Қазіргі жағдайда адам ресурстарын басқарудың теориялық аспектілері

    Қазақстанның  экономикасы үшін нарықтық талаптарында өтіп жатқан экономикалық құбылыстарды біртұтас немесе бөлек қайта ұғыну ғана маңызды емес, солай да өзекті болып қоғамның әрі де дамуын қамтамасыз етуге бағдарланған тұжырымдамалы экономикалық саясатты өндіру табылады.

    Сонымен, адам ресурстары – бұл халық шаруашылығында пайдаланылатын қажетті физикалық дамуы бар, жұмыс істеуге білімі және машықтық тәжірибесі бар республика халқының бөлігі. Адамке деген жарамдылық көзқарасынан адамке қабілетті халық экономикалық тұрғыдан белсенді және белсенді емес халықтан тұрады. Белсенді халық (жұмысшы күші) – қызмет пен тауарды өндіруге жұмыс күшін қамтамасыз ететін экономикалық тұрғыдан белсенді халықты өлшеуге белгіленген жастағы халықтың бөлігі. Экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың санын жұмыссыздар мен экономикалық қызметтің барлық түріндегі жұмыспен қамтылғандар құрайды.

    Экономикалық  тұрғыдан белсенді емес (әрекетсіз) халық  – қарастырылатын кезең ағымында жұмыссыз және жұмыспен қамтылмаған  болып табылатын экономикалық тұрғыдан белсенді халықты өлшеуге белгіленген  жастағы тұлғалар.

    Адам ресурстарын басқару   стратегиясы елеулі түрде басқару стилімен анықталады. Басқару стилі ұйым мақсаттарына жету үшін бағыныштыларды  итермелеу және   оларға әсер ету қатынасында басшының әдеттегі мінез-құлқын көрсетеді.

    Басқару стилі мәселелерін зерделеген Дуглас Мак Грегор менеджменттің ірі теоретиктерінің бірі болып табылады. Ол жұмыс орнында орындаушы қызметін талдап, басқарушы бақылай алатын орындаушы қызметін көрсететін келесі көрсеткіштерді анықтады [11]:

• бағыныштыға берілетін тапсырма;
• тапсырманың орындалу сапасы;
• тапсырманы алу уақыты;
• міндеттің орындалуын күту уақыты;
• міндеттің орындалуы үшін қолда бар құралдар;
• бағынышты жұмыс істейтін ұжым;
• бағыныштымен қабылданған нұсқаулықтар;
• міндеттің (тапсырманың)  маңыздылығына бағыныштыны  сендіру;
• жұмыстың табысты орындалуына марапаттау қолданылатынына байланысты бағыныштыны сендіру;
• белгілі бір жұмыспен байланысты мәселелер шеңберіне бағыныштыны тарту деңгейі.

    1.2 Адам әлеуетінің сапалылығын қалыптастыру әдістері мен оған әсер етуші факторлар 

    Адам әлеуетін сапалы түрде қалыптастыру мәселелерін бекітілген және туындайтын қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейімен байланысты обьект жиынтығы ретіне қарастыруға болады. Осыдан барып обьекті ретінде зерттеу процесінде қарастырылатын барлық жағдай, яғни ол дегеніміз қындай да бір қызмет немесе үріс, өнім, ұйым және жүйе болуы мүмкін.

    Адам әлеуетін сапалы қалыптастыру қоғам дамуының экономикалық және әлеуметтік процестерге адамдардың қатысу мүмкіндігін анықтайтын базалық және сапалы даму негіздерін құру мен дамыту мәселелерін қарастырады. Адам әлеуетінің негізі болып табиғаттан берілген сапасы табылады.Бұл персоналдың физикалық, нравстволық және умстволық әлеуетін қалыптастыр. Бұған ең бірінші денсаулығы (физикалық және психикалық), шығармашылық қабілеті және белгілі бір деңгейде тұлғаның қасиеттерінің бағыты.

    Егер  жалпы кез келген әлеует белгілі  бір процесті немесе затты дамыту немесе орынау үшін қажетті құралдар жиынтығы ретінде қарастырса,онда персонал әлеуеті адамның экономикалық процестерге  қатыса алатын барлық мүмкіншіліктерін табу мен анықтауы ретінде қарастырылады. Бұл үшін ең алдымен персонал әлеуетінің құрылымдық компоненттерін құраушыларды анықтау қажет. Персоналдың экономикалық процеске қатысу мүмкіндігін анықтау үшін «жұмыс күші», «адам капиталы», «адам әлеуеті» деген сияқты түсініктер қолданылады [15].

    Жұмыс күші ретінде адамның адамке қабілеттілігі, яғни, өндірістік және творчестволық процестерде қолдана  алатын интелектуалдық және физикалық мәліметтерінің жиынтығы.  Жұмыс күші денсаулық, білім және кәсібилілік көрсеткіштерімен сипатталады. Адам капиталы өнімділікті анықтайтын және қоғам, кәсіпорын, отбасы, адам үшін табысты жоғарылату көздері бола алатын сапа жиынтығы ретінде қарастырылады. Сапаның бұндай түріне адамдардың  денсаулығы, табиғи қабілеттілігі, білімі, кәсібилілігі және мобильділік қасиеттерін жатқызады [15, 33б.].

