Ағылшын тіліндегі зат есімді сөзтіркестердің қазақ тіліне аударылу жолдары

Жоғарыда сөз болған эквиваленттілік қай шамада, қай деңгейде болмасын түрлеріне жету жолдарының ең бір басты тәсілі трансформация әдісін қолдану болып табылады. Трансформация – шығарманың, белгілі көлемдегі микромәтіннің түпнұсқадағы құрылымы, мән-мағынасы, прагматикалық эстетикалық т.б аспектілеріне нұсқан келтірмей эквивалентті аударма беру әдісі. Аудармада белгілі бір трансформациялар жасамай эквиваленттілік пен адекваттылыққа жету мүмкін емес.

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2.2. Трансформациялық  әдіс

 

Аударма деп жалпы алғанда, бір тілден, яғыни түпнұсқа тілінен белгілі бір хабарды екінші бір тілге, яғыни аударма тіліне жеткізу үрдісін түсінеміз. А.В. Федоровтың пайымдауы бойынша, аударма дегеніміз – тілдік құралдар көмегімен қандайда бір ойды бір тілден екінші бір басқа тілде толыққанды жеткізіп беру және ондай ой басқа тілде соның тілдік құралдарымен бұрынырақта айтылып, жарыққа шыққан, демек, аудару үрдісінің әтижесі аударма тілі үшін еш жаналық емес.Туыс емес екі тілді аудару ауарма тіліне тілдік айырмашылықтарға байланысты, тікелей, сайма-сай, ешбір шығынсыз беріле алмайды. Екі тілдің арасында тілдік бірліктер көбіне бір-біріне сәйкес болмаған жағдайда екі текстің бір-біріне эквивалентті болуы үшін көбіне аудармашы кейбір трансформациялар арқылы бір-біріне мағынасы жағынан сәйкестенуін көздейді. Нәтижесінде аударма нұсқасы түпнұсқадан кейбір өзгерістермен ерекшеленіп тұрады. Осыған орай, түпнұсқа мен аударма арасындағы өзгерістер дені трансформация терминінің аясында болады.

XX ғасырдың  50-жылдарынан бастап, аудармалық  трансформациялық мәселесі объективті  құбылыс ретінде аударма теориясының  негізін қалаған. Рецкер Я.И., А.В.Федоров., Л.С.Бархударов., В.Н.Комиссаров., Л.С.Латышев  барлық аударматанушылардың еңбегінде  зерттелетінеді. Қазіргі таңдағы  аударматану аудармалық трансформациялары  Я.Р.Рецкер мен А.В.Фодоров тұжырымдаған  заңды сәйкестіліктер теориясының  бір бөлігі ретінде қарастырылады. Кейбір зерттеушілер тарихы (диохроникалық) аспектідегі заңды сәйкестіліктер  теориясын XX ғасырдың орта шеңінде  аударма лингвистикалысы деген  жаңа бағыттың пайда болуына  негіз болады дейді.

Сонымен аударма белгілі бір қайта құру, өзгерту немесе тіаралық трансформация ретінде қарастырылады. Осыған байланысты «аудармалық трансформация» терменін көптеген аудармашылар қолдағанмен, оның аударма теориясындағы бір ортақ түсіндірмесі әзірге қолданбағаны байқалады. Ең алғашында «трансформация» термені «трансформациялық грамматика» қалыптасуымен байланысты болған. Трансформациялық грамматика мазмұны жағынан бірдей , бірақ берілу түрі жағынан өзгеше болып келетін синтаксистік құрылымдары жасау ережелерін қарастырады. Аудармалық трансформацияларға анықтама беру мәселесі нақты теорияның бастапқы принциптеріне сай шешіледі.

