Қазіргі жағдайда адам ресурстарын басқарудың теориялық аспектілері

    Адам нарығындағы жастардың жұмыс – бастылығы мен жұмыссыздығын зерттеу кезіде белгілі бір жастар тобының ерекшеліктерін ескеру керек, өйткені олар әр алуан болып келеді.

    Жастарды  адамке қабілетті жасқа енетін, олардың санын толықтыратын адам ресурстары тобы ретінде қарастыра отырып, жастардың адам ресурстарына, оларды адам реурстарының айрықша тобы ретінде сипаттайтын және айқындайтын бірқатар ерекшіліктер тән келеді:

1. жоғары ұтқырлық, бір жағынан экономикалық  және әлеуметтік байланыстар ауырпалығының жоқтығы (өндірістік тәжірибесі мен біліктілігінің, өзіндік тұрғын жайы жер меншігінің және т.б. жоқтығы), ал екінші жағынан - өмірдегі өз орнын белсенді түрде іздестіру;
2. денсаулығы мен төзімділігінің жоғары көсеткіштері өндірістік тәжірибе, машықтар мен білімдердің жеткіліксіздігін өтейді;
3. адам жолына түсу уақытына қарай өте жоғары жалпы білім деңгейі, ол жастардың біліммен қамтылуынығң ұлғаюымен, сондай – ақ білім деңгейлерінің теңдеуімен түсіндіріледі.

6-кесте – 2001-2009жж. негізгі адам нарығының көрсеткіштері

мың адам

[19, 41б]. 

    Қазақстан Республикасының Сатистика Агенттігінің мәліметтері бойынша негізгі  адам нарығының көрсеткіштері жылдан жылға артқанын көреміз.

    Экономикалық  әдебиеттерде  жұмыспен қамтудың келесідей  түрлері байқалады:

• сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе – теңдікке сәйкес келетін барлық мұқтаж пен жұмыс істеуді қалайтындар жұмыспен қамтылған кездегі адамке  қабілетті халықтың көп бөлігінің қоғамдық пайдалы жұмысқа қатысуын сипаттайтын толық түрі;
• қоғамдық пайдалы жұмысқа тек экономикалық белсенді халықтың бір бөлігі ғана қатысатын толық емес түрі;
• табиғи-климаттық ерекшеліктерді есепке алумен бірге қоғамдық пайдалы жұмысқа, адамкке қабілетті халықтың мерзімдік (әдеттігідей белгілі мерзімдерде) қатысуын өрсететін мезгілдік түрі;
• жалақасы сақталмайтын ұзақ  мерзімді демалыстағы адамдар  қатарынан белгілі бір адамдар бөлігі өздерінің жұмыспен қамтылғандық түріндегі ресми есебінен тыс сатумен халыққа әртүрлі қызмет көрсетумен (жөндеу, құрылыс) айналысатын түрі;
• адам қызметі кезеңдері мен демалыс кезеңдерін біркелкі алмастыруға негізделген кезеңдік түрі(мұнай мен газ саласындағы вахтарлар).
• тұрақты сипаттағы және сонымен бірге адам қызметі кезеңінде мерзімдік қайтарымдық қозғалулармен байланысты маятник сияқты түрі;
• қоғамдық әлеуметтік – экономикалық прогесі үшін қолайлы жағдай арасындағы сапалық тепе- теңдікті көрсететің өнім түорі.

    Жұмыспен  қамтуды  келесідей түрлерге жіктеуді ұсынады:

• шығындарды барынша азайту жағдайында жұмыс күшінің кәсібілікті және білім беру құрылымындағы экономикалық тиімді жұмыс орындарына мұраныстың сәйкес келуі деп түсінілетін толық жұмыспен қамту;
• адам қызметіне тартылған жмыс күшін қосымша пайдалуымен анықталатын қосалқы жұмыпен қамту;
• жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы экономикалық қызмет тіркелмеген  және соған сәйкес жұмысшылардың еңбегі туралы мәліметтері мемлекеттік салық және статистикалық бөлімшелерге берілмейтін кездегі формальды емес жұмыспен қамту.

    Сонымен қатар, адам нарығын экономикалық  зерттеулерде жастардың жұмыспен қамтылуы да бөлініп көрсетіледі. Төмендегі кестеде ҚР Статистика Агенттігінің мәліметтер бойынша қарастырылған Қазақстан Республикасы бойынша адам рыногының 1999-2009жж. адам рыногының негізгі көрсеткіштері келтірілген. 

