Авторлық  құқық әрқашанда техникалық прогресспен  үзіліссіз байланыста болды. Өткен  кезеңде де жаңа техникалық жетістіктер  авторлық заңға өзгерістердің қажеттілігін көрсетті. Уақыт ағысымен, техниканың дамуымен шығармалардың тұрақты  саны тұрақты өсіп отырды және бүгін де олар кең ауқымды құрайды: кітаптар және журналдар, кинофильмдер, радио, телевидение, ЭЕМ үшін программалық жабдықтар [10; 6 б.].

        Алғашқы алғышарттар 1400 жылы Venedig-де  мәлім болды және содан бұл  жүйе барлық Европада тез таралды.  Бұл жүйедегі артықшыларға келер болсақ, сөз авторларды құқықтық қорғау немесе оларды шығармашылық қазынасын құқықтық қорғау туралы сөз қозғалып отырған жоқ. Алайда шын мәнінде бұл артықшылықтар авторлар үшін пайдалы болды,әсіресе кітапты басып шығарушылар немесе басылымдар өздерінің артықшылықтарына ие болу үшін олар автордың, оның туындысын басып шығаруға рұқсат бергендігін растайтын құжатпен растауға тиіс болды.

       Алғышарттар туралы ереже бөлігі  болып саналатын корпорациялар  мен гильдиялар үшін тән ереже, 18-ғасырда және 19-ғасырдың басында ақырындап жойылады және еркін бәсекелестікке негізделген кәсіпкерлік туралы ережемен алмасады. Бірақ нақ осы ереженің жойылуы авторлық құқықты аман сақтады, себебі берілген істе құқықтық қорғау нысандағы реттеудің тұрақты түрде қажеттілігі бар қызметтің ерекше саласына қатысты екендігі танылды. 

        Сонымен, заңнама негізінде құқықтық  қорғауды жүзеге асыруға артықшылықтарды   иемденуден бас тарту басталды  және демек, жаңа авторлық құқықтың  бастамасы қаланды. 

         Бұл бастама Англияда қаланды, ондағы қабылданған авторлық құқыққа қатысты 1-құжатты, авторлық құқық саласындағы қабылданған алғашқы заң деуге болады. Ол 1709 жылы  Аннаның мәртебесін қабылдаумен бірге жүзеге асырылды. Сол кезде авторларға өзінің туындысын 14 жылға құқықтық қорғау құқығы берілді, ал ол қайтыс болмаған жағдайда тағы да 14 жылға ұзартылды. Туындыны шығару және қайта шығару  монопольдық басылған кітаптың 9 данасы тіркеліп, университеттер мен кітапханаларға таратылды.

      АҚШ-та тұңғыш штаттардың авторлық құқық туралы заңдары француз және американ революциясына дейін пайда болды. Олар сол заңда көрсетілгендей «меншіктің ең қасиетті түрін» қорғады. 1789 ж. 17 наурыздағы заңда «адамға өзінің ақылының еңбегінің нәтижесінен артық тиесілі меншік жоқ» деп көрсетілді.

         1762 ж. Испанияда кітап басу  құқығы «тек қана оның авторына  беріледі»  деген бұйрықпен  авторлық құқық туралы заң  қабылданды.

      Францияда 1791 және 1793 жылдарда өнер жазушылары мен  қызметкерлерін құқықтық қорғау туралы заңнама қалыптасты және 1957 жылға дейін қолданыста болды да көп уақыт бойы көптеген елдерге үлгі болды. Бұл заңнама сол кездегі әдеттік- құқықтық көзқарастардың әсерімен қабылданды. Бұл көзқарастарға сәйкес, автордың өзінің туындысына деген құқығы рухани шығармашылық  туындысына жеке меншік құқығы ретінде қарастырылды және оны материалдық құндылықтарға жеке меншік құқығы секілді жоғары дәрежеде тануға тура келетін.

