецца” [28, с. 40]. Больш дакладна, мабыць, і не скажаш.

Андрэй Федарэнка прызнаваўся, што ў нейкай меры “іранізуе” ў рамане над пэўнымі літаратурна-творчымі дасягненнямі майстроў слова. Безумоўна, зрэдку гэтая іронія адчуваецца. Напрыклад тады, калі Трухановіча запрашае на сходку прадстаўнік мясцовай улады бальшавік Яшка Калачонак. “...Часам не грэблю будаваць? – іранічна спытаў Трухановіч, маючы на ўвазе мастацкія творы пра дваццатыя – трыццатыя гады. Усе без выключэння раманы і аповесці заканчваліся там сходамі, пасля якіх шляхам сумеснай працы адбывалася зліццё індывідуумаў у адзіны арганізм. 3 пятнаццаці прачытаных ім кніг у дзесяці разам будавалі дарогу, мост і гацілі грэблю <...>, у чатырох калектыўна асушалі балота, у апошнім <...> – усё гэта разам плюс будаўніцтва торфазавода” [28, с. 49].

Аднак іранічнасць не стала галоўнай рысай рамана. Найперш таму, што ўласнае стаўленне Андрэя Федарэнкі да літаратуры – “вельмі сур’ёзнае, нейкае спецыфічна балючае і нават знерваванае, вельмі тонкае, датклівае. А яшчэ таму, што за кожным радком – адчувальная любоў да роднага – да мінуўшчыны з яе “драбніцамі сялянскіх хат” і адзінкавых чалавечых лёсаў, да беларускасці ўвогуле і да літаратуры ў прыватнасці” [3, с. 132]. Паводле гэтай сваёй любові (ці, дакладней сказаць, паводле светаасэнсавання) Андрэй Федарэнка адчувальна блізкі да У. Караткевіча. Хаця сам аўтар рамана гэтае супастаўленне (каго б то ні было з Караткевічам) сатырычна абыгрывае яшчэ ў пачатку рамана: “...найвышэйшай пахвалой у яго было – “амаль як у Караткевіча” [28, с. 17]. Але пры чытанні роздумаў аўтара рамана пра літаратуру, пра яе “праўду”, пра яе прызначэнне, міжволі згадваецца і “Зямля пад белымі крыламі” з урачыстым замілаваннем да ўсяго родна-беларускага, і “Каласы...”, і шматлікія паэтычныя ўзоры творчасці Караткевіча, дзе “чулася” вельмі сугучнае высокае пачуццё.

Чацвёртае – пісьменнік і соцыум. Гэтыя адносіны амаль заўсёды складаныя. У рамане “Рэвізія” яны адлюстраваны даволі рознабакова: спачатку – праз “кантактаванне” Трухановіча з “суседзямі па койках” у бальніцы, праз яго становішча ў “роднай” хаце, пазней – праз зносіны Трухана з сябрамі па вучобе і інтэрнаце, праз яго пачуцці да Нэлі. Дарэчы, стаўленне героя да жанчыны выглядае ў творы вельмі сімвалічна, яно нібыта праектуе адносіны творцы і матэрыяльнага свету: “Чаму ўсё, што для іншых звычайнае, нармальнае, даступнае, для яго – недасяжнае? <...> Любому нармальнаму хлопцу якія б на яго месцы адкрываліся перспектывы! Хоць бы ў меркантыльным плане: мінская кватэра, добрыя і багатыя цесць з цешчаю, разумная і прыгожая дзяўчына... <...> У тым і справа, што трэба ж было Нэлі наляцець акурат на яго – ненармальнага, незвычайнага” [28, с. 27]. Так званы соцыум жыве ў вялікай ступені іншымі клопатамі, якія ў сапраўднага мастака далёка не на першым плане. Мастак не ўмее гуляць у модныя гульні, не ведае іх правіл, ён – наўзбоч.

Пятае, непазбежнае, пісьменнік і мова, – абыграна Андрэем Федарэнкам праз дыскусію паэта Ведрыча і Ільі Ільіча, юрыста. Сатыра, іронія, гумар – усе смехавыя адценні бруяцца ў лаканічных рэпліках гэтага дыялога, высвятляючы абсурдную сутнасць абвінавачванняў юрыста, які не можа зразумець: чаму беларусы гавораць па-беларуску? Стаўленне Ведрыча да свайго апанента відавочна грэблівае, па сутнасці, ён нават не ўспрымае яго ўсур’ёз. Ведрыч пачуваецца ў гэтай спрэчцы не толькі ўпэўнена і годна, але, адчуваючы сваю безумоўную перавагу, дэманструе, што не лічыць патрэбным нешта тлумачыць такім асобам. Яго меркаванні з’едлівыя, часам, нават абразлівыя: “Не ведаю, які з цябе юрыст, але нясеш ты ахінею...”, “Табе паможа толькі клініка...” [28, с. 22]. У Трухана стаўленне да прадмета дыскусіі супрацьлегла іншае па эмоцыях – балючае, нервова-абвостранае: “Перад кім мы сыплем бісер, на што трацім энергію, чаму самі сябе не беражэм? Навошта самахоць узвалілі на сябе гэтую няўдзячную місію – агулам, паўсюдна, без разбору агітаваць за беларушчыну абы-каго? Да беларускай мовы трэба яшчэ права допуску мець, трэба заслужыць гонар быць да яе далучаным” [28, с. 22]. Зноў жа – дакладна, узнёсла, і, самае цікавае, сутнасць даведзена менавіта шляхам эмацыянальнага ўздзеяння. Пісьменнік вымушае “ўзяць” у дыскусіі чыйсьці бок, – таго, хто выклікае і найбольшую сімпатыю і мае справядлівую рацыю. А гэта відавочна.

Прынамсі, “Рэвізія” ўспрымаецца, як своеасаблівая скразная споведзь – шчырая, сакральная, інтымная” [3, с. 133]. Міжволі згадваецца меркаванне французскага крытыка Цібодэ, які, гаворачы пра сапраўдны талент, заўважыў: “Творца рамана ажыўляе магчымае, а не ўзнаўляе рэальнае” [Цыт. па: 3, с. 130]. Так і ў рамане Андрэя Федарэнкі – мары, мроі цесна знітаваны з рэальнасцю, уяўнае і магчымае пераплецена з былым і сапраўдным. А ўсё разам – неардынарны мастацкі твор – шчыры па эмоцыі, непасрэдны па думках, глыбокі па філасофіі.

Пасля прачытання твора з’яўляецца пачуццё, што даўся ён аўтару з вялікай цяжкасцю. У тэксце рамана акрамя непасрэдных эмоцый, якія маюць дачыненне да падзей, адчуваецца яшчэ іншая эмоцыя – індывідуальна-аўтарская – своеасаблівая напружанасць думкі, пачуцця, спецыфічна-вострая патрабавальнасць да самога сябе, да свайго героя, а разам – да ўласнай творчасці, да літаратуры. Яна асабліва выразна гучыць у фінале рамана: “Столькі ўжо было патрачана сілы, энергіі, духоўнага запасу, што ён цяпер проста не ведаў, дзе браць дадатковыя рэзервы? Як гэтую дыстанцыю адужаць?” [28, с. 67].

Такім чынам, сюжэт рамана “Рэвізія” будуецца на матыве вандравання ў часе. Гэтая фантастычная сітуацыя дала магчымасць аўтару рамана заглыбіцца ў свет адчуванняў, перажыванняў чалавека, мастака. Галоўнае месца ў творы займае не авантурна-прыгодніцкі, а філасофска-інтэлектуальны складнік. Дамінуючая тэма рамана – мастак і мастацтва, прызначэнне пісьменніка і яго творчасці, роля самой літаратуры ў жыцці грамадства і жыцці асобнага чалавека. Гэтая тэма аб’ядноўвае цэлы шэраг філасофскіх праблем: пісьменнік і соцыум, пісьменнік і мова, сэнс мастацкай творчасці і інш.

