Ағылшын тіліндегі зат есімді сөзтіркестердің қазақ тіліне аударылу жолдары

Калька амалы - сөзжасамның бір жолы, тілдің сөздік құрамын байытудың оңтайлы көзі деп есептеледі. Осылайша бағаланудың объективті себептері бар; қазақ, эдеби тілінің белгілі-бір кезеңдеріндегі күй қалпында да , даму сатыларында да лексикалық қабаттың қозғалысына калька тэсілінің позитивті пайдасы көп болады.Әсірісе терминдік жүйенің жасалу жолдарының бірдейлестірілуіндегі, реттелуіндегі орны айрақша. Сонымен қатар өзге тіл лексемасының қүрылымдық бірлік түлғаларының мағыналық ауқымының дэлме-дэл " көшірмесін " жасау төл сөздердің мағыналарындағы семантикалық процестерге, жаңа синтаксистік қарым-қатынастардың түзілуіне де себепін тигізеді.

Калька ( сөзбе-сөз) тэсілінің қазақ эдеби тіліндегі орны жөніндегі көзқарастар екі бағытта ; тілді байытудың, жаңа номинация жасаудың -негізі, эрі тұрақты амалы деген тұжырым да бар; сөзбе-сөз тікелей аудармалау тілдік жүйеніңқатарына таптатарын, сіреспе сөздер мен тізбектерді қосып, тілдің табиғи қалпын бүзады, сондықтан бұған тым бет бүрып кетудің қажеті жоқ деген де бағалаулар жоқ емес.

Калька тәсілі - тіл динамикасына күштеп танылған немесе жеке адамдардың мойындатқанывГан туған құбылыс емес. Ол - қоғам дамуының, тілдер арасындағы өзара ықпалдастықтың бір көрінісі және бүл халық қоғамының саяси - әлеуметтік қай ағымымен жүрсе де тілдің даму процесінен, қолданымдық қызметінен шегеріліп, шетке шығарылмақ емес. Өйткені сөзбе-сөз аударудың ғылыми, оқу-ағарту салаларының, қоғамдық-

саяси жэне ресми стильдер тармақтарының тілден тыс жэне ішкі тілдік айырым-сапаларын жеткізудегі рөлі жоғары. Мысалы алатын болсақ ресми қүжаттардың күрделі түрлері де ( мазмүндама, мэлімдеме, ереже, жарғы, және т.б.) қарапайым түрлері де ( кеңсе іс қағаздары) сөзбе-сөз тэржімаланады. Тілдік құралдардың осылайша топтасуын қоғамдық-әлеуметтік фоктор талап етеді. Кез-келген ресми құжат екі тілдегі нұсқасы нысаны ( формасы), қүрылымы мен түзілуі жағынан дэлме-дэл болуға түпнұсқаның нақпа-нақ көшірілген нұсқасы болуын Бірккен Ґлттар Ґйымы да қадалағалап отырады. Түпнұсқадағы қайсыбір сөзді ауыстыруға, түрлендіруге, яки болмаса аударуға қиын соғаттынды түсіріп тастауға, сөйлемдердің орнын ауыстыруға, нақты айтқанда, ресми материалдың тілін қазақи табиғи қалыпқа бейімдеуге болматындығын және лингвоэтикалық қүдіреті  бар аудармашының бүған

саналы түрде бармайтындығының себебі осы: мәтіндердің тұтастай құрылым 
калпын бұзбау - мәтіндердің құқықтық мэртебесінің бірдей екнін 
дәлелдеуболып табылады. ^

Аударманың бүл түрлерінің қай-қайсысы даболмасын үнемі дерлік сэтті шыға бермейді. Сөзбе-сөз аударма тэсілі барысында аудармашы мэтіннің лексика-грамматикалық мағыналарын басты деп, олардың денотативтік, коннотативтік мағыналарын былай қойғанда берілген сөзднрдің узусы, олардың экспрессивтік функциясын да назардан тыс қадырады. Ал еркін аударма кезінде аудармашы әр түрлі элементтерді қосып алу арқылы мәтіннен алшақ кететіндіктен, бұл аударма түрі де аударма процесінде кеңінен қолданыла қоймайды.