Л.С.Бархударов оларға мынадай анықтама береді: «Переводческие трансформации – это те многочисленные и качесвенно разнообразные преоброзования, которые осуществляются для достижения переводческой эквивалентности превода вопреки расхождениям в формальных и семантических системах двух языков» [Бархударов Л.С. 1975:111]

А.Д.Щвейцаер бұл терминді аударманың семантикалық және прагматикалық аспектілеріне қатысты қолдануды ұсына отырып, мынадай түсіндірме береді. «Термин трансформация – используется в переводаведении в метофорическом смысле. На самом деле речь идет об отношении между исходным и конечными языковыми выражениями, замене процессе перевода одной формы выражения другой замене, которую мы оброзно называем превращением или трансформаций». Осылайша, А.Д.Швейцаер аудармалық трансформацияларды «мағынаны басқа жолмен қайта берудің» тіларалық операциялары деп атайды. [Швейцер А.Д. 1985:58]

Р.К.Миньяр-Белоручев жалпы аударма териясының мәселелерін нақты бір тілдердің жұбынан және аударылатын мәтіннің түрінен тыс қарастырады. Оның тұжырымына сүйенсек, аударма «ізделіп отырған мәнді (мағынаны), қажетболса, қосымша эстетикалық әсерді бере алатын «қандай да бір ақпаратты қабылдаушыға (адресатқа) беру процесі болып табылады. [Миньяр-Белоручев Р.К.1980:4]

Бұл жерде Р.К.Миньяр-Белоручев мәтіндердің информациялық катигориясына сүйеніп отыр. Осыған сәйкес ол трансформацияға мынадай анықтама береді: «трансформция – аударма тәсілдерінің басым бөлігінің негізі. Оның мәні берілуге бағытталған  ақпаратты сақтай отырып, түпнұсқа мәтіннің формалдық (лексикалық және грамматикалық трансформациялар)

немесе семантикалық (семантикалық трансформациялар) құрамдас бөлшектерін өзгертуде». [Миньяр-Белоручев Р.К. 1980;201]

Аудармалық трансформациялар, В.Н.Комиссарвтың көзқарасы бойынша, – бұл өзгертілімдер, олардың көмегімен беріліп отырған мағынадағы түпнұсқаның бірліктерінн аударманың бірліктеріне өтуге болады. Және де «аудармалық трансформациялар мазмұны да, түрі де бар тілдік бірліктермен жүзеге асатындықтан, олар бастапқы бірліктердің түрін де, мағынасын да өзгертетін (қайта жасайтын) формаллық-семантикалық сипатқа ие». [Комиссаров В.Н. 1973:172]

Мұндай аудармалық трансфомацияларды аудармашыға кезекті аударманың қиындықтарын жеңуге көмектесетін аударма тәсілдері деп қарастыруға болады.

Жоғарыда келтірілген анықтамалар көрсеткендей,«аудармалық трансформация» терминіне әр түрлі түсіндірме беріледі.

Аударматанушылардың басым көпшілігі (Л.С.Бархударов,В.Н. Комиссаров, А.Д. Швейцер жэне т.б.) «аудармалық трансформация»

 ұғымын түпнүсқа мәтіні мен аударма мәтінінің белгілі бір үзінділерінің арасында формалық және семантикалық өзгертулер нәтижесінде пайда болатын   типтік   қатынас   деп   түсіндіреді.   Бұл   тұжырым      аудармалық

эквиваленттілікке жету үшін жүзеге асырылатын барлық тіларалық өзгертілімдерді мегзеп отыр. Аталмыш көзқарас аудармалық трансформацияның сипаты кешенді болып келетіндігін көрсетеді. Аударманы бір айтылу формасының екіншісіне өзгерту процесі ретінде қарастыру шартты болып табылады. Шын мәнінде, түпнүсқа бірліктері өзгеріссіз қалады, аудармашы тек оларға аударма тіліндегі коммуникациялық жағынан теңбе-тең бірліктерді іздестіреді. Түпнұсқадағы тілдегі бір хабарламаның мағынасы басқаша беріледі, яғни түпнүхқа мен аударма бірліктерінің арасында белгілі бір қатынастар орын алады, оларды шартты түрде, түпнүсқа бірліктерімен қандай да бір «манипуляция» жасау нәтижесінде алынған аударма бірліктері деп түсіндіруге болады.

Қазіргі таңда аударма теориясында сипатталған аудармалық трансформациялар саны жетерліктей көп. В.Г.Гактың пайымдауынша мүмкін болатын барлық тілдік өзгертілімдерді жүйелеп, типологиялық классификациясын беру - аударматану ғылымы үшін маңызды үлес болар еді. Ол үшін түрлі міндетті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді: аудамашыға қажетті әдіс-тәсілдердің толық жиынтығын беру, аудармашы өз жұмысында кей кезендері өте күрделі болып келетін өзгертілімдерді жалма-жан қолданатындықтан, іс-жүзіндегі аударма практикасын дәлелдеу; аудармадағы айырмашылықтың әрбір түріне лингвистикалық түсіндірме беру [ Гак В.Г. 1988:64]. Оның үстіне аудармашының белгілі бір әдіс-тәсілдерді, құралдарды білуі - аударма нәтижелерінің сенімділігі мен объективтілігін қамтамасыз етеді, аудармашыны қаруландырады.