 6 - сурет – Қазақстан Республикасында  негізгі адам рыногының көрсеткіштері  

    Кесте мәліметтері бойынша экономикаға белсенді халықтың саны жылдан жылға артқанын байқауға болады. Бұл көрсеткіш 1999ж. 7055,4%-ды  құраса 2001ж. 7479,1% 2003ж. 7657,3% 2005ж.  7901,7 пайызға дейін, 2007ж. 8228,3%, енді 2009 жылы 8457,9 пайызға артқанын көреміз. Бұл көрсеткіштердің жылдан жылға артуының басты себебі еліміздің әрбір аумағында қосымша жұмыс орындарының ашылып, халықтың басым бөлігінің жұмыспен қамтылуы және халықтың өмір сүру деңгейінің жақсарғанын байқауға болады. Соынмен қатар жұмыссыздық деңгейі де жылдан жылға кемігенін байқауға болады. Мысалы, 1999ж 13,5 %, 2000ж 12,8%, 2001ж. 10,4%, 2002ж. 9,3%, 2003ж. 8,8%, 2004ж. 8,4%, 2005ж. 8,1%, 2006ж 7,8%. 2007ж. 7,3%, 2008ж. 6,6%. 2009ж. 6,6% көрсеткішті көрсетіп отыр. Яғни жылдан жылға көрсеткштің кемуі бұл елдегі экономикалық жағдайдың жақсаруымен және көптеген жаңа  жұмыс орындарының ашылуы, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылуы және т.б. көптеген факторлардың әсерінен деп айтуға болады. Дегенмен де, соңғы екі жылда яғни 2008ж, 2009ж. көрсеткіштің өзгермегенін байқаймыз. Бұған әлемдегі және біздің еліміздің экономикасында болған дағдарыстың елеулі түрде әсер еткені деп білеміз.Себебі дағдарыс тек адам нарығына ғана емес, сонымен қатар экономиканың барлық саласына да өз әсерін тигізіп өтті. 

    Қазақстан Республикасы Адам және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің жұмыспен қамту органдарында жұмыссыздар ретінде есепте тұрған азаматтар саны 2007 жылдың желтоқсанының соңына 54,7 мың адамды құрады, бұл 2006 жылдың тиісті кезеңіндегіден 20,5 мың адамға (27,2%-ға) аз. Жұмыссыздар санында көбі әйелдер – 38,5 мың (70,4%) адам. Ағымдағы жылдың желтоқсанында экономикалық тұрғыдан белсенді халық санындағы тіркелген жұмыссыздардың үлесі 0,7% (2006 жылдың желтоқсанында –0,9%) болып қалыптасты.

    Жастардың жұмыспен қамтылуының ресми статистикалық  мәлеметтері көрсеткендей, жастардың  жұмыспен қамтылуының даму үрдісін  мемлекеттік жұмыспен қамту қызметі  арқылы айтарлықтай экономиканың мемлекеттік секторында дәлірек бағалауға болады.

    Сонымен, ебек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық прогресті жеделдетуге осы негізде халықтың тұрмыс дәрежесін елеулі көтеруге көмектеседі. Адам нарығы жұмыс орны мен кәсіпті таңдауға, өмір салтын қалыптастыруға, адамның экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етуге жол ашады. Адам нарығы асқан жауапкершілікті, жинақтылықты, тәртіпті қажет етеді. Мемлекет әр адамға нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен арылады, сонымен әр адам өзіне лайықты адам орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті адамшілерге тиімді адам етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге уақытша жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды барынша қолдау және қорғау. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3.   Қазақстан ресупбликасында  адам  ресурстарының тиімділігін арттыру жолдары

3.1  Адам ресурстарын басқаруды жетілдіру бағыттары 

    Өркениетті  даму жағдайында адам нарығында әлеуметтік әріптестердің: мемлекет, жұмыс беруші, кәсіподақтар  ынтымақтастығы қажет. Сонымен қатар, Қазақстанда жаһандану мен ықпалдасу процесіне белсенді тартылуы, Ресеймен және Беларусьпен кедендік одақ құру, Бірыңғай экономикалық кеңістікті қалыптастыру, еліміздің Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі кәсіподақтарға мекемелердің жаңа жағдайларға бейімделуі, қызметкерлерді қайта даярлау және біліктілігін арттыру бағдарламаларын әзірлеуді талап етеді.

          Соңғы жиырма жыл  ішінде болған Қазақстандағы саяси  және экономикалық   ахуалдың   даму процесі жалпы өмірдің  бейнесін өзгертті. Осы жылдар  көптеген қазақстандықтарға  білім, мәдениет, денсаулық сақтау салаларында ауқымды экономикалық және әлеуметтік бағдарламалар іске асырылған, экономиканың маңызды салаларында қайта құрылымдау кезеңі болды.

    Адам нарығында адам ресурстарының сапасын арттыру, тиімді жұмыспен қамтуды ұйымдастыру, лайықты жаңа жұмыс орындарын жасау, салалар мен ұжымдардағы кадрлық потенциялды сақтау, кәсіби дайындау және кадрларды қайта дайындау жүйесін дамыту үшін жалпы ұлттық мақсат болып қалатындай белсенді саясат іске асырылуы қажет.Осыған байланысты, жұмыстан босатылып қалған адамшілерді қолдау қажет етіледі, сақтандыру жүйесінің негізінде жұмыссыздық жәрдемақының жоғарылануына, сонымен бірге жұмыссыздыққа төленетін жәрдемақының мерзімін көбейтуге қол жеткізуіміз керек. Жұмыссыздарды қолдау үшін біліктілікті жетілдіру мен кәсіби қайта мамандану мақсатында әр түрлі білім беру жобаларына адамдарды белсенді қатыстыру маңызды бағыт болып табылады.

