Асаблівасці фантастычных і прыгодніцкіх твораў А. Федарэнкі

Змест

 

 

Уводзіны.................................................................................................................3

Глава 1. Філасофская і псіхалагічная проза Андрэя Федарэнкі........................5

1.1 Раман “Рэвізія”.......................................................................................5

1.2 Аповесць “Вёска” ................................................................................11

1.3 Апавяданні Андрэя Федарэнкі............................................................21

Глава 2. Асаблівасці фантастычных і прыгодніцкіх твораў А. Федарэнкі… 27

2.1 Аповесць “Шчарбаты талер”...............................................................27

2.2 Аповесць “Афганская шкатулка”........................................................30

Глава 3. Мастацкая індывідуальнасць Андрэя Федарэнкі................................41

Заключэнне............................................................................................................52

Спіс выкарыстаных крыніц..................................................................................54

 

 

Уводзіны

 

Актуальнасць. Сучасная беларуская літаратура перажывае перыяд істотнага абнаўлення. Шырокім фронтам выступаюць у ёй ужо не толькі пісьменнікі-мадэрністы, але і постмадэрністы, якія, здаецца, усё падвяргаюць крытычнаму сумневу і высмейванню. На фоне іх “суперсучасных” тэкстаў творы прадстаўнікоў псіхалагічнай плыні могуць камусьці падацца занадта традыцыйнымі. Але менавіта ў іх жывуць сапраўдны боль, спачуванне і любоў да чалавека, што спакон вякоў несла мастацтва слова. У беларускай літаратуры канца XX ст. да псіхалагічнай плыні ў прозе належаць творы Алеся Асташонка, Галіны Багданавай, Алеся Наварыча, Адама Глобуса, Андрэя Федарэнкі і іншых.

“Андрэй Федарэнка з’яўляецца, відаць, самым беларускім празаікам маладзейшага пакалення, – з захапленнем піша С. Андраюк. – У беларускую прозу прыйшла арыгінальная творчая асоба – са сваім бачаннем свету і чалавека ў ім, са сваім моцным вясковым характарам” [13, с. 35].

Расійскі крытык Л. Турбіна ў часопісе “Литературная учёба” (Масква), прадстаўляючы чытачам апавяданне “Мыла”, называе А. Федарэнку “адным з самых значных сучасных беларускіх пісьменнікаў” [21, с. 52].

Проза Андрэя Федарэнкі разнажанравая, тэматычна і праблемна шматстайная, яна адначасова традыцыйная і наватарская. Пісьменніка цікавіць сучаснасць і мінуўшчына, горад і вёска, жыццё студэнта і жыццё салдата. Многія яго творы выводзяць на сур’ёзны роздум пра чалавека, пра складанасць і неадназначнасць яго ўнутранага “я”, пра пошукі ім, хісткім, недасканалым, слабым, шляхоў да Святла, Праўды і Справядлівасці.

У прозе Андрэя Федарэнкі дастаткова поўна адбіваюцца асноўныя накірункі творчага працэсу ў сучаснай прозе, яе шматфарбнасць і паліфанічнасць стыляў, заўважаецца цяга да праблем сацыяльнага і духоўнага плана, адчуваецца выразная скіраванасць да ўнутранага свету героя, імкненне перадаць адценні яго думак і перажыванняў, самыя глыбокія і тонкія рухі душы.

Андрэй Федарэнка – адзін з нямногіх беларускіх аўтараў, якія і сёння, калі літаратурная мода дыктуе лёгкае эсэістычнае насмешліва-іранічнае пісьмо, спрабуюць зразумець глыбіні чалавечай псіхікі. Хоць, як і кожны пісьменнік эпохі постмадэрну, ён “асуджаны” на выяўленне катастрафізму, які стаў галоўнай прыкметай сучаснага мыслення, яго творы бліжэй да рэалізму, які засноўваецца на “нязрушнай іерархіі” матэрыялістычнага дэтэрмінізму традыцыйнай для Новага часу маралі. Больш таго, Андрэй Федарэнка – аўтар, добра абазначаны ў найноўшых філасофскіх плынях і мастацкіх павевах (пра што сведчаць некаторыя яго публіцыстычныя выказванні), як і многія яго калегі-сучаснікі, прынцыпова паўстае супраць постмадэрнісцкай канцэпцыі аўтара як старонняга, незацікаўленага фіксатара хаосу.

