Ағылшын тіліндегі зат есімді сөзтіркестердің қазақ тіліне аударылу жолдары

Қазақстан  Республикасы  Білім және ғылым министрлігі

 

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті

 

 

«Қорғауға жіберілді»

«Филология және аударма» кафедрасының меңгерушісі

________________  ғылыми дәрежесі,

ғылыми атағы, аты-жөні, тегі

 

                                                                         

 

ДИПЛОМ  ЖҰМЫСЫ

 

 

Тақырыбы: «Ағылшын тіліндегі зат есімді сөзтіркестердің қазақ тіліне аударылу жолдары»

 

 

 

 

5В011700 - «Аудара ісі» мамандығы

 

 

 

Орындаған                                                                А.А.Ыбыраева

 

Ғылыми жетекші                                         Аға оқытушы, аударма ісінің магистірі

Буденова алтынгүл Берікқызы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ақтөбе,2012

 

 

 

 

Мазмұны:

 

Кіріспе

 

I тарау  Аудама  мәселесінің теориялық және практикалық  негіздері

1.2. Аударма барысында ұсынатын негізгі принцептері:

1.2.1. аудармадағы эвиваленттілік мәселесі

1.2.2. Трансформациялық  әдіс

 

 

 

II тарау Ағылшын тіліндегі зат есімді тіркестердің қазақ тіліне берілуі

2.1 . Сын есіді тіркестердің зерттелуі

2.2. Қазақ тіліндегі сын есімді сөз тіркестерді сипаттау

2.3.  Ағылшын және қазақ тіліндегі сын есімді тіркестердің аударылу

        жолдары

 

 

 

Қорытынды

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

 

Пайдаланған дерек көздер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Қазақстан республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бастап шетел тілдерінің мәртебесі жоғарылады. Осы ретте тілдің дамып, өркендеу барысында гамматика табиғатында, әсіресе, оның синтаксис саласында анық байқалатын өзгерістерді көрсету үлкен мәнге ие болып отыр. Сөздер өзара тіркесіп, сөйлем құрамына ену арқылы өзінің толқынды қызметің өтейді, яғыни адамдар арасындағы қарым-қатынасқа қызмет етеді. Сөздердің өзара тіркесу қабілетің әдеби тілдің дамуынан, тілдік факторлардың әсеріне өзгіріп, жаңа мәнге ие болып отырады. Мұндай өзгерістер зат есімдердің сөз тіркестердің тіркесу қабілетінен де анық байқалады.

Синтаксистік қатынасты білдіру үшін толық мағыналы екі (немесе одан да көп) сөздің сабақтаса, салаласа байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз.

Сөйлемде сөздердің бір-бірімен байланысуы негізінде сөз тіркесі    жасалады. Толық мағыналы кем дегенде екі сөздің өзара сабақтаса, бірі екіншісіне бағына байланысуын сөз тіркесі деп атайды. Тіркестегі бағындырып тұрған сөз басыңқы деп, басыңқыға бағынып тұратын сөз бағыныңқы деп аталады.

Есімдер деп аталатын сөздердің ішіндегі зат есім сөз тіркестер.Зат есім  дегеніміз заттың, құбылыстың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөз табы. Күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен оқиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді  білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз. Және зат есім зат есімдермен тіркесіп, есімді сөз тіркестерінің арнаулы бағынынқы сыңарын құрайтын, ретіне қарай басқа сөз таптарына ұйытқы да бола алатын зат  есімдер зерттеушілер назарынан тыс қалған емес.

Аударма теориясы, оның табиғаты, жеке ғылыми сала ретіндегі мақсат-міндеттері жайын, ғылыми негізгі тұжырымдар Дж Кэтфорд, Комисаров В.Н, Федоров А.В, Латышев Л.К, Швейцер А.Д еңбектерінен табуға болады. Бұл орайда «Тетради переводчика» ғылыми-теориялық жинағын, қазақ тіл біліміндегі аударматану мәселесін еңбегіне арқау еткен А.Алдашеваның диссертациялық жұмысына да ерекше атап өту қажет.

Осы уқытқа дейін ағылшын тіл білімінде жалпы теория грамматикасында зат есімді ғылыми тұжырымдар: Бархударов А.С, Воронцова Г.Н, Горбалаев А.Н, Гордон Е.М, Крылова И.П, Иванова И.П, Ильиш Б.А, Иртенова Н.Ф, Кошева И.Г, Плоткин В.Я, Расторгуева Т.А, Смирницкий Т.А, Ярцева В.Н сынды ғылымдар еңбектерінде ағылшын тіліндегі зат  есімді сөз тіркесетердің басқа грамматика категориялары ішінде алатын орны, оның синтактистік,семантикалық құрылымы берілген.