Сонымен қатар А. Алдашева " Сөзбе - сөз кезінде өзге тілдік элементтің сыртқы   түр-тұрпаты   ,    қүрылымы   мен   семантикасы   сақталғандығына қарамастсан, тілдің өз әлеуетіне қозғау түседі" дей келе, төл сөздердің семантикасының кеңейіп, сөздердің тіркесімдік қабілетінің артатындығын айтса , Б.И. Дунина " Қазақ эдебиеті жағдайында аударма жөніндегі біздің терминдеріміздің өзі әлі ғылыми түрғыдан қалыптасқан жок " деген сөзін келтіре отырып,    " еркін аударма түпнұсқаға жақын болып көрінгенімен көркем бола алмайды. Жақсы аударма дегеніміз әрі   дәл , әрі көркем болуы керек "[ Дунина Б.И. Аударма мэселесінің қазіргі технологиялық жақтары. " Хабаршы", ҚҐУ, Филология сериясы, Алматы, 2004.№1]деп көрсетеді. Бірнеше мысал алып көрелік: Тһе ПШе тап \үа§ поі а Јоосі Ігауеіег. Дене бітімі шағын Пауро алыс жолға шыдамайтын.

Аудармашының сын есімді сөз тіркесін Тһе Іійіе тап деген сын есімді сөз тіркесті Дене бітімі шағын деп аударған . Ал қазақ тіліне тура аударатын болсак кішкентай адам деген мағана береді.

 Қазақ тіл білімінде сөз тіркесі синтаксисі өз табиғатына сай зерттелініп, белгілі бір жүйеге түскен деуге болады. Соның нәтижесінде сөз тіркесі теориясы нақтыланып, бірқатар жайттар шешімін тауып, кейбір мәселелердің одан эрі зерттелуіне жол ашылды . Солардың бірі - жеке сөз таптарының тіркесу қабілетін айқындау.

Сөз тіркесі - Сөз таптарының тіркесі . Олардың барлығының тіркесу қабілеті тең дэрежеде емес . Кез кеген сөз таптары бір-бірімен жүйесіз тіркесе бермейді . Басқа сөздермен мағаналық байланыста айтылып , синтаксистік қатынасқа түсетін сөз таптарын тіркесу қабілеті бар сөздер дейміз . Тілдегі кең қолданысқа ие , әр түрлі сөз таптарымен тіркесе беретін сөз таптарының бірі — сын есім . Бүл жұмыста сын есімді сөз тіркестер туралы жан жақты сөз болды. Сын есімдер сөз тіркесі туралы шет ел жэне отандық тіл білімінде М.Балақаев, Т.Сайрамбаев, М.Қордабаев,с.Нұрханов, С.Аманжолов, А.Әблақов ғылымдардың еңбектерінде қарастырылады.

Сын есімнің зат есімдермен тіркесі - олардың әрі негізгі , әрі табиғи 
касиеті . Ал қазіргі кезде олардың тіркесу аясы кеңейіп , заңдылықтары 
түрлене түскен . Зат есімдер өз ішінде жалпы есім , деректі , дерексіз жэне 
жалқы есім болып бөлінетіні белгілі . Сын есімдер барлық зат есімдермен 
тіркесуге қабілетті . Жүмыста сын есімдердің жалқы есімдермен жэне 
дерексіз ұғымдағы зат есімдермен тіркес құраудағы ерекшеліктері жан- 
жақты қарастырылады . Сын есімдер заттардың ішкі қасиетін , дәмін , 
белгілерін т.б. сапалаарын білдіреді . Сонымен бірге , олардың бойында 
бағалау , салыстыру семалары да бар . Сын есім дерексіз ұғымдағы зат 
есімдердің тіркесуіне себепші осы сема олардың шырай түлғаларында 
келуін қажет етпейтін сияқты

Қортындылай келе ағылшын тілі жэне қазақ тіліндегі сын есімді сөз тіркесінің үқсастығы олар сын есіммен зат есімнен қү_ралады . Мысалы : а ПШе һоре ( аф + поип).

Ал айырмашылықтарын айтатын болсақ.Мысалы: а ріпк !асе Ағылшын тіліндегі сөзін тікелей қазақшаға аударсақ « ал қызыл бет» деп аударамыз бірақ қазақ тіліне әдемі бетті айтқан кезде « бет» деп айтпаймыз . Біз оны түсдаңдай түсіндіреміз . Мысалы: жылы жүзді немесе қызыл шырайлы деп айтамыз

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3 Ағылшын  және қазақ тіліндегі зат есімді  сөз  тіркестердің берілу

жолдары

 

  Ағылшын  тілінен қазақ тіліне аударудағы  басты қиыншылық – екі тілдің  арасындағы айырмашылықтардың өте  көп болуы. Қарастырылып отырған  тілдер әр түрлі генетикалық  типологиялық топтарға жататындығымен  қатар, оларды қолданатын екі  психологиясы, минталитеті, дүниеге  көзқарсаы тек өздеріне ғана  тән ерекшеліктерге толы екені  белгілі. Бір тілдегі бейнелі  сөздің тұтас сипаты мен функционалдық  белгілеріне екінші бір тілдегі  суретті сөзге теңбе – тең  ету мен аударма тілінің табиғи  ерекшеліктен қадағалау бір -  біріне қарама – қайшы келіп  жатады. Осылайша екі тілдің лексикалық  грамматикалық құрылымы әр басқа  болуымен қатар, ұлттық мәдени  танымның арасындағы айырмашылықтар  есебінен, аудармашы үшін коп  ретте таразының екі басын  теңдей ұстай оңайға түспейді. Осындай қиындықтардыжеңу жолында  аудармашы көптеген амал –  тәсілдерді қолданады.

Аударманың ойлау қызметінің жемісі болғандықтан бір тілден екінші бір тілге аудару процесі, әрекеті белгілі бір тәсілдер арқылы жүзеге асырылады. Аударманың дәстүрлі аталатын амалдарды: сөзбе – сөз (калька) тәсілі, еркін (вольный) және дәлме – дәл (адыкватты) аудару жолдары бар. Орыс тілші – ғалымдары бұлардың қатарына қарапайым (упрощающий) бейімделген немесе қысқартылған (адаптированный) деген тәсілді де қосады.

Жоғарыда айтылған лексикалық және грамматикалық трансформациялармен, аударманың сәтті шығуына үлес қосатын басқа да аударма тәсілдері бар. А.В.Федоров, Л.К.Латышев, А.Л.семеновтар бір тілден келесі бір тілге аудару барысында негізгі болып саналатын төмендегідей тәсілдерді ұсынады: Транслитерация тәсілі, түсіндірме тәсілі; мағыналас сөзбен ауыстыру тәсілдері; Еркін (вольный) аударма; сөзбе – cөз (калька) тәсілі; Балама тәсілдері. (Федоров А.В. 1983:303)

Еркін және сөзбе – cөз аударма. Аударманың бұл түрлерінің қай – қайсысы да болмасын үнемі дерлік сәтті шыға бермейді. Сөзбе – cөз аударма тәсілі барысында аудармашы мәтіннің лексика – грамматикалық мағыналарын басты деп, олардың денотивтік, каннотативтік мағыналарын былай қойғанда берілген сөздің узысы, олардың сын есімді сөз тіркесін назардан тыс қалдырды. Ал еркін аударма кезінде аудармашы әр түрлі элементтерді қосып алу арқылы мэтіннен алшақ кететіндіктен , бұл аударма түрі де аударма процесінде кеңінен қолданыла қоймайды. Еркін аударма дегеннің қағидасынан аударманың түпнұсқанның мазмұны өзбетінше әңгімелеп кетуі деген эңгіме туындайды. Түпнұсқаны аудару тэсілдерінің қатарына аталып жүргенімен еркін аударуға бой ұрып , осыны анық , айқын тэсіл етіп алған қазақ аудармашылары жоқ деседе болады.