1.2 Аповесць “Вёска”

Часам прозу Андрэя Федарэнкі вызначаюць як “жорсткі рэалізм”. Увогуле зварот да непрывабных бакоў сучаснасці і мінуўшчыны ўласцівы многім прадстаўнікам так званай маладой і маладзейшай літаратуры. “Маладыя прапанавалі свой прынцып адлюстравання жыцця, рэчаіснасці – гранічная праўда, няхай нават жорсткая, бязлітасная, бязрадасная”, – слушна заўважае А. Бельскі [6, с. 55].

Аповесць Андрэя Федарэнкі “Вёска” (1995) поўніцца бязрадаснай праўдай. “У такім жа вялікім, як і бібліятэка, памяшканні з двух ранейшых класаў у адным кутку, абсеўшы лаўкі, гулялі ў “храпа” – Пеця, Ручка, нейкія малыя, нейкі чорны, калматы, як цыган, з доўгімі бруднымі пазногцямі, якому ішла карта, і ён увесь час крычаў: “Са мной!”, “Верталёт!”, “Тры ўзяткі!”; побач, проста на падлозе, – літровы слоік самагонкі – хто хоча падыходзь, налівай, пі... Усе, у тым ліку і малыя, курылі бесперапынна. У другім кутку, дзе таксама стаялі лаўкі, дзявочая кампанія слухала магнітафон. Была там маленькая, худая і гадкая дзяўчынка, якая пстрыкала клавішам, пераганяючы касету, і лаялася матам. Была баба гадоў пад трыццаць з грудным дзіцём, танцавала, прыціскаючы гэтае дзіцё да сябе. Час ад часу дзіцё заходзілася плакаць, тады з кутка карцёжнікаў крычалі: “Глушы байстручаня!”, а баба спакойна адказвала: “Уйди, скройся!” [24, с. 71–72].

Вёскі, што дзесяцігоддзі паказвалася нашай літаратурай як захавальніца духоўнасці, маральнасці, спадчынных народных традыцый, мовы, у аповесці Андрэя Федарэнкі няма. Балюча чуць Антону Васкевічу ад самага блізкага чалавека, ад маці: “Г...о ў нас, а не язык! У адной дзярэўні так скажуць, у нашай – яшчэ інакш, а выходзіць ні па-польску, ні па-конску...” [24, с. 93]. Пісьменнік канца XX ст. вяртаецца да той “праўды”, якую з вялікім душэўным болем узнаўляў на пачатку стагоддзя Максім Гарэцкі.

Бязрадасная праўда і ў тым, што малады, разумны, нацыянальна свядомы Антон, які вымушаны быў вярнуцца ў вёску пасля адлічэння за “беларушчыну” з ВНУ, не можа знайсці сябе ў родным асяродку, не можа супрацьстаяць наступу бездухоўнасці. Ен шмат у чым расчароўваецца і пакрысе пачынае співацца. Можна сказаць, што Антона ад далейшай духоўнай дэградацыі ратуе аднаўленне ў інстытуце і вяртанне ў сталіцу.

Унутраны свет герояў прозы Андрэя Федарэнкі часцей за ўсё выяўляецца ў сувязях і дачыненнях іх з роднымі і блізкімі людзьмі, у пакутлівым роздуме і самаацэнцы; яны заўсёды ў пошуках каштоўнасцей, якія даюць апірышча ў паўсядзённым жыцці. Заканамерна, што Антон Васкевіч, герой аповесці “Вёска”, выключаны са сталічнага інстытута, прыехаў у матчыну сялянскую хату, каб тут перажыць цяжкую часіну, адагрэцца душой, якую выстудзілі несправядлівасць і адчай.