    Дағдарыс  жағдайында Жол картасын іске асыру  және дағдарыстан шығу, экономикалық дамудың қарқынын арттыру, сонымен қатар адам нарығында мемлекеттік саясатты жаңарту мақсатында адам нарығы және жұмыспен қамту саласында ұзақ мерзімді мемлекеттік саясат тұжырымдамасы әзірленді. Осыған сәйкес адам нарығындағы басты мәселелерді атап өту қажет:

• адам нарығында мониторинг жүйесін және оның адам нарығында қаржы жұмсалуына ықпалы тұрғысынан адампен қамтылуына жәрдемдесетін жүзеге асырылатын бағдарламалар тиімділігін бағалауды дамытуға;
• кәсіптік және мамандық топтары, экономикалық қызмет түрлері мен жекелеген салалар бойынша жұмысшылар мен мамандарға сұраныстарды қысқа, орташа, ұзақ мерзімге болжамдауға;
• бірінші кезекте тиімді жұмыс істеп тұрған жұмыс орындарын сақтауға және жаңа жұмыс орындарын құруға бағытталған адам нарығындағы белсенді саясатты жүргізуге (бәсекелестікке қабілетті өңдірістерді, шағын бизнесті қолдау, халықтың кәсіпкерлікпен айналасуын ынталандыру арқылы).
• жұмыс күшінің қабілеттілігін арттыруға, ішкі және сыртқы адам көші-қоны тасқынын реттеуді теңдестіруге бағытталады. 

    Сонымен қатар, елімізге шетелдік мамандарды тартудың, көші қон-қызметкерлер еңбегін қолдану қажеттілігі мен мақсаттылығын мойындай отырып, кәсіподақтар жергілікті халықты жұмысқа орналастыруға және олардың арасында жұмыссыздықты жоюға батыл қол жеткізуге күш сала отырып, ықпал ете білуіміз қажет.

    Осыған  орай, төмендегі жағдайлардың енгізілуін қарастырып, ұсынып отырмыз:

• қызметкелердің жаппай жұмыстан босатуды болдырмайтын жаңа жұмыс орындарын құру, мамандарды өндірістің өзінде дайындау, қайта даярлау және біліктіліктерін арттыру жолымен қызметкерлердің кәсіптік біліктілігін арттыру жөнінде шаралар қолдану;
• кәсіптік стандарттарды жетілдіру шараларына қатысу;
• бос жұмыс орындарының жәрмеңкелерін, кәсіптік шеберлік конкурстарын бірлесе өткізу, жастарға тәжірибесін үйрету жөніндегі тәлімгерлік жүйені қайта жандандыру туралы келісімдердің болуы.

    Адам ресурстарын басқарудағы қолданылатын әдістерде де ұқсас жағдай.Олардың ішінде басқа объектілерді (өндірісті, жалпы түрде халық шаруашылығын) басқаруда: басқарушылық, экономикалық, әлеуметтік-және нақты жеке әдістердің көбі кең қолданылады. Сонымен басқару объектісіне субьектінің тіке орталықтандырылған әсерімен мінезделетін басқарушылық тәсілдерге мыналар кіреді: ұйымдық - тұрақтандырылған (заңдар, жарғылар, ережелер, нұсқаулар, қағидалар және басқалары), әміршілдік (бұйрықтар, жарлықтар), тәртіптік (белгілеу және меншік формаларын жүзеге асыру).

    Экономикалық  әдістер - бұл барлық жұмысшыларды ортақ игілікке жемісті адам ету үшін ынталар мен мотивтердің толық жүйесі.

    Әлеуметтік  әдістер - әлеуметтік қатынастар мен моральді және психологиялық әсерге байланысты. Бұлардың көмегімен азаматтық және патриоттық сезімдер ашылады, моральді ынталандыру, әлеуметтік - психологиялық климат орнату, тәртіп нормалары, уәждеу арқылы адамдардың құнды бейімділігін реттейді, мекемедегі әлеуметтік жоспарлау мен әлеуметтік саясатты құрады.

    Адам ресурстарын басқару басқарудың бағдарламалық - мақсатты және жүйелік принциптерге негізделеді.

    Жүйелік принциптер арқылы персоналдарды басқаруды  құру және талдау мекемедегі барлық кадрлар құрылымын енгізеді, мұнда барлық жүйеге әсер етуін еске ала отырып жүйелілік шегіндегі нақты шешімдердің шешілуі, барлық өзара қатынастарды, ішкі және сыртќы орталарды есепке ала отырып, кадрларға қатысты шешімдерді қабылдау және талдау.