Арганізацыя рамеснай дзейнасці ў Вялікім княстве Літоўскім у першай палове XVII ст

Свайго роду "другое дыханне" надавала гарадскому рамяству дзейнасць  скупшчыка, які стаў у разглядаемы час пасроднікам паміж рамеснікам і гарадскім рынкам. Паступова скупшчыкі ператвараюцца ў замоўцаў вырабаў, а пры дапамозе крэдытных аперацый цалкам падпарадкоўваюць сабе рамеснікаў [27, с. 159-165].

Рост рамяства вёў да ўзнікнення звароту. Развівалася засяроджанае ў гарадах рамяство на замову, а  затым і на рынак. Развіццё рамеснай вытворчасці вяло да павелічэння  колькасці рамеснікаў і рамесных прафесій у гарадах [15, с. 59-70].

Дакументы гэтых часоў называюць у якасці цэнтраў разнастайнай рамеснай вытворчасці Брэст, Гародня, Менск, Слуцак, Полацак, Магілёў, Пінск. У кожным з гэтых гарадоў рамяство было прадстаўлена некалькімі дзясяткамі прафесій. У меншых гарадах - Нясвіжы, Шклове, