Ағылшын тіліндегі зат есімді сөзтіркестердің қазақ тіліне аударылу жолдары

ІІ тарау

 

Ағылшын тілінің сын есімді сөз тіркестерін қазақ тіліне берілуі

 

  Сөз  тіркесі деп кемінде толық  мағыналы екі сөзден құралған, бағыныңқы байланыста айтылған  және белгілі синтаксистік қатынасты  білдіретін сөздер тобын айтамыз.

  Сөз  тіркестер жайында ең алғашқы  ескертулер практикалық сипатта  болған, бірақ 19ғ. Соңы мен 20ғ, басы  Ф.Ф.Фартунатов, А.А.Шахматов және  А.А. Пешковский «сөз тіркес» ұғымы  кең мағынаға ие болып, оның  құрамына және ара қатынас  түрлеріне қарамастан , ір бір  синтаксистік ұйымдастырылған топ  сөз тіркес ретінде қарастырылады. 20ғ.  отандық қазіргі тіл білімінде  осы мәселенің басқа түсінігі  пайда болып, «сөз тіркес» ұғымы  өте тар мағынаға ие болды. Одан басыңқы қатынаста болған, екіден көп айрықша мәнді сөздерден  тұратын сөз тіркестерде ғана  қолданылатын болды. В.В: Виноградов  бұл көзқарасты енгізсе, ал осыны  көптеген отандық тіл мамандары  қолдады. 20ғ. Ортасында осы түсінік  кең аяқ жайды, ал сөз тіркесінің  туралы мәселе қазақ тіл білімінде  бұрыннан зерттеу нысаны болып, құрылымдық жағынан жан- жақты  талданып келе жатқан сала. Оның  зерттелуінің өзіндік тарихы  және көптеген ғалымдар сөз  тіркес мәселесімен бір шама  уақыттан бері айналысып келеді, атап айтқандай Т.Қордабаев , С.Исаев, М.Балақаев, Ш.Сарыбаев, С.Кеңесбаев, М.А.Асқарова, А.Г.Гуломов, Т.Сайрамбаевтың зерттеуінен  көруге болады.Осы күнге дейінгі  сқз тіркестері туралы осы  ғалымдар сөз тіркестерінің негізгі  заңдылықтарының қалыптасуымен  баса айналысса, соңғы кездері  зерттеу жұмыстарында ғалымдар  оның әр бір категориясының  нақтылана түсу бағытына ауысып  отыр. Орыс тіл білімінде сөз  тіркес мәселесін шешу тәсілдерін  ескере, біз түріктанушылар , ағылшын  тілін зерттеушілері қарастырғандай  сөз тіркес мәселесіне қысқаша  тоқталуды жөр көрдік, өйткені  біздің зерттеу жұмысымыз ағылшын  тіліндегі сын есімді сөз тіркестерінің  берілу жолдары жайында болып  жатыр.

  Сөз  тіркесі-сөйлем құраудың материалы  да, сөйлем кісінің ойын айтудың  негізгі формасы. Синтаксис сөз  тіркесін, сөйлемді, олардың түрлерін , сөйлем мүшелерін және басқа  синтаксистік формаларды адамның  ойын білдірудің грамматикалық  тәсілдері ретінде, өзара байланысты  категориялар ретінде қарастырады. Синтаксис сөздерді сөйлемнің  бқлшектері ретінде, ал жалғауларды  сөйлемдегі сөздерді бір- бірімен  қиыластырып тұратын морфологиялық  – синтаксистік категория ретінде  тексереді. Сөз тіркесі кемінде  толық мағыналы екі сөзден  сөйлем құрамында жасалатындықтан, бұлардың ерекшеліктерін білу  керек.

  Көптеген  ғалымдар , соның ішінде В.В.Виноградов  бас болып, сөз тіркесін – номинативті , ал сөйлемді – предикативті  деп санайды.осылай, сөз тіркесін  «номинативті» деп тану оны  «сөз» дегенмен бірдей деп  санауға саятындықтан, оған басқаша анықтама, сипаттама берушілер бар. Мысалы, Н.А. Баскаков екі синтаксистік единицаларды (сөйлем мен сөз тіркесін)

қарама-қарсы екі түрлі ойлау процесінің тілдегі көрінісі деп табады: абстракциялау,конкреттеу.Солардың бәрі- өзара тығыз байланыста, бірінсіз – бірі бола бермейтін екі түрлі синтаксистік тұтастықты екі бөліп оқшалауға лайықтанған сипаттамалар.