Ал Л.С. Бархударов трансформациялардың барлығын төртке бөліп көрсетеді: орын ауыстырулар, орын алмастырулар, қосулар жэне қалдырып кетулер. Мұнда автор бүл жүйелеу жуық шамада, әрі шартты екендігін және аталғандар      бір-бірімен      қосылып      комплексті      трансформациялар құрайтындығын   ескертеді.   Орын   ауыстыруды   Л.С.Бархударов   сөйлем

құрылымындағы сөздің, не сөз тіркесінің ретіне немесе құмалас сөйлем бөліктерінің  ретінің   өзгеруі   деп   түсіндіреді. Автор   орын   ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымындағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем  бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндірді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең кең тараған түрі дей  отырып,  оларды грамматикалык; және лексикалық түрлерге  бөлді. Грамматикалық орын алмастыруларға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын (зат есімнің көптік, не жекешелік түрінің, етістік шақтарының және т.б.) және сөз таптарының алмасуын (мысалы, есімдену, етістіктени жасалған зат есімнің орны мен етістіктің алмасуы,

сын есімнің үстеуге т.б.) В.Н.Комиссаров классификатция бойынша,  аудармалық трансформацияны     лексикалық,      грамматикалық     және     лексика-грамматикалық деп бөлінеді.

1. Лексикалық    трансформациялар. Тілдік бірліктердің , сөз,

сөз тіркесі арасындағы мағыналық жэне формальды жағы сақталуын көрсетеді. Оған транскрипция, транслитерация және калькалау тәсілі және лексико-семантикалық орын алмастырулар( конкретизациялау ( нақтылау), генерализациялау (жалпылау) жэне модуляция тәсілдері) жатады. Аударма теориясын жетік білу тек аударманың негізгі мақсаттары мен міндеттерін белгілеп қана қоймай ,сонымен қатар аудармашыға көркем шығарманы аударуда тілдің грамматикалық, лексикалық жэне стилистикалық аспектілерін ескеру аударудағы негізгі жолдарына нұсқайды.

2. Лексика-грамматикалық трансформация. Кешенді 
   Лексикалық-грамматикалық трансформациялар: антонимдік   . 
   аударма, экспликация ( суреттеу аударма); компенсация 
   тэсілдері жатады.
3. Грамматикалық трансформация. Ал енді негізгі тақырыпқа 
   байланысты грамматикалық трансформациялары автор сөзбе- 
   сөз аударма ( дословный) сөйлемдерді бөлу, сөйлемдерді 
   біріктіру, орын алмастыру деп бөледі.

В.Н. Комиссаровтың пайымдауынша , мәтінің түпнүсқа тілінен аударма 
тіліне грамматикалық орын ауыстырулар арқылы беріледі, яғыни 
грамматикалық       формалардың ауыстырылуы       арқылы      мәтіннің

эквиваленттігіне жетеді. Орын алмастырулар аркылы сөз табы , сөйлем мүшесі және грамматикалық категория, яғыни шақ категориясы да грамматикалық орын алмастырулар арқылы беріледі. Аудармашы - лингвист Л.С.Бархударов осы пікірді ұсынады.Орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымдардағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгертуі деп түсіндіреді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең кең тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалық және лексикалық түрлерге бөлді. Өзгертулер аудармашының түпнүсқаны өзгерту   қалауынан   емес, оны толықтай қамтып, мүмкіндігінше

дәл беру қажеттілігінен беріледі. Сондықтан түпнұсқадағы негізгі мағынаны аудармашы аудармадағы негізгі тәсілдерді қолдана отырып дәл жеткізу керек. Абсолютті аударма ұғымы жоқ болғандықтан да , түпнұсқаның жоғалған элементтерін аудармада орнын алмастыру әдісі орын алады.