Ал қазақ тілінің граматикасының негізін қалаған ғалымдар Исаев С.М, Сайрамбаев Т, Балақаев М, Қордабаев Т, еңбектерінде зат есімдердің теориялық негізін берілген. Бұл ғылыми жұмыстың, ағылшын тіліндегі және қазақ тіліндегі зат есімдердің қызмет аясын зерттеуге, олардың функционалды-семантикалық аясын анықтауға негіз болатыны анық. Қазіргі таңда қазақ тіліндегі ағылшын тілінің грамматика саласындағы көп қолданатын зат есімдер тобы, қазақ тілінің зат  есімдер тобымен салыстыра зерттеу жоқтың қасы деп айтуға болады.

Соңғы жылдары ағылшын-қазақ немесе қазақ-ғылшын дербес аударма теория мәселесі ғылыми зерттеулер нысанына бола бастағаны байқалады

 Бұл  үрдістерді отандық тіл білімінің  дербес аударма теориясының негізін  саудағы алғашқы қадамдар деп  танимыз. Алайда, Е.Букетов, М.Мағауин, М.Жанғалин, Б.Омаров, Б.Баймақанов т.б. өз заманының алдыңғы қатарлы  аудармашылары болып табылады. Олардың  ағылшын тіліндегі туындылары  арлық тіл нұсқасынан қазақ  тіліне аударған еңбектері өзіндік  құндылығымен ерекшеленеді. Ал ағылшын  тілінен тікелей қазақ тіліне  аудару ісін алғаш қолға алған  Ж.Қалиев, Ә.Қ.Ахметов, А.Тәжібаев сынды  аудармашылардың еңбегі еркін  атап өткіміз келеді. Аудармашы  үшін маңызы нәрсе – тұп  нұсқа тілдік аспектісі. Өйткені  аударылатын туындының шығармашылық  даралығы мен автордың өзіндік  қолтаңбасы тіл арқылы көрініс  табатындықтан, аудармашы түпнұсқаның  тілдік деңгейімен жұмыс істейді. Осыған орай, көркем мәтіннің  әдеби – көркемдік, идеялық деңгейін  дәл де анық беру үшін аудармашы  түпнұсқаның әр айшықталған сөз  орамдарына, яғыни бейнелеу құралдарына  мұқият көңіл бөлуі қажеттігі  туындайды.

Ағылшын көркем әдебиетінде әлемдік деңгейге көтерген детектив жанрының орны ерекше. Бұл бағыттағы Агата Кристи әңгімелері қазақ тіліне тұпнұсқа тілінентікелей аударылып, оқырман қауымының көңілінен шыққаны белгіл (аудармашылар: Ә.Қ.Ахметов, А.Тәжібаев). Әйтсе де, бұл аудармашылар теориялық негіздері мен әдіс-тәсілдері тұрғысынан толқынды зерттеліп, өз басынан ала қойған жоқ. Соның ішінде ағылшын тіліндегі зат  есімді сөз тіркестердің аударма тіліне берілу жолдары арнайы зерттеуді қажет екендігі белгілі.

Тақырыптың өзктілігі

Ағылшын тіліндегі зат  есімді сөз тіркестерінің қазақ тіліне берілу жолдары. Ағылшын тіліндегі зат есімді сөз тіркестердің жасалу жолдары және функционалды – семантикалық құрылымы аясында зерттеу жүргізу, олардың қазақ тіліне берілу жолдарының өзектілігіне әкелетіні анық. Халықаралық және тіларалық қатынастар дамыған осы кезеңде ағылшын тілін ана тілімізге аударудың маңызы зор екенін айта кеткен жөн.

Зерттеу жұмысының нысаны

 Ағылшын  тіліндегі зат есімді сөз тіркестері 

Зерттеу пәні

Ағылшын және қазақ тілдерінің зат есімді тіркестері оның қазақ тіліне аударылу жолдары.