Творчасць Андрэя Федарэнкі не абыдзена ўвагай крытыкаў. Напісанае пра яго творы, бадай, ці не пераўзыходзіць тэкставую прастору іх саміх, аднак феномен Федарэнкі да канца не разгаданы.

Мэта работы: прааналізаваць праблематыку і паэтыку твораў Андрэя Федарэнкі.

Зыходзячы з пастаўленай мэты вырашаюцца наступныя задачы:

1) разгледзець праблематыку  філасофскай і псіхалагічнай прозы Андрэя Федарэнкі (раман “Рэвізія”, аповесць “Вёска”, апавяданні);

2) даследаваць своеасаблівасць прыгодніцкіх твораў Андрэя Федарэнкі для дзяцей (“Шчарбаты талер”, “Афганская шкатулка”);

3) вызначыць асаблівасці паэтыкі Андрэя Федарэнкі: адметнасці творчага метаду, галоўныя катэгорыі мастацкага свету.

Аб’ект даследавання: проза Андрэя Федарэнкі.

Прадмет даследавання: праблематыка і паэтыка твораў Андрэя Федарэнкі.

Метады даследавання: аналітычны, сістэмны, моўны аналіз.

Крыніцы. Трэба сказаць, што творчасць пісьменніка даследавана яшчэ не ў поўным аб’ёме. Такім чынам, літаратуразнаўчыя крыніцы, акрамя дысертацыйнага даследавання Н.В. Кузьміч, прадастаўлены нешматлікімі крытычнымі артыкуламі, у якіх даследуецца проза А. Федарэнкі. Увагу творчасці пісьменніка ўдзялялі такія вядомыя літаратуразнаўцы, як А. Бельскі, І. Ф. Штэйнер, Л. Галубовіч, Т. Грамадчанка, І. Запрудскі, І.М. Шаладонаў. Л. Алейнік даследуе раман “Рэвізія”. Філасофію існавання ў апавяданнях Андрэя Федарэнкі аналізуе Г.М. Кісліцына. М. Аммон разглядае праблему фантастычнага ў творах А. Федарэнкі. Некалькі прац, распрацовак урокаў В.У. Верціхоўскай і М.І. Верціхоўскай прысвечана дзіцячым творам Андрэя Федарэнкі “Шчарбаты талер” і “Афганская шкатулка”, а таксама аповесці “Вёска”. А. Дубасава разглядае творчы метад Андрэя Федарэнкі, які яна вызначае як “казачны рэалізм”.

 

 

 

Глава 1. Філасофская і псіхалагічная проза Андрэя Федарэнкі

 

1.1 Раман “Рэвізія”

 

Выбітны крытык і тонкі знавец літаратуры Л. Галубовіч (доўгі час ён загадваў аддзелам крытыкі і публіцыстыкі “ЛіМа”, вёў рубрыку “Кулуары”) згадвае: “Калі я распавёў Андрэя Федарэнку сваё ўражанне і ўласнае разуменне яго рамана “Рэвізія”, то напершапачатку ён знервавана запярэчыў мне, заявіўшы, што я ўвогуле нічога не ўцяміў з таго, што ён хацеў сказаць у сваім творы...” [11, с. 34].

