Ағылшын тіліндегі зат есімді сөзтіркестердің қазақ тіліне аударылу жолдары

Бірте-бірте ғалымдар аударма жасау үшін екі немесе одан да көп тілдерді білу жеткіліксіз екендігін түсінді.

Әрине шет елдің рухани байлығымен танысу, сол арқылы өз елінің салт-дәстүрін терең түсініп, оларды басқа тілдерде сөйлейтін халықтарға толыққанды жеткізуге талпыну – халқын сүйетін кез келген адамның міндеті. Туған халқының төл мәдениетін басқа ұлтқа осылайша жеткізу негізінен көркем шығарма арқылы, олардың басқа тілге аударылуы арқылы орындалатындығы дау туғысбаса керек. Аударма өнері әрдайым тіл өнері. Сонымен қатар аудармашының міндеті түпнұсқаны өндеу емес, ондағы бар нәрсені мейлінше толық жеткізу. Ө.Айтбаевтың пікірінше «аударманың творчествалық еркіндігі түпнұсқаның аясында ғана болмақ. Аудармашының еш нәрсені қосып, еш нәрсені алып тастауға қақысы жоқ.

Уақыт өте келе жекелеген тәржімашылар аударма теориясының нормасын бекітуге тырысып «жақсы адам» немесе жақсы аудармашы болуға қойылатын басты талаптардың тізімін жасайды.

Француз гуманисті, ақын аудармашысы Этьен Доле (1509-1546) аударманы тәжімалаудың төменгідей бес принципін сақтау қажет деп жазды. Олар:

1. Түпнұсқа авторының негізгі ниеті мен аударылатын мәтін мағынасын өте жоғары дәрежеде түсіну.
2. Түпнұсқа тілін өте жоғары деңгейде білу және сонымен қатар түпнұсқадан аударылатын тілді өте жетік меңгеру қажет.
3. Сөзбе-сөз аудару тенденциясын қолданбау керек. Себебі ол түпнұсқаның мағынасынан ауытқып, оның көркемдігін жояды.
4. Аударма жалпыға ортақ сөйлеу формасын қолдану.
5. Сөздік қорды дұрыс іріктеп таңдап алу және оны орынды қолдан отырып түпнұсқа беретін әсірді аудармада да беруге ұмытылу.

Ағылшын ғаламы А.Тайтлердің «аударма принциптері» атты кітабында аудармаға қойылатын негізгі үш талабын көрсетті. Бұл кітап әлі күнге өз құндылығын жойған жоқ:

1. Аударма түпнұсқаның идеясын толық беруі қажет.
2. Аударманың стилі мен мінез-құлқы түпнұсқаның стилі мен мінез құлқы бірдей болуы керек.
3. Аударма түпнұсқада тұрған шығармадай түсінікті әрі жеңіл қабылдануы керек. [Комиссаров В.Н. 1990:4]

Аударма мәселесіне арналған алғашқы теориялық талдау жасалған еңбектер XVIII ғасырда шыға бастаған. Соның бір дәлелі істері Германия – Хоттингердің «Нечто новейшей фабрикации переводов из греков и ремлян» – деген, Англияда – А.Тайтлердің «Эссей о принципах перевода» – деген еңбектері жарық көрді.

Аударма тарихында аудару қызметінің белгілі бір заңдылықтарын қалыптастыру, баршаға ортақ негізгі әдістерін бір қалыпқа түсіруге бағытталған ұмтылыстар, байқап отырғанымыздай, аз болған екен. Бұл ортақ норма, ортақ аударма заңдылықтары кейіннен аударманың талап, принциптері деген атауға ие болды. Көптеген аудармашылар тәржіманың

алғы сөзіне өздерінің сүйенген аударманың көрсетіп, өз еңбектерінде қандай принципке сүйенгендіктерін және өз аудармасын неліктен дұрыс деп тапқандықтарын дәлелдеуге тырысты. Бірақ бұл принциптер аударма тәжірбиесі көп болмағандықтан өз-өзінен дау тудырмайтын шындық сияқты көрінеді. Бірақ, өкінішке орай, олар белгілі бір аударма қызметінің үлесіне сүйінгендіктен бұл саланың не жекелеген бөлігін ғана қамтып, не мүлде қамти жатты. Сол себептен болар бір-біріне мүлде қарама-қайшы пікірлер мен принциптер туа бастады. Осының бір дәлелі ретінде В.Н.Комиссаров бізге мынадай деректер ұсынды: «Әр түрлі авторлар аударма жасау үшін ең қажет басты талаптар тізімін жасады. Олар тіпті кейде бір-бірін жоққа шығарып жатады».