    Адамның адам әлеуеті оның экономикалық қызетіндегі қабілеттерінің жиынтығымен сипатталады. Адам әлеуеті, адам нәтижесі және адамның өмір деңгейінің арасында тура тәуелділік бар: бір фактордың өсуі барлық кез келген фактордың өзгеруіне әкеледі. Персоналдың адам әлеуетінің ақылдылық және физикалық мүмкіндіктері, жеке құндылықтары және зияткерлік (интеллектуалдық) сапасымен және басқа да жеке сипаттамаларымен анықталатын белгілі бір шегі бар.

    У.Ф. Тейлор «барлық жүктелген міндетті орындауға қажетті әртүрлі ақылды, рух беретін таным сапасымен  ерекшеленетін барлық мүмкіндік  пен қабілетті игерген адамды табу қиын екендігіне» басты назар  аудару қажеттігін атап өткен.

    Ғылыми  менеджменттің негізін қалаушы  адам капитал немесе адам әлеуетін құрайтын мінсіз адамның негізгі сапалық қасиеттері ретінде ақыл, білім, арнайы және техникалық таным, физикалық икеділігі мен күші, ақылды ой, энергия, денсаулықты атап көрсеткен.  Осы аталған қасиеттердің біріне әрине оқу арқылы жетуге болады.

    Оқудың  үш түрін ажырата білу керек. Мамандарды дайындау - жоспарлы  және ұйымдастырушылық оқыту мен адам қызметінің барлық облыстарына    сұхбаттасу   әдісін,   дағдыларын,   арнайы   білім   жиынтығынигерген білікті    мамандарды  шығару.  Біліктілікті  жоғарылату - қызметте  жоғарлату әдісіне кәсіби талаптарын жоғарлатуға байланысты дағдылар мен қабілетін, білімін  жетілдіру мақсатында мамандарды дайындау. Кәсіби оқыту тиімділігінің ең бастысы оның кіммен жүзеге асырылуына байланысты. Ұйымдардың бұндай жағдайларда біреуін келесі нұсқалардың арасынан ала алады:

    1. Ұйымда қызметкердің өз бетімен оқуына көмектеседі.

    2. Компанияның тәжірибелі қызметкерлерін жаттықтырушы және оқытушы ретінде пайдалана отырып жұмыс орнында оқытуды жүзеге асыру.

    3. Өз оқу орталықтарының мүмкіндігін пайдалану.

    4. Мамандандырылған тренингті компаниялар қызметіне жүгіну.

    5. Білімнің қосымша жүйе мүмкіншілігін пайдалану    (әрі отандық, әрі шет елдік).

    6. Тәжірибеде берілген нұсқалардың барлығын немесе бірнешеуін пайдалану.

    Әрине, «кадрлық әлеует» ұғымында  адам әлеуетінің кәсіби және біліктілік жақтары қарастырылады және адам әлеуетінің кәсіби сапасын анықтайтын арнайы және жалпы білім дәрежесін, адам дағдысы мен біліктілігін сипаттайды.  «Кадрлық әлеует» «адам әлеуетінің» бөлігі болып келеді, әрі қол жеткен және келешектегі деп бөлінеді. Егер кадрлық әлеуеттің қол жеткен деңгейі мазмұны мен мәні жағынан саладағы кадр құрамына тепе-тең болса,  саланың келешектегі кадрлық әлеуеті оның максималды мүмкін-діктерін ашады, оған басқару жағдайын өзгерткенде  және жұмысшыларды тиімді пайдаланғанда қол жеткізуге болады. Әлеуеттілік пен ауылшаруа-шылық кадр мүмкіндіктерін тиімді пайдалану деңгейіне қол жеткізу арасындағы айырмашылық пайдаланылмаған қордың көлемін ашып береді.  «Кадрлық әлеует» категориясында жұмысшының қол жеткізген кәсіби-біліктілік деңгейі мен жұмысшының кәсіби сипаты, тұлғаның ашылмаған қабілеттерінің арақатынасы сипатталады.

     Елдің әлеуметтік экономикалық динамикасы экономиканың нақты секторының құрылымы секілді, жаңа сапалық дамуға көшудің басты  факторы  болып табылатын адам әлеуетінің жағдайымен анықталады. Кадрлық әлеует дегеніміз әлеуметтік-экономикалық  категория, ол өндіріс үрдісінің мынадай маңызды құрамдарын: «адам ресурсын  немесе қорын», «жұмыс күшін»,  «адам нысанын», «кадр» ұғыдарын біріктіреді.  Ауыл тұрғындарының адам ету мүмкіндіктеріне байланысты категорияларды талдай отырып, «адам ресурсы», «жұмыс күші»,  «кадр» категорияларын біртектес емес,  бірегей йерархиялық жүйе түрінде қарастыру керек. Осы айтылғандарды төмендегідей суреттен байқауға болады.