Надзвычай складанымі ўспрымаюцца сэнсавыя і структурныя слаі і глыбіні рамана “Рэвізія”, над якім аўтар працаваў шмат гадоў (у канцы твора стаяць даты 1987, 1999, 2003). Гэта творчая адметнасць пісьменніка, які, па ўласнаму прызнанню, апавяданні і нават гумарэскі выконвае месяцамі: выключэнне – апавяданне “Пеля”, якое напісаў за дзве гадзіны. Складаная канструкцыя рамана абумоўлена як значнасцю праблем, якія вырашаюцца ў творы, так і наватарскім разуменнем ролі літаратуры як асноўнага віду мастацтва ў чалавечным грамадстве. Надзвычай смелыя выказванні, якія парушаюць звыклае ўспрыняцце мастацкага слова, укладзены ў вусны арыгінальнага паэта Ведрыча, прататыпам якому стаўся, несумненна, яшчэ адзін наш зямляк Анатоль Сыс. Спалучэнне розных часавых пластоў, сэнсавых глыбінь дазваляе пісьменніку пагаварыць аб жыцці і смерці, народзе і ягоных лідэрах, ролі асобы ў грамадстве, функцыі літаратуры ў эпоху глабалізму. [4 , с. 118 ].

           Герой рамана “Рэвізія” (2004) піша (ці думае напісаць) твор, у якім наш сучаснік перамяшчаецца ў часе і жыве нейчым чужым жыццём, ведаючы, што пільная ўсёмагутная “чразвычайка” знойдзе прычыну яго арыштаваць і знішчыць. Узноўленая ўмоўная сітуацыя дала магчымасць аўтару рамана заглыбіцца ў своеасаблівы свет рэфлексій, адчуванняў, перажыванняў чалавека з раздвоенай ці, лепш сказаць, з падвойнай свядомасцю.

У рамане прысутнічае даволі распаўсюджаны для сучаснай прозы матыў вандравання ў часе. Да адпаведнага прыёму звярталіся таксама В. Адамчык (“Падарожжа на Буцафале”), А. Асіпенка (“Святыя грэшнікі”), Л. Рублеўская (“Забіць нягодніка, альбо Гульня ў Альбарутэнію”, “Сутарэнні Ромула”). Аднак выкарыстанне Андрэем Федарэнкам характэрнага для белетрыстыкі фантастычнага дапушчэння толькі намінальнае: галоўнае месца ў творы займае не авантурна-прыгодніцкі, а філасофска-інтэлектуальны складнік.

У цэнтры мастацкага аналізу дзейнасць літаратурнага аб’яднання “Тутэйшыя”, а таксама заканамернасці развіцця айчыннай літаратуры ў цэлым. Для найбольш аб’ектыўнага асэнсавання акрэсленых пытанняў празаік, па словах Л. Алейнік, паўстае “ў трыадзінай іпастасі “аўтар – герой – рэвізор” [3, с. 139]. Увядзенне ж у тэкст экстрэмальных, неверагодных падзей (перамяшчэнне галоўнага героя ў 20-я гг. і ў апошнія дзесяцігоддзі XX ст.), фантастычных, сімвалічных або ўмоўных персанажаў (Трухан – Трухановіч, Анатоль Ведрыч і інш.) спрыяе ўзмацненню мастацкай вобразнасці, іншаказальнасці, парабалічнасці сюжэта. Пры гэтым адмысловая фантастычная падвоенасць быцця (героі-двайнікі, паралельнае разгортванне дзеяння ў некалькіх часавых адрэзках і інш.) дапамагае пісьменніку рэпрэзентаваць фундаментальныя моманты беларускай гісторыі не лінейна, а сінхронна, тым самым дэманструючы яе спіральную цыклічнасць. I, як слушна заўважае Л. Галубовіч, “адзінае, што непарыўна звязвае гэтыя часткі на сіметрычным згібе – зямная пространь Айчыны” [12, с. 16].