      Өнер  қызметкерлері мен жазушылардың құқығы заңнамада бекітілгеннен  кейін, олардың әрдайым даму және кеңею кезеңі (19 ғасыр мен 20-ғасырдың басы) басталды. Туындылардың көптеген түрлері құқықтық қорғауға алынып,қорғаудың өзі туындыларды  пайдаланудың көптеген әдіс-тәсілдеріне қарсы бағытталды. Құқықтық қорғау мерзімі автор қайтыс болғаннан кейін 50 жылға дейін көбейді. Бүгінгі таңда авторлық құқықты қорғаудың анағұрлыл жиі кездесетін мерзімі және  авторлық құқық бойынша көптеген заңнамалар, басқалармен қатар ерекше жағдай ретінде “droit moral” қорғауын иеленеді (Кеңес авторлық құқығында мүліктік емес жеке құқық түсінігіне жақын түсінік) [11; 36 б.].

      Ақырында 1886 жылы авторлық құқықты қорғаудың  халықаралық жүйесін және алғашқы  көп жақты Берн конвенциясын дайындау үшін алғышарттар құрыла бастады.

      Ресейде авторлық құқықтың дамуы. Міне бірнеше  ғасырлардан бері өркениетті әлемнің назары авторлық құқық мәселелеріне аударылған. Ғылыми-техникалық дамудың нәтижесінде мүмкін болатын қолсұғушылықтың анағұрлым қиындатылған жаңа нысандарынан интеллектуалдық меншікті қорғауға жұмылдырылған, тиісті заңнамаға өзгертулер еңгізу қажеттілігіне байланысты, оларға деген қызығушылық  артпаса, кемімейді [ 12; 15 б.].

      Ресейде авторлық құқықтың құрылуы және дамуы  Батыс Еуропа елдері мен АҚШ-тың  авторлық құқық тарихымен салыстырғанда  өзіндік ерекшелігімен танылады. Ресейдегі кітап басып шығару ісі ХVIІІ ғасырдың аяғына дейін мемлекеттік монополия деп саналды.

      Ресейдегі авторлық құқықтың маңызды ерекшелігі болып, айтарлықтай ерте пайда болған  цензуралық заңнамамен тығыз байланысы  танылды және Ресейдегі бірінші  авторлық заң, цензура туралы заңнаманың аясында пайда болды. 1828 жылы 22 сәуірде бекітілген жаңа цензуралық жарғы «жазушылар және шығарушылар туралы» деп аталатын арнайы бөлімді қамтыды. Бес баптан тұратын бөлім, цензуралық жарғыға қосымша болып келген. Жазушылардың құқығы туралы жан–жақты ережемен толықтырылды. Тек әдеби туындыларға қатысты берілген заң бойынша, кітапты жазушы немесе аударушы, өмір бойы өз туындысын пайдалану және игілігіне алынған мүлік ретінде өзінің көзқарасы бойынша оны сату құқығына ие болды. Бірақ авторлық құқықты қорғау, цензуралық ережелерді сақтауға байланысты болды, себебі «кітапты басып шығарушы тұлға цензуралық жарғының ережелерін сақтамаса барлық құқықтардан арттырылды»[13;63 б.].

      Әлемдік құқық тарихында авторлар мен  басылымдарды қорғау туралы алғашқы заңды акт 1710 жылы Ұлыбританияда пайда болды.

      Ресейде де бұрынғы жағдай өзгеріп жатты. 1897 жылы Мемлекеттік кеңес жаңа заңды  дайындауға тез арада кірісуге шешім  қабылдады. Алайда оны қабылдау үшін он үш жылдан астам уақыт қажет  болды. 1911 жылы 20 наурызда ол «Авторлық құқық туралы ереже» деп аталды және бүгінгі күнге дейін өзінің өзектілігін жоғалтпаған принцип бойынша құрастырылды. Ол сол кездегі батыс еуропалық заңнамаларының ең жақсы үлгілері негізінде әзірленсе де, онда ресейлік авторлық құқыққа тән, авторлық құқықты қорғаудың анағұрлым төмен деңгейі көрініс тапты. Бірақ 1971 жылғы төңкерістен кейін бұл заң алынып тасталды. Ал қарастырылып отырған саладағы бірінші кеңес заңы болып, 1917 жылы 29 қазанда ОАК-ның «Мемелекеттік басылым туралы» (басылымға жататын шығармаға бес жылдан аспайтын мерзімге мемлекеттік монополия жариялауға рұқсат енгізілді) декреті табылды.

      Авторлық  құқықтарды қорғауды біртіндеп қалпына  келтіру және кеңейту кезеңінен (әскери коммунизмнен бастап) өткеннен кейін, тиісті заңнама өзінің орнын 60-жылдардың басында КСРО және одақтық республикалардың азаматтық заңнамасының негіздерінде дербес жеке бөлім ретінде тапты.

      Жоғарыда  аталған тарихи кезеңдерден бастап бүінгі күнге дейін, авторлық құқық  саласында заңнамалардың дамуының жаңа кезеңі ашылды. Бұл кезеңді,мүмкіндігінше шетел әріптесінің алдында, аз да болса өзінің құндылығын сақтап қалуға тырыса отырып, НТР соңғы талаптарына және халықаралық келісімдерге ішкі құқық нормаларын біртіндеп сәйкестендіру ретінде сипаттауға болады.

      Сонымен, Ресей, КСРО-ның бұрынғы құқық  иеленушісі ретінде, 1952 жылғы авторлық құқық туралы Жалпыәлемдік конвенцияның нормаларымен байланысты (КСРО оған Конвенцияның мәтінін қайта қарау туралы Париж хаттамасына қол қоймай, 27 мамыр 1973 жылы қосылды ). 3 қараша 1994 жылы Ресей Федерациясы Үкіметінің қаулысымен әдеби және шығармашылық туындыларды қорғау туралы Берн конвенциясына (1971 жылғы редакцияда), авторлық құқық туралы жалпы әлемдік конвенцияға (1971 жылғы редакцияда) және 9 қыркүйек 1986 жылғы фонограмма шығарушылардың мүдделерін қорғау туралы конвенцияның қосымша бірінші және екінші хаттамаларына қосылды, дегенмен 18 мамыр 1964 жылғы орындаушылардың құқықтарын қорғау туралы Рим конвенциясына қосылған жоқ. 

      Ал  енді біздің елде авторлық құқық қалай  және қашан пайда болды деген сұраққа тоқталып кетсек.

        Қазіргі Қазақстан территориясында  авторлық құқық Ұлы Жібек Жолы  дәуірінің өзінде кең көрініс  тапты, ал одан да көне дәуірде  ең  алдымен ұлан-ғайыр еуразия  кеңістігіндегі ұлы ойшылдардың,  ғалымдардың, саясаткерлердің, музыканттардың қызыметтерімен байланысты болды.

        Тұңғыш рет Қазақстанда авторлық  құқық туралы ресми жағдай  ХІХ ғ. соңы - ХХғасырдың басында  қоғамдық - ғылыми еңбектерде, соның  ішінде қазақ ұлтының дарын  жұлдыздары және әлемдік ойшылдар Шоқан Уалихановтың, Ыбырай Алтынсаринның, Абай Құнанбаевтың және басқа да көпдеген олардың замандастары мен ұрпақтарының еңбектерінен көрініс тапты.

      Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық  және сабақтас құқықтар туралы» Заңы 1996 жылы 10 маусымда қабылданды.

      «Әдеби  және көркем туындыларын қорғау туралы Қазақстан Республикасының Берн конвенциясына қосылу туралы» Заңы 1998 жылы 10 қарашада қабылданды.

        «Автор» терминін анықтағанда  және түсіндіргенде әртүрлі мемлекеттерде  әртүрлі шешілетін сұрақтар туындайды. Ең қарапайым және жиі кездесетін жағдайларда автор - жеке тұлға, яғни шығарманы құрушы болып табылады. Бұл тұлға өзінің есімін атаған кезде, оны басқа біреуменен шатастыру мүмкін емес. Сондай-ақ, авторлықты дәлелдеуде қиындықтар болмайды.

      Аталған жағдайдың айқындығы сонда, тіпті кейбір ұлттық заңдарда бұл туралы аталмайды да.

      Авторлық  құқықтың субьектісі шығарманың авторы болып табылады. Творчестволық еңбекпен шығарманы тудырған тұлға автор  болып танылады. Шығарманы тудырушы жасына, азаматтығына және әрекет қабілеттілігіне қарамастан кез келген жеке тұлға бола алады. Қол жеткен шығармашылық нәтиже обьективті формаға айналған кезден, оны басқа адамдардың қабылдауы қамтамасыз етілген сәттен бастап туынды иесінде бірден авторлық құқық пайда болады [14; 26-34 б.б.].