Қазақ аударматануында дәлме-дәл немесе балама аударма деген аталымдар бар. Бұның екуіде «адекватты» деген ү-ғымды береді . Дэлірек айтқанда , аударма процесі арқылы тілдік бірліктердің толыққандығын көшіргелі Мэселеге сын көзбен ғалымдардың мақұлдайтыны , қолдайтын

осы тэсіл , ол арқылы түпнұсқаның ғылыми дэрежесі, автордың стилі сақталады, мазмұны пікір желісі мен логикалық байланыс бүлжытпай беріледі, нақтылы ұғымның мағынасы дэл көрсететін терминдер дұрыс қолданылады. Түпнұсқаның коммуникативтік мүддесінің аудармада сақталуы, стильдік прагматикалық ерекшеліктерінің барынша жеткізілу , екі мәтіннің бір-біріне максималды жақын болуы аударманың жақын болуы аударманың балама тәсілі жүзеге асады.

А.Алдашева " сөзбе - сөз кезінде өзге тілдік элементтің сыртқы түр-тұрпаты, құрылы мен симантикасы сақталғанына қарамастан, тілдің өз әлеуетіне қозғау түседі" дей келе, төл сөздердің семантикасының кеңейіп, сөздердің тіркесімдік қабілетінің артатындығын айтса, Б.И.Дунина , Ә.Сатыбалдиевтің " Қазак эдебиеті жағдайында аударма жөніндегі терминдеріміздің өзі элі ғылыми тұрғыдан әлі қалыптасқан жоқ " деген сөзін келтіре отырып, "еркін аударма көркем болғанымен түпнұсқадан алшақ жатады. Сөзбе-сөз аударма түпнұсқаға жақын болып көрінгенімен, көркем бола алмайды. Жақсы аударма дегеніміз әрі дәл , әрі көркем болуы керек" [ Дунина Б.И. Аударма мэселерінің қазіргі технологиялық жақтары. " Хабаршы", ҚҐУ, Филология сериясы, Алматы, 2004 .№1] Мысалы: 8һе \үаз шеіі - сігеззесі апсі рег&сііу сотрозесі іп таппег.   :

Киген киімі. жүріс тұрысы ерекше жарасымды.

А рогітапіеаи \үііҺ ап огёіпагу Іоск

Шамадандікі жай құлып па еді 

А §епега1 ^иезгіоп 

Жалпылама сұрақ

Балаіиасын беру тәсілі. Сөздің баламасын беру арқылы аудару тэсілдерімен салыстырғанда аудармашының шығармашылығын талап  ететін  бірден-бір

 

тэсіл . Бұл тэсілдің ерекшелігі - аударма барысында кез-келген сөз өзімен мағаналас болып келетін сөзбен немесе лексикалық нұсқалармен алмастырыла берелі. Бұл дегеніміз — осы тэсілдің көмегімен эквивалентсіз сөздердің, яғыни лакундардың дэлме-дэл болмасадағы балама аудармасын беруге болады деген сөз. Алайда , түпнүсқа тілдегі аударылуы қиын кез-келген сөз бен оның аударма баламасын саыстырып көрер болсақ, бүл сөздердің семантикасы мен берер мағынасы үнемі дерлік сэйкес келе бермейді мысалыға ағылшын тіліндегі "§ооё" сөзін алсақ. Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде " §оосГ сөзіне былайша түсініктеме береді : а §оосі іесШге, §ооё кпіҒе , ал қазақ тіліне тікелей аударатын болсақ жақсы деген деп аударамыз . Енді бүл сөздің қандай баламалар арқылы ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылғандығын төмендегі мысалдар арқылы қарастырып көрейік:

1. іп апоіһег тіпиіе опе оі*іһе тозі; сһагтіп§ §ігІ8 I һауе еуег зееп ша§ изһегесі 
   іггіо Іһе гоот.
2. Көпүзамай үйге бір көрікті қыз кіріп келді.