В.Н.Комиссаров мынадай тізімін ұсынады:

1. Аударма түпнұсқадағы сөздерді сөзбе-сөз беруі керек.
2. Аударма түпнұсқадағы мағынаны беру керек.
3. Аударма түпнұсқа ретінде қабылдануы керек.
4. Аударма түпнұсқаның стилін сақтау керек.
5. Аударма аудармашының стилін сақтау керек.
6. Аударма аударма ретінде қабылдану керек.
7. Аударма түпнұсқадан айнымайтын шығарма

                болуы керек.

8. Аударма «аударма» екені белгілі болып тұратын шығарма болы керек.
9. Аударма тәржімашы қосымша сөз, сөйлем қосып немесе алып тастауға қақысы бар.
10. Аудармада тәржімашы қосымша сөз, сөйлем қосып немесе алып тстауға қақысы жоқ.
11. Өленнің аудармасы проза түрінде аударылуы керек.
12. Өлең өлең формасында аударылуы керек.

Пікір қайшылықтар қашанда бір шындықты тудыратыны ақиқат. Жоғарыда тіл зерттеушілерінің аударма жасау үшін белгітілген талап тізімдерінің артында өзіндік ғылыми тұжырымдамалары бар. Бұл тұжырымдамалар тіл біліміне, соның ішінде жаң бөлініп шыққан жас ғылым саласы аудармаға қосқан үлес салмағы өте зор деп бағаланады.

Аударма – адам қызметінің байырғы түрлерінің бірі. Адамзат тарихында бір-бірінің тілінің әр түрлілігіне қарай топтасқан адамдар қауымдастығы құрылысымен – әр түрлі тілдің дамуының, топтың өзара түсінісіп, тілдесуіне дәнекер болатын «қос тілді» адамдар – тілмаштар пайда болған. Халық тіршілігінде жазу-сызу қалыптасқаннан кейін, сөйлеушіге ілесе қосарласа отырып, ауызша аударылатын тілмаштар қатары өсті. Жазба аудару қалыптасқан тұста бастан-ақ тәржіма халықтың мәдени-қоғамдық өмірін ілгері жылжытып, дами түсуіне қалтқысыз қызмет етіп келеді. Аударма процесінің жандануы тіларалық қатынас мәселесін шешті. Бір тілден екінші тілге аудару қоғамға, басқа елдің мәдениетіне араласуға, яғыни аударма арқылы басқа елдің мәдениетімен тікелей пікір алмасу, қарым-қатынасқа түсу мүмкіндігі туады. Аударма әлем халықта орының өзіне ғана тән, ерекше мәдениетін ашуға ол табиғи мәдениеттің одан әрі дамып, толықтырып, жандануын қадағалаушы делдалдық қасиетке ие болды, ие бола отырып, бұл процесте түрлі қызметтер атқарады, мәселен, адамзат білімін сақтауға жинақтауға, халықтарды мәдени деңгейі мен сөйлеу мәнерін көтеруге, ана тілінің, ұлттық ойдың одан әрі дамып, өркендеуге, ол тілдің аударма барысында жеңілдеуіне жол ашты.

Қоғамда қандай да болмасын ғалымның дамуына бір-бірімен өзара байланыстағы екі негіздеме арқау болады: оның бірі – ілім-ғалымның нақты бір саласы дамуының ішкі логикасы, екіншісі – осы ғылым тармағының өрістеуіне қоғам тарапынан туындайтын практикалық сауал талап. Бір тілден екінші тілге аудару ұзақ мерзім бойынша практикалық тәжірбие жүзеге асырылып келеді, ал өткен ширек ғасырда «аударма теориясы», «аударматану» терминдері атала бастаған; бірқатар халықтардың филология ғалымдарында аударматану ғылымның дербес саласы ретінде мәртебе алған да болатын.

«Аударма» ұғымы, аталып термин ретінде екі мәселенің басын ұштастырады: «1. процесс, совершающийся в форме психического акта и состоящий в том, что текст или устное высказывание, возникшее на одном – исходном языке пересоздается на другом – переводящем языке; 2. результат этогоо процесса...» [А.Федоров, 69, 20]. Бұл осы мәселені түбегейлі зерттеумен айналысатын ғалымдардың қай-қайсысы да атап айтатын дәстүрлі қағида.

Қазақ тіліндегі «аударма» сөзі де осындай анықтаманы иеленді; аударма – бір тілден екінші тілге аударылатын еңбек, туынды; іс-әрекеттің нәтижесі және аударма – бір тілден екінші тілге аудару ісі жүргізілетін процесс.