Зерттеу мақсаты мен міндеті

Жұмыстың негізгі мақсаты ағылшын тіліндегі зат есімдердің жолдарын айқындап, оның қазақ тіліне берілу жолдары мен аударма кезеңде кейбір лингвистикалық мәселерді анықтау болып табылады. Осыған байланысты ғылыми жұмыстың алдына төменгідей міндеттер қойылады:

• Ағылшын тіліндегі зат есімді сөз тірестердің нақты зерттелуіне арнайы тоқталу;
• Ағылшын тілінің зат есімдердің қазақ тіліне берілу жолдары принциптерін айқындау;
• Екі тілдің зат есімдерін сағастыру зерттеу арқылы әр тілдің өзіндік ерекшеліктерін айқындау;
• Ағылшын тіліндегі зат есімдердің қазақ тіліне аудару кезенде аударма теориясына сүйініп принциптерін анықтау;
• Жұмыстың ғылыми жаналығы
• Ағылшын тілі мен қазақ тілі грамматикасында зат есімді сөз тіркестердің салғастырмалы, салыстырмалы теориялық негіздеріне қол жеткізу;
• Ағылшын тілінен қазақ тіліне зат есімдер тірестері аудару кезінде аудрмашыларға мән беретін мәселесін анықтау;
• Зат есімдер тіркстерінің ағылшын тілі мен қазақ тілінің өзара айырмашылықтары мен қайшылықтары;

Жұмыстың теориялық маңызы

Жалпы ағылшын тіліндеі зат есімдердің тіркесу қабілтін анықтау алған тұжырымдар мен нәтижелер, оның төл тілімізге аудару жолындағы берілген тұжырымдар мен нәтижелер зат есімнің қос тілде зат есім теориясына өзіндік деңгейде үлес қосады. Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударма теориясында грамматика салсының толықтырай түсуіне мүмкіндік береді.

Сонымен қатар ағылшын тіліндегі зат есімді сөз тіркестерді аудару тәсілдері анықталады. Зерттеудің ғылыми нәтижелері мен ұсынылатын терориялық тұжырымдар жалпы және дербес ағылшын-қазақ теориясын дамытуға өз үлесін қосады.

Ғылыми жұмыстың практикалық маңызы

Ғылыми жұмыстың зерттеу нәтижелері ағылшын тілінің грамматика қазақ тілінде жүргізілетін қазақ аудиторияларында пайданануға болады, сонымен қатар ағылшын тілінің морфология, синтаксис саларарына байланысты арнайы курстар қолдануға болады. Қазақ аудиториясында аударматанудың теориялық және практикалық курстарында да пайдалану мүмкін.

Зерттеу әдістері

Ғылыми жұмысымыздың арнай мақсатында сыни тұрғыдан ағылшын тілінің зат есімді тіркестердің қазақ тіліне берілу жолдары анықтауда салыстрмалы, салғастырмалы әдісті қолданамыз.

Зерттеу материалдары

Зерттеу жұмысының негізгі материалдары ретінде ағылшын және қазақ тілдерінің зат есімді сөз тіркестерді мен соның ішінде зат есім мен зат есімдердің тіркесі алынады. Материал дерек көзі ретінде А.Тажутовтың «Үлкен ағылшын-қазақ тілдері сөздігі», Ж.Б.Ахметова, Ж.Ы.Ысқақова «Ағылшын-қазақ сөздігі», Б.Шнитниковтың «Қазақ-ағылшын» сөздіктерінен алынды. Көптеген көркем шығармалар әдебиеттер қазақ тіліне орыс тілі арқылы аударылған. Қазақстан Республикасының халықаралық және тіларалық қатынастар негізінде шетел әдебиеттерін тікелей қазақ тіліне аудармалар кездеседі. Осындай кейінгі толқын аудармашылардың ішінде Әділ Ахметовтың ағылшынның көрнекті жазушысы, әлемдік әдебиеттің детектив жанрындағы ірі өкілі Агата Кристиден тікелей қазақ тіліне аударылған «Әңгімелер жинағы» төл әдебиет қазынамыздың дерек көздері ретінде алып отырмыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I тарау

1.1 Аударма мәселесінің теориялық  және практикалық негіздері

 

Аударма дегеніміз ол бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл. Тіл ғалымдарының деректерін негізге ала отырып, қазіргі таңда дүниеде 2796 тіл бар екенін ескерек, аударма қызметінің қаншалықты маңызды екенін білеміз. Аударма әрқашанда адамдар, қауымдар, халықтар арасындағы тәжірибе алмасудың дәнекері. Аударма сөз, әдебиет, публицистика ғылымдарының ажырамас бір бөлігі. Әрі халықты рухани жағынан дамытудың күшті құралы. Аударма халықтың мәдени өмірінің бір саласы, халықтар арсындағы үзілмейтін үрдістің бірі. Адамзат аударма арқылы араласып құралады.