3. сурет – Адам әлеуетін қалыптастыру

    Байқағанымыздай, персонал әлеуетінің барлық компоненттерінің негізі болып оның денсаулығы табылады. Халық денсаулығы адам әлеуетінің сапалы түрде қайта қалпына келтіруінің маңызды факторы болып табылады. Елдің тұрақты әлеуметтік - экономикалық дамуын қамтамасыз ету өндірістік процесте ғылыми-техникалық факторларды ендіру бойынша күрделірек іс - шаралар кешенін дамытуды білдіреді. Сапалы түрде қайта қалпына келтідудің шектеулі көздерінің қатарындағы негізгісі - бұл экономикалық өсудің инновациялық жолымен дамуды көздейтін халықтың зияткерлік (интеллектуалдық) - шығармашылық әлеуеті мен инновациясы болып табылады.

    Адам ресурсы жаңа экономикалық формаға (түрге) енеді - яғни, ол сала, кәсіпорын, бірлестік  кадры, ал ол өндіріс үрдісіне белсене араласа отырып, жеке тұлға мен осы ұжымның ішіндегі топтар арасындағы нақты өндірістік қатынастарды көрсетеді.

    Сонымен қатар «кадр» мен «кадрлық әлеует» ұғымдарында айырмашылық бар.  «Кадр» дегеніміз белгілі бір салада нақты бір қызметті атқаратын жұмысшылар болса, кадрлық әлеует сандық ұғымнан кеңірек, себебі оған білімі мен біліктілік деңгейі бойынша нақты қызметті атқаруға даярланған, бірақ көптеген себептерге байланысты салада жоқ  жұмысшылар енеді (мысалы, жұмысшы орнында жүрген мамандар, декреттік демалыстағы әйел-мамандар және т.б.) [17]. 

    Кадрлық әлеует негізін әр кәсіптегі мамандар, мемлекеттік және ұжымдық кәсіпорындардың, серіктестіктердің, акционерлік қоғамдардың, фермерлік (шаруа) қожалықтарының  басшылары (менеджерлері), басқару  кадрларын құрайды.  Адам  мәні өзгермегенмен, шаруашылықты жүргізудің жаңа шарттарына көшу және адам ұжымында басқарудың демократиялық бастамасын дамыту басшы әрекетінің мазмұнын өзгертті.

    Жоғарыда  аталған факторлардың әсерінен  ұйымда кадр мұқтаждығын қамтамасыз ету үшін анықтауышы адам ресурстарының сапалы параметрі, әрқилы мамандық пен кәсіби кадрларға сұраныс пен ұсыныстың тұрақтылығы бола алады.

    Экономиканың  нарықтық шаруашылық жағдайына көшуіне  байланысты, жеке шаруашылықтың көптеген түрлерінің дамуына, қоғам өмірінің демократиялануына байланысты жоғары деңгейдегі әлеуметтік-психологиялық, құқықтық, экологиялық және компьютерлік мәдениеті дамыған, басқару жүйесі қызметі мен ұйымдастырудың негізгі аспектілерін жақсы түсінетін, жоспарланған жұмыс пен қолданылатын шешімнің экономикалық нәтижесін болжай алатын жұмысшылар сұранысқа ие болады.  Айтылғандардың бәріне кез келген ұйымда бірегей мемлекеттік кадр саясатын жасаған уақытта қол жеткізуге болады, оны жүзеге асыру көптеген жылдар бойы кадр даярлайтын оқу бөлімдерінің жалпылама болуына, бюджеттік қаржының тапшылығына байланысты қиындық тудырды. Осының салдарынан материалдық-техникалық база қанағаттанғысыз жағдайда болды, оқу үрдісін техникалық қамтамасыз етудің артта қалуына, өндірістің жабдықталу деңгейі мен мамандарды даярлау сапасының төмендеуіне әкелді.  Осы айтылған кемшіліктерді жеңу үшін бірыңғай білім беру жиынтығын қалыптастыру қажет, оның стратегиялық міндеті – ұйым персоналының үздіксіз білім алу жүйесін құру, кадр даярлаудың сатылы (немесе циклды) жүйесіне өту, яғни, ол үздіксіз білім беру жүйесін динамизм мен нұсқалылық принциптері негізінде, ұйымдастыру түрлерінің әрқилылығы негізінде дамыту деген сөз.

    Осы айтқанымыздан шығары,  бір жағы өндіріс ұжымының мүшелеріне басшы  қызметін бағалау құқын жүзеге асыруға  мүмкіндік беретін, екіншіден, өндірісті  басқаруға қатысуға өзінің конституциялық құқын білдіруге мүмкіндік беретін әдістеме жасау қажеттілігі туындайды. Яғни, нарық жағдайында шаруашылықты басқаруда бір мезетте ұжымның бағасы мен кадр жұмысымен айналысатын психологтардың, әлеуметтанушылардың арнайы тәртібін қолдану қажеттілігі туды. Осылай болғанда ғана  ұйымдарда кадрын құрамын дұрыс таңдауға, көптеген экономикалық және басқарушылық қателіктерге ұрынбауға мүмкіндік туады.