Ағылшын тіліндегі зат есімді сөзтіркестердің қазақ тіліне аударылу жолдары

Аударма – қиын да күрделі, жауапты да маңызды, шығармашылық өнердің ең биігі. Талантты аудармашы әрі аударма зерттеушісі            К.Чуковский аударманы “биік өнер” деп бағалаған. Өйткені, неміс халқының классигі И. Гете пайымдауында “аудармашы еңбегі бүкіл жер шарын біріктіретін, байланыстыратын маңызды істердің бірі болып қалды және қала береді”. Шын мәнінде аударма қалыптасу кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейін адамзаттың арасындағы рухани, мәдени құндылықтарды бір-біріне жеткізуші, халықтар арасындағы шығармашылық өнерді дамытушы, жалғастырушы болып отыр.

Аударма-сан қырлы, дүние, ол- өнер, мамандық, ғылым, шығармашылық іс. Тіл өнер жетіліп, өркендеген сайын аударма да үздіксіз өсе береді. Әр дәуір аударманы жаңа сапалық биікке көтереді, немесе, К.

Чуковскийше айтсақ “дәл аударманың қалай жасалғандығы туралы түсінік қалыптасады”. Аудармашыны актерге теңеу бекер емес. Аударма – шығармашылық іс әрі өнер, ол “бәсекелестіктің жоғары түрі, орындаушылықтың бір түрі”(В. Россельс). Чех әдебиет тарихын зерттеушісі әрі аудармашы О. Фишер ХХ ғасырдың басында аударма ғылым мен өнер дәнекерлестігіндегі қызмет екенін айтты. Олай болса, аудармашы – құрметті мамандық. Өйткені, ол өз ұлтының көркем әдеби шығармаларын екінші бір халықтың рухани игілігіне айналдырумен бірге, сол халықтың үздік туындыларын өз елінің қазынасына қосады. Ағылшын жазушысы әрі сыншысы  И. Бэлекк “аударма дегеніміз отандық әдебиеттің керемет шығармасы болып қабылдануы тиіс” деп орынды айтқан.

Тәржіме сөзінің өзінде де үлкен мән бар. Арабтар “Тіл – жүрек тәржімесі” деп қалай қасиеттеп, қадірлеп айтқан. Ұлағатты нақылдың астарынан тілді білу, сүю, оны құтметтеу сезіледі. Басқа халықтардың да тілін біліп, мәдениет, салт-дәстүрімен танысу ұғымы бар. Қазіргі ғылыми тұжырымда тіл – адамдар арасындағы коммуникациялық қатынас құралы десек, бұл қарапайым халықтың қастерлі қағидасы. Өзбек халқының да “Тілді білу жүрекке жол ашады” деген нақылы да осыны негізге алған. Арабтардың тіл мен жүректі тәржіме арқылы тоғыстырып, байланыстырып өнегелеуі да, аударма өнері неғұрлым дамыған сайын адамзаттың ортақ түсінігі, өзара қарым-қатынасы, ынтымағы да бекіп, нығая беретіндігін айғақтайды.      

Жоғарыда айтып өткеніміздей аударма - әрі өнер әрі мамандық. Аудармашы мамандығы көбінесе көркем және жазбаша түрлеріне қатысты жиі айтылып жүрсе, соңғы кездері, әсіресе, еліміздің тәуелсіздігіне байланысты жаңа сипат алды. Мемлекетаралық байланыстардың жандануы аударманың қай түрінің де , аудармашылықтың қай салада да қажеттілігін айқындай түсуде.

Г. Маркес “Аударма – оқудың ең терең тәсілі” деп бекерге айтпаса керек. Ауызша аударма – бұл тыңдаудың, қабылдаудың, түсінудің ең терең психологиялық үдерісі. Мұнда сөзді байыппен тыңдап, мұқият ойға түйсініп, түсініп, санада саралап, сараптап жеткізу – жүйке, ақыл-ой жүйесінің бар мүмкіндігін пайдалануға қатысты. [. Ә. Тарақов Ауызша аударма: оқу құралы. – Алматы , 2009.]

Аударма – күрделі және көп қырлы құбылыс. Сол себепті де оны шекарасы тұйықталған шеңбердің көлеміне сығызу немесе теориялық үлгі-сұлбаға салу мүмкін емес. Әрбір жанрдың, стилдің аудармасын (мәселен, қоғамдық, саяси стильдің, жеке бір прозалық туындының, драмалық шығармалардың, ғылыми әдебиеттің) аудармаларының бөлек, дербес қарастырылуы аударма құбылысының табиғаты мен мәнін аууға айқындауға елеулі үлес қосады.

Аударма тілін зерттеудің тағы бір маңызды жағы бар. Қазақ мәдениетіндегі аударма арагілдік жүргізілген, ішінара атқарылған шаруа емеc. Бұл – тұтас бір кезеңдегі мәдени дамудың ажырамас, көлемді бөлігі. Төл мәдениетпен біте қайысқан аударма процесі қазақ әдеби тілінің лексика-грамматикалық құрылымының стильдік жүйесінің синхронды дамуы мен қалыптасуына, жетілуіне ықпал етеді.

Аударма – көп қырлы, аса ауқымды проблема. Ол көптеген ғалымдармен тығыз қарым-қатынаста, сондықтан аударма әдебиеттану, философия, психолингвистика, әлеуметтану, мәдениеттану ғалымдарының объектісі бола алады. Сонымен қатар аударманың, бір тілде жазылған мәтінді екінші тілде қайыра жасап шығудың негізгі құралы – тіл. Рецкер 1950 жылы «Ана тілін аудару барысындағы кейбір сәйкестіктер жайында» [Кэтфорд Дж.1978:133] атты мақаласында түпнұсқалық текст пен аударма текстің арасындағы сәйкестің негізінде құрылған лингвистикалық аударма теориясының негізін құруда былай деп жазды: «Аударманың лингвистикалық негізі болуы қажет. Лексика, фразиология, граммтика және стиль, екі тілдің арасында кездесетін сәйкестер аударма теориясының линвистикалық негізін қалауы керек».

Аударма тілін зерттеудің тағы бір маңызды жағы бар. Қазақ мәдениетіндегі аударма арагідік жүргізілген, ішінара атқарылған шаруа емес. Бұл тұтас бір кезеңдегі мәдени дамудың ажырамас, мейлінше көлемді бөлігі. Төл мәдениетпен біте қайнасқан аударма процесі қазақ әдеби тілінің лексикалық-грамматикалық құрылымының стильдік жүйсінің синхронды дамуы мен қалыптасуында, жетілуіне ықпал етті. Қазақ тіл білімінің лексикология, семисиология, лексикография, стилистика тәрізді салаларының теориялық,практикалық негіздері үшін де аударманың табиғаты мен мәнін айқындау маңызды.

1.2 Аударма  барысында ұсынатын негізгі принциптері

1.2.1 Аудармадағы  эквиваленттілік мәселесі

Аударма дегеніміз – бір тілден айтылған ой-пікірді болмаса жасылған  текстіні тыңдаушыға, немесе оқушыға екінші тілде, яғыни оның ана тіліне тісінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп аталады. Сонымен қатар аудармашы жалпы аударма барысында негізгі екі тілді жетік меңгерумен қатар, сол процесте қолданылатын әдіс тәсілдерін білуі қажет. Ол барлық амалдардың қолданылатын аясын, сөздердің тіркесімділігі қыр-сырын білу қажет. Сондықтан жалпы ағылшын тіліндегі грамматикасындағы сын есімді сөз тіпкестердің қазақ тіліне аудару барысында қандай принциптерге сүйенетін анықтау үшін ең бастысы, біз аударма теориясындағы эквиваленттілік деген ұғымға тоқталуымыз қажет.

Аударма теориясында негізгі ұғымдардың бірі, аударма барысында ұсынатын принциптердің бірі: эквивалеттілік. Түпнұсқадағы текстің негізгі тілдік эвивалетердің аударма тіліндегі элементтермен сәйкестенуі, бұл екі тілдің арасындағы эквивалеттілікті сақтау – аударманың негізгі және маңызды белгісінің бірі болып келеді. [Рецкер Я.И. 1974;117] Осының негізінде бірнеше тұжырым шығады: біріншіден, эквиваленттілік шарты, белгісі аударманың негізгі анықтамасында, түсінек кіретін ұғым. Ағылшын аударматанушы Дж.Кэтфорд аудармаға мынадай анықтама береді: «аударма – деп түпнұсқа тіліндегі текстің аударма тіліндегі эквивалеттілігін айтамыз». Американдық зерттеуші Ю.Найданың тұжырымы бойынша да, аударама – бір тілдің текстін екінші тіліне «табиғи эквиваленттілік арқылы берілуін айтады» - дейді. Екінші жағынан, эквиваленттілік ұғымыаударманың қаншалықты

дұрыс орындайтынын анықтайтын бірден-бір өлшем деп санауға болады. Үшіншіден, эквиваленттілік аударманың барысында сақтайтын негізгі шарт болса, бұл шартты аудармалық эквиваленттілік негізіне не жататынын, аударма барысында міндетті түрде сақталатын элеметтерді анықтау қажет [ Nida T.1969:118]

Шетел және орыс тіл білімінде жоғарыда сөз болған «эквивалентность» – деген термен аясын кеңінен анықталады. Бұлайша тарамдауға ғалымдар тарапынан түпнұсқа тілінің ерекшелігінің, тілдің грамматика құрылымындағы екінші тілдің грамматикалық құрылылымын беруіндегі негізгі белгілері басшылыққа алады. Осыған орай Ю.Найда, В.Комиссаров, А.Швейцар ғалымдары ұсынған «эквиваленттілік» термин, - сәйкестік, адекваттылық толыққандылық деген бірқатар терминдермен береді.