У адной з эсэістычных мініяцюр Андрэй Федарэнка напісаў, што “...на першым месцы ў пісьменніка заўсёды павінна быць элементарная павага да чытача. Каб чытач верыў яму, як самому сабе. Бо, падмануўшыся раз, ён кнігу такога аўтара больш і ў рукі не возьме...” [Цыт. па: 3, с. 130]. Думаецца, гэтая пазіцыя пісьменніка цалкам рэалізавана ў рамане “Рэвізія”, дзе чытач, вандруючы з героем твора ў часе, у шматмернай мастацкай прасторы, паступова перапаўняецца ўражаннямі і своеасаблівым даверам. Гэты давер вымушае абстрагавацца ад рэальнаспі, стварае адчуванне верагоднасці містычнага, далучае да светаасэнсавання і філасофіі героя, да суіснавання з ім, а галоўнае, прыцягвае ўвагу да той жа праблемы, якую вырашае сам пісьменнік. Азнаямленне з сюжэтам твора стварае ўражанне “прысутнасці” ў творчай лабараторыі, дзе аўтар, нібыта на вачах, разрозненую масу фактаў, падзей, эпізодаў зводзіць у адзінае цэлае, у мастацкі твор, “кожным новым рухам надаючы яму ўсё больш дасканалы выгляд, форму...” [3, с. 130]. Чарговы штрых – і выяўляецца галоўнае: задума, ідэя, ажывае той змест і тая сутнасць, што ў першапачатковым матэрыяле не мог разгледзець ніхто, бачыў і адчуваў толькі сам майстар.

Шлях галоўнага героя ў рамане “Рэвізія” – ланцужок эпізодаў, дзе кожны новы факт – штрых да выяўлення духоўнай сутнасці персанажа. Герой выступае ў творы ў дзвюх іпастасях і аддаць перавагу адной з іх не ўяўляецца магчымым. Сучаснасць, якую сузірае і асэнсоўвае, па драбніцы аналізуе Трухан, шукаючы гармонію паміж сабой і светам, – успрымаецца як роздум не столькі пра “абстрактныя” агульначалавечыя праблемы накшталт “праклятых пытанняў”, а хутчэй, як погляд на адну канкрэтную сферу чалавечага жыцця і дзейнасці – літаратуру, літаратурную творчасць. Таму мінуўшчына, у якую пераносішся разам з alter ego героя, увасобленага ў містычным Трухановічы, – не меней рэальная і верагодная, падпарадкаваная ў вялікай ступені ідэі аналітычнага даследавання шляхоў “тварэння” літаратуры, выяўлення погляду на літаратуру самога аўтара твора.

Знаёмства з Алесем Труханам адбываецца ў “доме пісьменнікаў”, куды ён патрапіў, на першы позірк, выпадкова. (Думаецца, тут закладзена аўтарскае перакананне: калі ты сапраўды пісьменнік, то так ці інакш, а твой шлях (як ні круці) усё роўна – да літаратуры). Персанаж “прэзентуецца” аўтарам адначасова праз раскрыццё ўласных уражанняў і адчуванняў героя і праз ацэнкі яго іншымі героямі. Тут, дарэчы, назіраецца своеасаблівая поліфункцыянальнасць “характарыстычных” каментарыяў: выяўляючы стаўленне да Трухана, героі адкрываюць чытачу і сваю сутнасць або даюць удзячную нагоду аўтару адрэкамендаваць іх як найлепш.

Так, Нэлі, паплечніца Трухана па вучобе, адзываецца пра яго больш чым лаканічна: “Ды так, <...> з маёй групы адзін...” [28, с. 21]. Вось тут аўтар і “бярэ слова”: ён адначасова вытлумачвае адносіны Нэлі да Трухана, характарызуе саму дзяўчыну і дае сціслую “біяграфічную даведку” героя: “Ён [Трухан] ніколі не цікавіў яе, бо не мог быць ёй ні патэнцыяльным мужам, ні палюбоўнікам “на час” (як Церашкоў), а іншых крытэрыяў ацэнкі мужчын яна проста не ведала. У гэтым плане Трухан быў для яе практычна бясполым. Ведала, што ён сірата, што прынялі яго ва універсітэт ледзь не без экзаменаў – па нейкім “мэтавым накіраванні” ад нейкага калгаса ці саўгаса, куды пасля вучобы ён і вернецца. <...> У арміі не служыў. Нездаровы, маўклівы, вось іменна, як Ведрыч заўважыў, барсукаваты, вечна чымсьці прыгнечаны, у сябе ўнураны...” [28, с. 21].

Нечаканы каментарый у адрас Алеся Трухана прагучаў ад грубаватага, нават экзальтаванага (і вельмі пазнавальнага) паэта Ведрыча: “Вось гэта, можа, адзіная сапраўдная беларуская жывая душа сярод нас. Калі не іграе, вядома. Ні злосці, як у вас, ні зайздрасці, сарамлівы, тактоўны... Усё ў яго цудоўна, усё магутна...” [28, с. 23]. “Так, уніфікуючы ў адзінае кола заўвагі другарадных герояў, унутраныя перажыванні самога Трухана, дадаўшы інтрыгі эпізодам пра хваравітую мрою героя з напаўрэальным відовішчам ці то ўяўнага, ці то сапраўднага мінулага, пісьменнік бярэ чытача ў палон сваёй мастацкай праўды. I паступова разгортваецца менавіта той мастацкі свет, што быў ахарактарызаваны Хэмінгуэем як “штосьці сапраўды праўдзівае, а іншы раз і больш праўдзівае, чым сама праўда” [3, с. 131].

Мастак і мастацтва, прызначэнне пісьменніка і яго творчасці, роля самой літаратуры ў жыцці грамадства і жыцці асобнага чалавека – гэткай бачыцца дамінуючая тэма рамана. Гэтая тэма аб’ядноўвае цэлы шэраг праблем, якія маюць да яе непасрэднае дачыненне і арыгінальна вырашаюцца ў кантэксце твора. Кола пытанняў, на якія шукае адказы і сам аўтар, і яго героі, даволі шырокае, але пяць асноўных можна акрэсліць падрабязна.

Першае – як пісаць? Сюжэт твора спакваля даводзіць, што малады, вельмі няўпэўнены ў сабе пісьменнік Алесь Трухан піша, як, бывае, кажуць, “для сябе”, занатоўвае ўласныя думкі, пачуцці, уражанні, “дзеліцца з папераю” сваімі дзіўнымі ўспамінамі-згадкамі пра жыццё, якое аднойчы яму нібыта давялося спазнаць. На самай справе ён піша пра тое, чым жыве і дыхае, што з’яўляецца для яго натуральным быццём, своеасаблівай, нябачнай іншым, рэальнасцю.

Алесь Трухан не адчувае сябе пісьменнікам, яго “запісы”, сабраныя ў “шэрай кардоннай папцы”, – ёсць не менш і не больш, чым сама ягоная існасць. I хоць сціпласць, спецыфічная няёмкасць маладога аўтара, “занатоўкі” якога ўпершыню вынесены на “публічнае” абмеркаванне, вельмі дакладна перададзена Андрэем Федарэнкам у эпізодзе гутаркі Трухана з Ведрычам, найперш тут адчуваецца шчырасць героя. Ён характарызуе сваю творчасць вельмі няпэўна, бо яна для яго – рэальнае жыццё: “Я сам не ведаю, што пішу. Ці гэта фантазіі, ці гэта сны, ці рэалізм... Абы-што карацей” [28, с. 38]. Такім чынам, навідавоку перакананне аўтара рамана, што мастацтва – гэта не змушанае, а натуральнае і, для сапраўды прыроджанага пісьменніка непазбежнае, духоўна-творчае асэнсаванне рэчаіснасці. “Так, Трухановіч не зусім тоесны аб’екту ўзнаўлення, але ў яго вобразе непарыўна спалучаны аб’ектыўны і суб’ектыўны пачаткі, якія дапаўняюць, удакладняюць, а часам і абсалютна дакладна вызначаюць духоўныя прыярытэты Трухана, сучаснага пісьменніка, акрэсліваюць яго “рахункі” з літаратурнай творчасцю, урэшце, з самім сабою” [3, с. 131].