      Азаматтың авторлық құқық иегері болу мүмкіндігі азаматтың құқық қабілеттілік мазмұнына  кіреді, ал соңғысы адамның, жасына да, денсаулық жағдайына да байланысты емес.

      Авторға олардың шығармалары қоғамның пайдаланғаны үшін сыйақы есебінен өмір сүруге рұқсат беретін қолдау жүйесі, оларға өздерін шығармашылық қызметке арнауға мүмкіндік береді. Олардың шығармаларын қоғамның лайықты тануы, авторға творчестволық қабілетінің дамуы үшін толығымен жинақталуға мүмкіндік береді. Авторлық құқықты қорғаусыз оларға барлық қоғам жеңіске жететін өздерін жұмысқа арнау үшін қажетті стимулдар болмас еді. Баспалар және басқа да шығарманы таратушыда басып шығаруда, таратуда және шығарманы сатуда талап етілетін коммерциялық тәуекел мен қарды салымдары үшін компенсацияны қажетсінеді.

     Авторлық  құқық, осылайша, жаңа білім іздестіру  үшін қуатты стимул мен ақпаратты  таратуды қамтамасыз етеді.

      Қазақстан Әлемдік Сауда ұйымының толық  құқықты мүшесі болуға ынталы. ӘСҰ-на кірудің маңызды шарттарының  бірі-TRIPS нормаларын- халықаралық сауда аспектісі бойынша интеллектуалдық меншікке құқық келісімін сақтау.

      Сонымен қатар, осы міндетті орындау үшін іс-шаралар тізімін қабылдау туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылы 19 ақпандағы № 211-ші «Қазақстан Республикасының жалпы әлемдік сауда ұйымына кіру туралы» қаулысы қабылданды.

      Бір қарағанда интеллектуалдық меншік құқығын сақтаудың ӘСҰ-на тікелей  қатысы жоқ сияқты көрінеді. Бірақ  та, жоғарыда атап өтілгендей бұл осы  ұйымға кіру үшін басты шарттардың бірі болып табылады.Республика үшін бұл шешімнің экономикалық мүддесі айқын.

      Интеллектуалдық меншік объектілеріне құқықты қорғау үшін мақсатқа бағытталу мен тер  төгіп жұмыс жасау міндеті  алда тұр. 

     1.3 Авторлық қатынастардың құқықтық реттелуі

     Қазақстан Республикасының  Азаматтық Кодексінің 973-бабына сәйкес, авторлық қатынастар  осы Азаматтық заңмен және авторлық құқық пен сабақтас құқықтар туралы өзге де заң актілерімен, ал оларда көзделген жағдайларда өзге де заң актілерімен реттеледі [15;973-бап.].

     Сонымен қатар, реттелетін мәселелердің өзіне келер болсақ, Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» 1996 жылғы 10 маусым № 6-1 Заңының 1-бабында: «Осы Заң санаткерлік меншік саласында ғылым, әдебиет және өнер туындыларын (авторлық құқық), қойылымдарды, орындаушылықты, фонограммаларды, эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының хабарларын (сабақтас құқықтар) жасауға және пайдалануға байланысты туындайтын қатынастарды реттейді»  делінген.

     Сонымен қатар, авторлық құқық қатынастарын құқықтық реттеуде жоғарыда аталған заңдармен қатар, бірнеше халықаралық конвенциялар үлкен маңызға ие.

      1952 жылғы 6-қыркүйекте Женевада қабылданған Дүниежүзілік авторлық құқық жөніндегі Конвенцияның кіріспесінде санаткерлік меншік саласындағы тұлғалардың құқықтарын сақтау, оларды сыйлау, әдебиет,  ғылым және өнердің дамуына ықпал жасау – халықаралық өзара түсіністікке игі әсерін тигізетіндігі қадап айтылған. КСРО аталмыш конвенцияға тек 1973 жылы ғана қосылған болатын. Біздің мемлекетіміз егемендікке қол жеткізгеннен кейін, Одақтың құқықты мұрагерлерінің бірі ретінде аталған конвенцияның мүшесі болып қалды.