Көркем аударма мәселелері жөнінде жазған көптеген тілтанушылар аудармашылық мәселерді әуелбастан-ақ аудармаға тек лингвистикалық көзқарасты ғана ұсынады. Өз кезегінде аударманың көп аспектілері болуы аударманың дәлдігі секілді бірқатар мәселелерді туындатады. Аудармаға берілетін көптеген анықтамаларда оның толыққанды мәнінің аударма тілдегі мәтінге эквивалентті болып аталады. Я.И.Рейкер эквивалентке мынадай анықтама береді: «Эквивалент – это постоянное равнозначное соответствие, не зависищее от кортекста, но с помощью которого можно воссоздать значение слова средствами ИЯ» [Рецкер Я.И. 1950:11-12]

Дж Кэтфорд формальды және мәтіндік эквиваленттілік жайлы жаза отырып, бір уақытта түпнұсқадағы грамматикалық-лексикалық бірліктермен алмастырмайынша, түпнұсқадағы «контекстуальды бірліктермен» эквивалетті болып табылатын аударма текстегі әдіс-тәсіл жоқ деп есептейді. Өйткені «контекстуальді» деп отырған бірліктер формалдық жағынан лингвистиклық бірліктер күйінде ғана өмір сүреді. Ал «мәтіндік эквивлент дегеніміз – нақты бір жағдайда берілген түпнұсқадағы мәтін немесе бір бөлігінің эквивалентті болып табылатын аударма текстегі  кез-келген мәтін немесе оның бір бөлігі, сәйкесінше ол түпнұсқадағы мәтіннің белгілі бір бөлігі өзгергенде ғана өзгеріске ұшырайды».[Кэтфорд Дж 1978:98]

Түпнұсқадағы текст аударма барысында толықтай эквивалентті болу үшін түпнұсқадағы белгілі бір инвариант бөлігін табу қажет, яғыни не функциональды жағынан, болмаса текстегі бейнеленген жағдайатты берілуі тиіс. Басқаша айтқанда, егер түпнұсқа текстегі мазмұн (мағына) және текстегі бейнеленген жағдайда дәл беретін болса бұндай аударманы біз толықтай эквивалентті деп санауымызға болады. Ең бастысы, солардың семантикасы (мағынасы), яғыни белгілі бір жағжайатқа тәуелді болады.Семантикалық эквивалентттілік түпнұсқадан аударма текстіне негізгі семаның қатысуымен беліледі. Яғыни аударма семантикалық валенттілік сақталады. Мысалыға, ағылшын тіліндегі «window frame» сөйлемін алайық. Осы сөйлемді компоненті анализ жасағанда негізінен мынадай эксплисивті семалар шығады:

       1) субъект (үшінші жақ)

        2) оның тұрмыста қолданылатын  көрсетеді

        3) сын есімді сөз тіркес (noun+noun) көрсетеді

Қазақ тіліне аударма негізінен осы семалардың сақталуы тиіс және мағынасы сақталғанын көреміз: «» – Бұл сөз тіркестен байқағанымыз аудармадағы мағынасы (семантикалық валенттілік) сақталғаны негізінінде сөйлемдер бір-біріне эквивалентті болып келеді.

Идентикалық семалар қатысқан жағдайда формальды тілдік тәсілдер өзгергенімен, семантикалық эквиваленттілік сақталады. Мысалы: pay packet – кішігірім іс негізі мағынасын сақтай отырып, аударма тіліне мәселе немесе істер деп аударылған.