Жалпы аударма өз алдына жеке ғылым болып қалыптасуы тек XX ғасырдың екінші жартысында ғана жүзеге асқанмен аударма қызметінің өте көне заманда пайда болғанын білеміз. Соның бірі жарқын дәлелі ретінде Құран мен Библяның көп тараған тілдерге аударылуын атап өтсек дейміз. Бұл көне ғасыр туындыларының тәржімасы сол кездің өзінде аудармашылар мен аударма қызметінің болуын растайды. Ал осы аударма жұмысының сәтті не сәтсіз шығуы, сапалы не сапасыз тәржімалануы, қандай принципке сүйініп аударылуы – бұл екінші мәселе.

Қазақ аудармасы тарихына араб, қытай мемлекеттерінен басқа орыс аудармасы, орыс мәдениеті мен әдебиеті орасан зор әсерін тигізді. Ерте заманның өзінде-ақ ежелгі ғасыр аудармашылары аударманың түпнұсқаға жақын болу дәрежесі туралы қызу пікір таластар болды. Құран мен Библия сияқты адам қолынан жасалмаған, құран сөзі деп есептелінетін киелі кітаптардың алғашқы аудармалы өте сауатсыз жасалынады. Оған бірінші себеп, ол адамзаттың үлгі тұтатын заңы, өмір сүру формасы ретінде жіберген киелі кітаптарды сөзбе-сөз аударуға, түпнұсқаны «көшіріп қайталауға тырысқандықтан орасан зор қателіктерге ұрынады. Өйткені мың жылдық тәжірбелер көрсеткендей, сөзбе-сөз аударма міндетті түрде түпнұсқаның мағынасына ақтсады. Тіпті аударма мүлде бір түсініксіз, тек сөйлемдер байланысынан тұратын мәтінге айналады. Осыдан бастап белгілі біраудармашылар арасында түпнұсқа тәжімасын жасауда қатып қалған сөзбе-сөз аудармадан ауытқып, түпнұсқадағы толық мағына мен идеяны сақтап қалу үшін тәржімашылар белгілі-бір еркіндік керек екендігі айтыла бастады.

Сондықтан аударма қызметінің маңызы сол көне замандардың өзінде ақ үлкен мағынаға ие болды. Олай дейтініміз, тарихтан белгілі ұлы империялардың  қарым-қатынасы, кейелі сөздері, басқыншы ұлттардың өз мәдениетін өзгелерге сіңіруі, ұлттар мен ұлыстар арасындағы қанды ұлыстар, дін тарату, дін насихаттау сияқты сол дәуірге тән оқиғаларды аударма қызметінсіз елестету мүмкін емес. Бұл дәйекте шығатын қорытынды «аударма» адам қызметінің ең көне түрі болып табылады.

Әрине аудармаға ғылымның дәл осы XX ғасырдың екінші жартысында тіл білімнің ерекше бөлімі боп қалыптасуын кездейсоқ деп қарауға мүлде болмайды. Оған үлкен үлесін тигізген объективті себептерден болғандығына баса назараударып, айта кеткен жөн.

Ең алдымен, аударма ғылым ретінде мән беру қажеттілігі дәл осы уақыт аралығында айқын сезіле бастады. XX ғасырдың ортасында аударма қызметінің ауқымына ғана емес оның мінез-құлқына да өзгерістер енді. Алдыңғы орынға информациялық іс-құжат аудармасына туған сұраныс шықты. Іс-құжат аудармасы туралы көрнекті тіл зерттеуші В.Н.Комисаров былай деп жазды: «Іс-құжат аудармасының басты талабы екі немесе одан да көп тілдерде мәтіннің түп-нұсқасымен дәлме-дәл келуі болып табылады».Мұндай материалдарды аударуда оның «тұтастай алғанда» дұрыс екендігіне ғана қанағаттанып қоймай, түпнұсқа мен аударманың оқырманға бірдей әсер етуін қамтамасыз ету қажеттілігі туды. Аударма мағлұматының әрбір бөлшегіне дейін тура, дәл тәржімалауды талап етті. Сонымен қатар, ол аударма тілінің нормаларына нұсқан келтірмеуге тиісті болды.