  Алдымен  сөз тіркесі түгелдей номинативті  деп қарау дұрыс емес.Ондай  сөз тіркестері тек олардың  жұмсалу орайында атқаратын қызметі  тұрғысынан номинативті (анықтауыш) деп тануға болатындары бар.Мысалы, сөз тіркестері құрылымында пайда  болған терминдік тұрақты атаулар (социалистік жарыс, отан соғысы, т.б.).Осындай ауыс мағыналы сөз  тіркестерінен біріккен, кіріккен  күрделі сөздердің жасалуы олардың  екінші  рет атауыш (вторичная  номинация) дәрежесінде көтерілуі  болмақ.

  Сөз  тіркесіне, сөйлемге материалдық  негіз болатын – сөз.Сөз тіл  білімінде лексикалогия мен семасологияның  зерттеу объектісі болуымен қатар, грамматикада да әр түрлі ыңғайда  қарастырылады. Сөдердің құрамы, тұлғас , жасалу жолдары , олардың грамматикалық  мағыналы топтары морфологияда  қаралады. Ал сөдің сөз тіркесінің  сынары болуы , сөйлем қызметтерінде  жұмсалуы синтаксисте қаралады.Сондай  –ақ тіркескен сөз топтары  да әр түрлі ыңғайда қарастырылады.

  Сөз  негізінде , дараланған ұғымды , лексика  – грамматикалық мағынаны білдіреді. Олар мағыналық үйлесімділігіне  қарай тілдің синтаксистік ережелрі  негізінде әр алуан лексикалық  және синтаксистік топ құрау  арқылы сөйлем ішінде айтылады. Қарым- қатынас жасау үшін ойды  айтудың негізгі формасы сөйлем болса, сөзді сөйлем құраудың материалы деп білеміз.Сондықтан «Ас-адамның арқауы» дегендейғ сөз–ой құраудың арқауы.Сөздер қажеттіктен өзара тіркеседі,тіркесу арқылы сөйлемге енеді.Осыдан келіп, сөздердің өзара тіркесе алу қабілеттілігі олардың басты грамматикалық қасиетінің бірі болып есептеледі.

  Сөздердің  өзара тіркесу қабілеттілігі  әрбір грамматикалық топтағы  сөздердің мағыналық және грамматикалық  ерекшеліктеріне негізделеді.Оның  үстіне тіркескен сөздер тобының  сапасы әр уақытта бір түрлі  болмайды, әр алуан болады. Мысалы, екі, кейде одан да көп сөздер  тіркесіп бір лексикалық түйдек  жасалады. (ағаш қасық, алтын сағат; кейде кі не одан да көп  сөздер тіркесіп синтаксистік  тізек жасалады .

  Лексикалық  және басқа түйдекті тіркестер  «сөз тіркесі» деген категорияға  жатпайды.Лексика-грамматикалық мағыналары  айқын сөздердің біріне-бірі сабақтаса  бағынып барып жасалынған синтаксистік  тобы ғана сөз тіркесі деп  есептеледі. Өзара тіркескен сөздердің  синтаксистік тобын сөз тіркесі  деп тану үшін,оның мынадай  белгілеріне қарау керек;

Сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады;

Ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса,мағыналық және синтаксистік байланыста айтылады. Олар салаласа байланыспайды, тек сабақтаса байланысады.

Тіркескен сөздер анықтаушытық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста жұмсалынады.

Осындай, синтаксистік қатынас тек толық мағыналы сөздердің сабақтаса байланысуы нәтижесінде пайда болады. Басқаша айтқанда , лексика- грамматикалық дербестігі бар сөздерден басыңқы , бағыныңқылы сөз тіркесі жасалғанда, ол сөздердің бұрынғы мағыналары өзгеріліп, жаңа лексикалық мағына пайда болмайды; мүшелік қарым- қатынасты білдіретін қосымша грамматикалық мағына пайда болады.

  Мысалы, кең өріс деген сөз тіркесіндегі  кең сөзінің кеңістің сапаны  білдіруі – оның лексикалық  мағынасы , оның сын есім екендігі- грамматикалық мағынасы.Өріс сөзінің  лексикалық мағынасы – мал  жайылымының білдіруі, грамматикалық  мағынасы- зат есім екендігі.Осы  сын есім мен зат есімнің  тіркесуі нәтижесінде жаңа грамматикалық  мағына пайда болған.Ол – анықтауыштық.

  Сөйтіп, синтаксистік қарым –қатынасы  білдіру үшін кемінде толық  мағыналы екі сөздің сабақтаса  байланысқан тобын сөз тіркесі  дейміз.