Бұл анықтама аударманың басқа ғалымдармен тығыз қарым-қатынаста екенін білдіруде. Аударма адамның ойлау – психикалық қызметі арқылы жүзеге асатын процесс. Сондықтан да ол психолингвистика ғылымымен тығыз байланысты. Іс-әрекеттің нәтижесінде жазылған мәтін, туынды болғандықтан, аударманың әдебиеттану саласында да тікелей қатысы бар.

Аударма тарихы дамудың белгілі бір кезеңіндегі қоғам дамуының, қоғам құрылымына әсер еткен экстралингвистикалық факторлардың бір көрінісі.

Жалпы аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылған ой-пікірді  болмаса жазылған тексті тындаушыға, оқушыға екінші тілде, яғыни оның ана тілінде түсінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілде аударылып жазылған немесе баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп аталады.[З.Тұрарбеков. 1977:50]

Және де аударма бір тілден екінші тілден аударудың нысандарын, түрлері мен тәсілдерін қамтитын, өзге де бірнеше ғылым тармақтарымен тығыз байланысты, әлеуметтік, мәдени, шығармашылық, коммуникативтік қызметі бар тұтас жүйе.

Аударма процесі және аударудан алынған нәтиже (тілдік материалдар) психолингвистика, әдебиеттану, әлеуметтік лингвистика сияқты ғылыми ұстанымдар арқылы талдау аударманың жалпы теориялық дейектемелері мен тұжырымдарын қалауға негіз болады. Жеке ғылыми тармақ ыңғайында аударматанудың зерттейтін объектісі, катигориялары, негізгі ұғым – түсінікті болуы тиіс. Бір тілден екінші тілге аударудың теориясын ұсыну – қалай аудару жөнінде қандайда да бір нұсқау, қағида айту дегендік емес, сондай-ақ мәселенің өрісі ішінара кездескен қате – кемшіліктерді тізбелеп шығудан анағұрлым кең.

Аударма жазылған туынды, сондықтан оның ойлау-психикалық әрекетті жүзеге асыратын негізгі құралы тіл. Аударма екі тілдің – түпнұсқаның тілі мен аударылатын тілдің қызметі айрықша. Аударматану ғылымы үшін маңыздысы – бір тілдегі таңбалар жүйесін екінші тілге формалды түрде көшірудің жолдарын, айтылған ойды беру үшін екіншітілге формалды түрде көшірудің жолдарын, айтылған ойды беру үшін екінші тілдің тілдік құралдарының қалай орналасқандығын, қалай ұжымдасқандығы айқындау емес; түпнұсқаның коммуникативтік – функционалдық белгілерінің қандай тәсілдерімен, қалай жеткізілген зерттеу, жүйелеу, ортақ заңдылықтарын белгілеу. [А.Алдашева 1999:14]

Аударманың негізгі бірлігі – минималды мәтін, сөйлем құрамындағы ой тиянақталатын синтаксистік тұтастық (фраза,тіркес). Мәтін құрамындағы ой контекске тәсілді, ал контекстің лексикалық – грамматикалық құрылымы – тұтас ой жүйеленетін (бірнеше сөйлемнен жинақталған( көлемді контекске байланысты, өз кезегіеде абзацтың мазмұны, құрылымы тұтас шығарманың позициясының, шығарма авторының тілі мен стилінің ықпалында болады. Бір тілден екінші тілге аударылған мәтін мен түпнұсқаның тілдік материалдарын және жеке тілдік единицаның аударылуы ең шағын мәтін деңгейінде талдауға түскенде аударудың объективті заңдылықтары айқындалады.

Минималды мәтінді талдау үшін түпнұсқаның коммуникативті – функционалдық белгілері назарда болады. Түпнұсқаның коммуникативті – функционалдық белгілері мәтіннің, туындының жанрлық-стилдік ерекшеліктері, тақырыбы; көркем шығарма болған жағдайда идеясы, мазмұны, тарихи дамудың қай кезеңінде жазылғандығы, автордың стильдік даралығы және түпнұсқаның лексикалық-граммтикалық құрылымы.

Аударылатын мәтін – қазақ тілінде оқитын адамның қабылдау түсіну ерекшеліктеріне сай болуы керек. Демек, қазақша қай тілден жазылған текст болсын қазақ әдеби тілінің табиғи заңдылықтары, лексикалық-грамматикалық, стилдік нормалары сақталуы тиіс.