“У прозе А. Федарэнкі няма герояў, для якіх ў жыцці ўсё было б ясным і зразумелым. Яны стаяць на раздарожжы, у глыбокім роздуме перад выбарам. Можна казаць пра тое, што пісьменнік стварае зборны персанаж, надзелены рысамі і якасцямі, якія выяўляюцца ў станоўчых героях. Так, маці з аповесці “Вёска” – узор таго, як у народзе ўспрымаюць дабро і зло, як умеюць трываць і спадзявацца” [18, с. 11].

Эвалюцыю герояў прозы Андрэя Федарэнкі, найперш у сэнсе іх духоўнага ўзбагачэння, сталення поглядаў на жыццё і сваё месца ў ім, можна акрэсліць як пошук маральнага ідэалу.

Л. Турбіна лічыць, што апавяданне “Мыла” можна параўнаць з аўтапартрэтам Андрэя Федарэнкі: “за немудрагелістым сюжэтам выразна паўстае прастадушны вобраз самога пісьменніка – дапытлівага і ранімага, дасведчанага і няхітрага, добрага і хітраватага” [21, с. 51].

Аднак з аўтапартрэтам пісьменніка можна параўнаць не толькі апавяданне “Мыла”. Яго вобраз выразна паўстае ў многіх створаных ім мастацкіх творах: таго ж Трухана-Трухановіча (“Рэвізія”), Антона Васкевіча (“Вёска”). Апошні – своеасаблівы аўтапартрэт празаіка “ў славутым раёне 23–25 гадоў”.

Пісьменнік у свой час не быў выключаны з інстытута, як яго герой Антон Васкевіч. Аднак бясспрэчна іншае: аўтар надзяліў свайго героя ўласным светаўспрыманнем і светаразуменнем – «удыхнуў» у яго сваю душу: пакутную і чулую, самотную і светлую... [10, с. 49].

I пісьменніку, як і яго герою  ў засведчаны час, давялося “шукаць сваё месца ў паўцёмным вагоне” жыцця-цягніка.

Філасофскіх пластоў і сэнсавых узроўняў у аповесці “Вёска” не менш, чым у рамане “Рэвізія”. Андрэй Федарэнка неаднойчы дэманстраваў, што па-майстэрску валодае як вясковым, так і гарадскім топасам. Аднак літаратура – не статыстыка, каб на падставе выяўленай большасці прапаноўваць абагульненні.

“Менавіта вясковы топас забяспечыў такому майстру, як Андрэй Федарэнка, найвышэйшы ўзровень абагульнення ў выяўленні нацыянальнага. Такім узроўнем, бы скразняком, зрушваюцца рэчы з іх звыклых месцаў і ствараюцца новыя сэнсавыя зоны” [10, с. 51].

Акрэсліць хранатоп аповесці нескладана: ён дакладна пазначаны аўтарам. Да таго ж у самым першым радку заяўлены і герой, і калізія: “Антона Васкевіча выгналі з інстытута ў канцы 1990 года, перад самай зімовай сесіяй” [24, с. 5].

Выгналі нібыта за “п’янства”. “Усе кажуць! Што ты п’янставаў, кажуць!” – як адсек вар’ят Пульс, “шыракаплечы дзяцюк гадоў пад сорак” [24, с. 19]. Яго першага ўбачыў блізу станцыі выгнаннік, вярнуўшыся ў родную вёску, што на Мазыршчыне. Тут Васкевіч і “пражыў амаль год чужаком, сам у сабе”, да восені 1991 года.

Топас пашыраецца: VIII раздзел прысвячаецца этнаграфічным “адметнасцям свайго рэгіёна” – Палессю, якое “абступілі, ціснуць з усіх бакоў” Чарнігаўшчына, Кіеўшчына, Жытоміршчына. Антон успомніў, як дзед Пятро хваліўся: “Я ў Кіеў за суткі канём заязджаў!”. Не ў Мінск, а ў Кіеў...