  Сөз  тіркесі- сөйлем құрудың шоғырланған  материалды бөлшегі.Олар сөйлемнен  тыс тұрғанда жалаң сөздің  жайылымға айналуы сияқты да, сөйлем ішінде сөздер жағдайда  сөздің жайылымға айналу қасиетікүңгіртеніп, сөз тіркестерінің қосақтаулы  жігі білінбей,тұтасып та кетеді.Өйткені  бір сөз тіркесінің бір сығары , екінші сөз тіресінің басқа  бір сыңарымен тіркесіп , кейде  кірігіп, ұлағасып, ұштасып жатады.Мысалы, кең үй, екі терезе, үлкен терезе, үйдің терезесі дегендер- жалаң  сөздердің жайылымға айналу ыңғайындағы  сөз тіркестері.Осыларды сөйлем  ішінде айтсақ, сөз тіркестерінің  ол жігі онша айқын көрсетілген  сөз тіркестері өзара былай  ұласқан: кең үйдің терезесі, үлкен  екі терезесі.

  Осы  уақытқа дейін қазақ тіл білімінде  зат есімдердің сөз табы ретінде  алатын орны, шырай категориясы, семантикалық топтары, субстантивтену, синтаксистік қызметі әлі де  болса нақтылауды қажет ететін  жайыттардың бірі – олардың  синтаксистік тіркесі қабілеті. Сөз таптардың синтаксистік белгісі  ретінде, әдетте, «сөздердің сөйлемдегі  атқаратын қызметі және олардың  басқа сөздерімен тіркесі қабілеті»  алынады. Жеке сөз таптарын , оның  ішінде зат есім сөз табын  арнайы қарастырған Ж.Шәкенов  еңбегінде бұл мәселе зерттеуші  назарынан тыс қалған. Әр бір  сөз табының сөйлемдегі қызметімен  бірге, жүйелі түрде олардың тіркесу  қабілеті қарастырылуда.

   «Есімді сөз тіркестерінің грамматикалық  құрылымы» атты тармақшада есім  сөз тіркестерінің ұйытқы сөзі  қай  сөз табынан келетіндігіне  орай айтылған зерттеулерге, сөз  тіркестерінің грамматикалық құрылымдарына, байланысу амал-тәсілдеріне,  түрлеріне  талдау жасалады.

Есімді сөз тіркестерінің  басыңқы сыңары, көбінесе,  зат есімнен  келеді.  Зат есімдердің  жетегінде келетін  сөздер де зат есімдерден тұрады. Олардың бірқатары қабыса байланысады. Екі зат есім атау күйінде қабыса байланысып, алдыңғысы соңғысына бағына байланысады.  

Ал К.А.Бейсенбаева «Қазіргі қазақ тіліндегі  зат есімдердің  жалғаусыз тіркестерінің кейбір түрлері», «Безаффиксное сочетание имен существительных в современном  казахском языке»  еңбектерінде  жалғаусыз 

зат есімнің арнайы зерттеу обьектісі  болмағандығын  және күрделі  мәселенің бірі екендігін атап өтеді.      

Зат есім мен зат есімнің тіркесі туралы  М.Балақаев: «Осы сияқты  қатар тұру арқылы бірін-бір анықтайтын зат есімдер  тобы екі, үш, төрт  сөзден құралуы мүмкін: темір қанат балапан, қой  көзді  бала, шоқпар бас таяқ», – сияқты  бағыныңқы  сыңары  бірнеше  зат есімнен де болып, күрделі  түрде жұмсалатындығын көрсетеді. Жалғаусыз зат есімдер тек екі сөзден  келіп, жай сөз тіркесін құраумен қатар, күрделі түрлерін де жасайды.

Алдыңғы  екі зат есім басыңқы зат есімге әрқайсысы тікелей қатысты болмай, екеуі сатылана байланысу негізінде өзара түйдекті топ құрауы  тілімізде түйдекті топтар  деп аталып жүрген топтарға қарағанда,  көп кездесе     бермеуі мүмкін. Әдетте, түйдекті топтар, көбіне,  күрделі  сын есім, сан есім,  етістік сөз таптарының  негізінде  және  түрлі  негізгі сөздер  мен көмекші  сөздердің тіркесуі, сондай-ақ фразалық тіркестердің қатысы арқылы  жасалады. Ол толық  мағыналы  зат есімдерден жасалады дейтін пікір жоқ екендігін профессор Қ.Жұбанов  зерттеулерінен де кездестіреміз.

Зат есім басыңқылы тіркестер тілімізде жиі кездесе отырып, төмендегідей құрамда келеді және өзара қабыса, матаса байланысады:

Қабыса байланысып келгендер:

1. Басыңқы  сыңары жалқы немесе жалпы  зат есімдерден жасалады: Талаптың  өзінің біраз шарттары бар. Әуелі  – білім-ғылым табылса, дүниенің  бір қызықты нәрсесіне де керек  болар еді деп іздемесе керек. Соның ішінде уайымсыз салғырттық  деген бір нәрсе бар... (Абай. Отыз  екінші қарасөзі.).