Аударма – мәдениетттің феномені, мәдениетттер байланысына тән құбылыс; ұлт мәдениетінің жетістігі. [Әуезов М. 1957:51]

Аударма қызметі өзінің анықтамасына орай делдалдық сипат алып, оның мақсаты басқа тілдегі автордың ойын, мағлұматын оқушыға түсінуге жеңілдік жасау болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, аударма әртүрлі тілдерде сөйлейтін адамдар арасындағы қарым-қатынасқа түсу яғыни тіл аралық байланысқа мүмкіндік туғызу болып табылады. Осы орайда аударманың жалпы екі ережесін айта кетуі жөн санадық.

Аударманың мақсаты – берілген тілді меңгермейтін оқырманды (немесе тыңдаушыны) берілген мәтінмен (немесе ауызша беріліп отырған сөзбен) жақын таныстыру.

Аударма дегеніміз, яғыни бір амал тәсілдерді толығынан және дәл жеткізу. Отандық аударма теориясын жасауда ат салысқан ғалымдар аударма туралы бұрын сонды айтылған пікірлер әр қилы болып келеді. Бірақ олардың барлығы аударманың сан алуан әдебиеттің бірге өсіп, дүние жүзі әдебиетінің тамаша туындылары әлемге аударма арқылы ғана бүкіл адамдар баласының ортақ қазынасына айналған. Әдеби шығармаларды аударуға кіріскенде, аудармашы аударылғалы отырған тілдегі берілген шығарманың мазмұны өздігінен еме, сол шығармаға көрік беріп тұрған формалар мен тілдік тәсілдерінің бірлігінің арқасында туындап отырғанын түсініп, аударма тілге дәл әрі көркем түрде жеткізе білуі тиіс. Сол себептен қазіргі тіл білімінде аударма ғылымын жалпы қолданбалы тіл білімі щеңберінде қарастырамыз.

Қазіргі тіл білімінде тіларалық қатынастың лингвистикалық аспектісі – аударма ісіне көп көңіл бөлуде. Ең бастысы, салғастырмалы тіл білімі мен аударма жайындағы ілімнің ара-қатынасын белгілеуде неміс ғалымы Ю.Найда былай дейді: «Салғастырмалы тіл білімін тек тілдерді оқыту тұрғысымен емес, сонымен қатар оны кейінгі кезде қолданбалы тіл білімі щеңберінде қарастырылатын аударма теориясы тұрғысынан қарастыру қажет» [Nida.E. 1969:7]. Бұл пікірге сонымен қатар ағылшын теоретиктерінің бірі Дж.Кэтфорд та қосылып отыр. [Кэтфорд Дж 1978:55]

Аударма – бір-біріне функционалды түрде балама бола алатын (функционалды теңбе-тең), яғыни коммуникативтік теңбе-тең қызмет атқара алатын мәтін, туынды жасау деген сөз. Ал аударматану ғылымы – функционалды теңбе-тең мәтін жасаудағы екінші тілдің (аударылатын тілдің) құрамындағы сөз мазмұнын ың  қолданылу, өзгеру заңдылықтарын жүйелі түрде қарастырады.

Жазылған туынды – ой тиянақтылығын сөйлем, конспект, абзац немесе тұтас, көлемді жазылған шығарма.

Аударманың негізгі бірлігі – минималды мәтін, сөйлем құрамындағы ой тиянақтылығын синтаксистік тұтастық (фраза,тіркес). Мәтін құрамындағы сөз тіркеске тәуелді, ал контекстің лексикалық-грамматикалық құрылымы – тұтас ой жүйеленетін (бірнеше сөйлемнен жинақталған) көлемді контекске байланысты, өз кезегінде абзацтың мазмұны, құрылымы тұтас шығарманың позициясының, шығарма автордың тілі аударылған мәтін мен түпнұсқаның тілдік материалдарын және жеке тілдік единицаның аударылуы ең шағын мәтін деңгейінде талдауға түскенде аударудың объективті заңдылықтары айқындалады.

Аударма - ең алдымен адамдардың қарым-қатынасының басты қажеттілігі. Алайда ол коммуникацияның теориясының негізгі қырлары, әдеп, мәдениет туралы білімсіз, мәдениетаралық коммуникацияның ерекшеліктерінсіз жүзеге  аса қоймайды. Бір тілдегі айтылған сөзді тыңдап барып, екінші тілде жинақтап, ойда қорытып, есте сақтап, қайта жеткізу – аса сезімталдықты, түйсіктілікті, айрықша қабілеттілікті талап етеді.