Ал Л.С.Бархударов трансформациялардың барлығын төртке бөліп көрсетеді: орын ауыстырулар, орын алмастырулар, қосулар жэне қалдырып кетулер. Мұнда автор бұл жүйелеу жуық шамада , әрі шартты екендігін және аталғандар бір бірімен қосылып комплексті трансформациялар құрайтындығын ескертеді. Орын ауыстыруды Л.С.Бархударов сөйлем құрылымдағы сөздің, не сөз тіркесінің ретінің немесе құрмалас сөйлем бөліктерінің ретінің өзгеруі деп түсіндіреді. Автор орын алмастыруларды аудармалық трансформацияның ең көп тараған түрі дей отырып, оларды грамматикалық және лексикалық түрлерге бөледі. Грамматикалық орын алмастыруларға Л.С.Бархударов сөз формаларының алмасуын ( зат есімнің көптік , не жекешелік түрінің, етістік шақтарының және т.б.) және сөз таптарының ( мысалы, есімдену, зат есімнің орны алмасуы , сын есімнің үстеуге, зат есімге немесе үстеуге т.б.) сөйлем мүшелерінің алмасуын

(сөйлемнің  синтаксистік құрылымын қайта  құру) , мысалы, ырықсыз етіс конструкциясын ашық раймен, ТТ-гі сөйлемнің бастауышын пысықтауышқа және т.с.с сондай-ақ құрмалас сөйлемдегі синтаксистік алмастыруларды жай сөйлемді қүрмалас сөйлеммен, құрмаласты (жай сөйлеммен, бағыныңқыны - басыңқыға, немесе керісінше, жалғаулықты байланысты - жалғаулықсызға немесе керісінше) жатқызды. Лексикалық орын алмастыруға конкретизация ( тілдік және контекстілік), генерализация және себеп салдық қатынастарға негізделген (салдарды себеппен және себепті салдарпмен ) орын ауыстыру енгізілген. Жоғарыда аталғандардан өзге, ол аудармадағы комплексті лексикалық , грамматикалық алмастырудың ( антонимдік аударма) және компенсацияны бөліп алады. Ал қосу тәсілін қолданудың себептерінің ішінен ол эллипсисті атады: аудару барысында түпнүсқа мәтініңде берілген грамматикалық тәсілдер, стилистикалық және прагматикалық факторлардың мағынасын беру қажеттілігіне орай сөйлем құрылымын синтаксистік тұрғыдан қайта құру.

В.Н.Комиссаров аудармалық трансформацияны жеті түрге бөліп көрсетті. Олар:

1. транскрипциялау
2. транслитерациялау
3. калькалау

 

4. лексикалық-семантикалық орынбасарлар: нақтылау( конкретизациялау); 
ұлғайту (генерализациялау); модуятциялау;

5. Грамматикалық     трансформациялар:     синтаксистік     ұқсастандыру 
(уподбление);  грамматикалық орын  алмастырулар  (  сөз  формасы  ,  сөз 
таптарын, сөйлем мүшелерін, сөйлем түрлерін); сөйлемді бөлу; сөйлемдерді 
біріктіру.

6.    Кешенді    лексикалық-грамматикалық    трансформациялар:антонимдік аударма; экспликатция ( суреттемелі аударма); компенсация.

 7.Аудармалық техниканың әдіс-тәсілдері: орын ауыстыру; қалдырып кету; қосу. [Комиссаров В.Н. 1990-203]

Қазіргі таңда аударма теориясында сипатталған аудармалық трансформациялар саны жетерліктей көп . В.Г.Гактың пайымдауынша, мүмкін болатын барлық тілдік өзгертілімдерді жүйелеп, типологиялық

классификациясын беру аударматану ғылымы үшін маңызды үлес болар еді. Ол үшін түрлі міндетті жүзеге асыруды қамтамасыз етеді: аудармашы өз жұмысында кей кездері өте күрделі болып келетін өзгертілімдерді жалма-жан қолданатындықтан, іс жүзінде аударма практикасын дәлелдеу; аудармадағы айырмашылықтардың әрбір түріне лингвистикалық түсіндірме беріп кету. Оның үстіне аудармашының белгілі бір әдіс тәсілдерді құралдарды білуі аударма нәтижелерінің сенімділігі мен объективтілігін қамтамасыз етеді, аудармашыны дайындайды.