Аударма барысында коммуникативті эквиваленттілікке жетуде екі тілдің арасындағы көптеген сәйкестіктер бар болғанықа қарамастан, тілдер бір-біріне өзінің мағыналық жағынан ұқсас. Аударма процесі, әрине көбіне түпнұсқадан аударма тіліне формасы жағынан болсын, мағынасы, мазмұны жағынан тәуелді болып кееді. Дегенмен, аударма процесінде негізгі роль атқаратын жағдай жалпы кез-келген тілде кейбір тілдік элементтер формасы жағынан сәйкес болмаса да, мағынасы жағынан сәйкес болады. Бархударов Л.С. аударма процесі кезінде, екі тілдің арасындағы мағына міндетті түрде сақталуы қажет дейді. «Қазіргі аударма теориясында мағына (мазмұн) тілдің бірден-бір негізі болып келеді. «Түпнұсқадағы мағынаны беру – ең негізгі мақсаттардың бірі, өйткені ол негізінен коммуникативтік қызмет атқарады. Мағына – семантикалық негізгі катирогиясы, оның негізгі ұғымы. Семиотикалық жүйеніңнегізгі мағынасын анықтау, яғыни екі тілдегі тілдік бірліктердің арасындағы жекелеген, жиі кездесетін сәйкестіктерді, текст және мағына арасындағы сәйкестіктердің текстен мағынаға қарай, мағынадан текстке қарай қолдануындағы сәйкестіктерді байқау тілбіліміндегі өзекті мәселелердің бірі. [Бархударов Л.С.1975:6]

Аударма теориясында екі тілді жүйелі түрде салыстыруды көздейді. Аударма үшін бір тілдің құралдары арқылы (баламалы) эквивалентті етіп беру негізгі мақсат екеніне орай, тілдік бірліктерді салыстыру олардың мазмұн ортақтығы, осы бірліктердің семантикалық, мағыналық ортақтылығы негізінде жүргізіледі. Аударма теориясы үшін салыстырылатын бірліктердің бірі ғана тілдік деңгейге, мысалы, лексикалық, грамматикалық және т.с.с., жатуы тіпті мінтетті емес. Аударма барысында салыстырылған тілдердің біріне грамматикалық тұрғыдан бейнеленген мағыналар басқа тілде лексикалық және басқа құралдардың көмегімен бейнеленуі мүмкін екендігі жиі болады. Бұл негізінен трансформацияға (өзгертілулер) келіп саяды.

Көркем әдебиет жәнінде де дәл осыны айтқан жөн. Қазіргі қазақ тіліндегі барабар сәйкестіктері жоқ көптеген тілдік фактілер бұл жерде де кездеседі. Бастапқы тіл бірліктері өздерінің сипаттамалық жиынтықтары бойынша толығымен аударылатын тіл бірліктеріне толық сәйкес келетін жағдайлар, салыстырмалы түрде алғанда, көп емес. Сағастырылған тіддік және сөйлеу құбылыстарының басым көпшілігі толық емес сәкестікке жатады. Оларға ішінара алғанда:

1. мағыналық және стилистикалық инвариантпен сәкестіктер келу
2. мағыналық инвариантпен сәйкестіктер
3. мағыналық инвариант біреу ғана, бірақ стилі бойынша әр түрлі
4. мағынаны сақтамайтын сәкестіктер

Мысалы, сөйлемді аудармастан бұрын аудармашы осы сөйлемнің құрамдас бөліктерінде көрсетілген сәкестіктердің қайсысы бар екенін, жуықтап болса да, білуі тиіс. Егер аударма тілінде жеке сөздер мен сөз тіркестеріне тікелей сәйкестәіктер жоқ болса, ол бәрінен бұрын тілдік бірліктің мағыналық инвариантын беру мәселесі төңірегінде ойлануы тиіс.

Қазіргі аударма теориясында бірнеше үлгі (модель) жасалған. Қазіргі лингвистикалық қағидаларына негізделген жағдаяттылық, трансформациялық және семантикалық үлгілер кеңінен таралады. Жағдаяттылық немесе денотаттылық үлгі аударма үрдісіне тіл мен өмір шындығының байланысы туралы лингвистикалық тұжырымдаманы таратады.Сөздік белгілер нысандар тобын немесе нақты өмірде бар көзге елестілген жекелеген нысандарды (денотаттарды) атайтынын, ал, тілдік айтылымдар жағдайларды – денотаттар  мен олардың араларындағы байланыстарды ашу үшін пайдаланылатынын еске түсірейік. Аударманың жағдаяттылық үлгісі кез-келген тілдің құралдарымен сипаттала алады деген қағида туындайды. Егер типті тілде өмір шындығының әлдеқандай құбылыстарының атаулары жоқ болса да, не бұл тілде жаңа бірліктер жасаудың, не бұл элементтерді бар бірліктердің қосындылары көмегімен салыстырудың мүмкіндігі әрқашан болады. Осы қағидалар негізінде аударма процесі төмендегінше өтетіні алдын ала болжанады. Түпнұсқаның мазмұнын түсініп алып, аудармашы онда қандай жағдай сипатталғанын анықтайды, ал содан кейін бұл жағдайды аударма тілінің құралдарымен сипаттайды. Басқаша айтқанда, аударма процесі екі кезеңде: түпнұсқа мәтінінен өмір шындығынан аударма мәтініне жүзеге асырылады.