Аударма барысында лексикалық мағынамен қатар граматикалық мағыналарды да аударудың қиындық туғызатындығын ескере отырып,

Л.С:Бархударов бұған қосымша орын ауыстыру, толықтыру жэне алып тастау сияқты тэсілдерді алға тартады.[ Бархударов Л.С.1975:240]

Зерттеудің бүл бөлімінде осы ғылымдардың үсынған сын есімді тіркестерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару тэсілдері мен берілу жолдарын қарастырғымыз келеді. Себебі эр автордың өзіндік ерекшелігі , өзіндік үсынған тэсілдері бар. Адамның ойлау қызметінің жемісі болғандықтан бір тілден екінші тілге аудару процесі, эрекеті белгілі бір тэсілдер арқылы жүзеге асырылады. Бүл тэсілдерді зерттеу нысанына қатысты дереккөздноге көптеп кездесетін төмендегі тэсілдердің қолнанылу аясында талдау жасауды жөн көрдік.

Аудармашы қандай да бір мәтін немесе сын есімді сөз тіркестерді аудару үшін екі тілдегі амалдарды салыстыру, түпнүхқанның коммуникативтік - функционалдық белгілерін, жанрлық ерекшеліктерін , аударылатын мэтіннің арналатын аудиториясынның, қауымының үлттық, кәсіби сипаттарын, білім деңгейін эрдайым назарда ұстау керек.

Сын есімді сөз тіркестерді аудару үшін сөзбе-сөз тэсілі, балама жэне еркін аударма амалдарын толық игеру қажет .

Сөзбе-сөз ( калька) тәсілі - тілдік единицаның ( сөздің , сөзтіркесінің) сыртқы   нысанын, ішкі мазмүнын нақпа-нақ , сол қалпында аудару дегенлі

білдіреді. Сөзбе сөз аудармада сын есімді сөз тіркестердің бір қатары жартылай калька деп аталады , бүлай аталуының себебі - құрамындағы компонеттердің бірінің төл сөз , екіншісі кірме сөз ботлуы.

Калька амалы - сөзжасамның бір жолы, тілдің сөздік құрамын байытудың оңтайлы көзі деп есептеледі. Осылайша бағаланудың объективті себептері бар; қазақ, эдеби тілінің белгілі-бір кезеңдеріндегі күй қалпында да , даму сатыларында да лексикалық қабаттың қозғалысына калька тэсілінің позитивті пайдасы көп болады.Әсірісе терминдік жүйенің жасалу жолдарының бірдейлестірілуіндегі, реттелуіндегі орны айрақша. Сонымен қатар өзге тіл лексемасының қүрылымдық бірлік түлғаларының мағыналық ауқымының дәлме-дәл " көшірмесін " жасау төл сөздердің мағыналарындағы семантикалық процестерге, жаңа синтаксистік қарым-қатынастардың түзілуіне де себепін тигізеді.

Калька (сөзбе-сөз) тәсілінің қазақ әдеби тіліндегі орны жөніндегі көзқарастар екі бағытта; тілді байытудың, жаңа номинация жасаудың -негізі, әрі тұрақты амалы деген тұжырым да бар; сөзбе-сөз тікелей аудармалау тілдік жүйенің қатарына таптатарын, сіреспе сөздер мен тізбектерді қосып, тілдің табиғи қалпын бұзады, сондықтан бұған тым бет бұрып кетудің қажеті жоқ деген де бағалаулар жоқ емес.