Түпсіз ой, түпсіз қиял неше мыңдап,

Бірі бүйт, бірі сүйт деп тұрады ымдап.

Тұңғиық тұманданған алдыңғы өмір,

Тұрғанын  біліп болмас не дайындап  (Шәкәрім). Білектей арқасында өрген бұрым (Абай.).

2. Басыңқы  сыңары жіктік жалғаулы зат  есімнен келуі:

Мен жаралы – жолбарыспын.

Жұрттың атқан оғы өтіп.

Сен есірке, сорлы жаспын.

Шын  сөзіме рақым етіп (Абай. Онегиннің Татьнянаға жауабы).

Мен  бір тілсіз көлікпін,

Басымда  соққан дауым жоқ (Шәкәрім. Өлген көңіл –  ындысыз өмір).               

Қазір  тірі, дүниеге мен де ортақпын,

Осы күн батпай батып жоғалмақпын.

Алдыңдағы асау жас қайнап тұрған.

Мен болмаспын – бір уыс топырақпын (Абай.М.Ю.Лермонтовтан). 

Матаса байланысқан тіркестер:

1.Басыңқы  сыңары тәуелдік жалғаулы сөзден  келуі арқылы: Біздің қазақтың  достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт  тануы ешбір халыққа ұқсамайды (Абай. Жиырма төртінші сөзі.).

Екеуінің мойнына арқан салып, Екі аттың құйрығына байлап алып... (Шәкәрім. «Қалқаман-Мамыр») .

Таусылар деп ойлама  сөздің кені.

Тауып айтса – дауасыз дерттің емі.

Сырты сау, іші науқас елдің дені,

Арсыздықпен не болар  алған шені. (Шәкәрім. «Ғайсада жан беретін  таңның желі»). Адамшылдық міндетім, айт дейді адам індетін. Еріксізбін, шын ниетім, Алды деме мазамды. (Шәкәрім. «Ескіден қалған сөз теріп»). 

 Жаздың  көркі  енеді жыл құсымен,

 Жалбаңдасар  өзінің  тұрғысымен (Абай.  «Жазғытұры»).

Сын есімдер – заттың әр түрлі сынын, сипатын, сапасын білдіретін сөздер.Солай болғандықтан олар зат есімдергі қатысты болып, зат есімдермен тіркесіп, есімді сөз тіркесінің құрамында өте көп жұмсалынады.Сын есімдердің лексикалық мағыналарына және синтаксистік өызметіне қарағанда, олар – сөз тіркесінің арнаулы бағыныңқы сыңары болатын сөздер.

  Сын есімдер табиғатында  азатқа қатысты сөздер.Сондықтан  да олар  заттың түрлі қасиетін  көрсетуде басқа сөз таптарынан  ерекшеленетіні белгілі.Тілімізде  барлық сөз таптарына қатысты  сөздердің ішіндегі ең көбі,әрі  танып білуге күрделі сөз табы  – зат есімдер.Сонша зат есімдердің  барлығында бір қырынан сындық  жағынан айқындалатыны айқын.

  Бір заттар түс,екінші бір  заттар қатты , жұмсақ, үшінші бір  заттар дәмді т.б. бірнеше түрлі  сындық дәрежеге ие бола беретіні  белгілі, әрине бұған қарап бір  затқа қатысты сын есім көп  көрінгенімен , бірақ олар сол  зат есімдерге анықтауыштық қатынаста  қайталанатындықтай сан жағынан  шектеулі. Сын есімдер өзі де  зат есімдермен тіркесіп үнемі  айтылып келеді, бірақ олардың  зат есімдердің жалқы, жаопы,деректі, дерексіз түрлерімен тіркесі  әр түрлі.Әсіресе, жалқы есімдердің  өзі адамдарға байланысты және  топонимикалық атаулармен тіркесі  тіпті аз болса, ал деректі  зат есімдермен тіркесі негізгі  солар.Сын есімдердің абстракт  зат есімдермен тіркесі де  шектеулі.Бұл жерде зат есімдердің  осындай ерекшеліктерімен бірге  сын есімдердің де өзі іштей  әр түрлі сынды білдіретіні, олардың  өзіндік топтары да қазіргі  еңбектерде беріліп те жүр.Сонда  сын есімдер өзі қатысты зат  есімдермен тек мағыналық байланыста  ғана тіркесе алады.Кез келген  сын есім кез келген зат  есімдермен тіркес құрай да  алмайды.Қалың дәптер деп айтуға  болар немесе оның түсіне қарай  да сындық қасиетін көрсеткеніміздей  жұмсақ немесе дәмді сияқты  сын есімдерімен тіркесе жұмсалмайды.Өйткені  дәптер сын есіміне ондай сындық  қасиет тін еместігі белгілі.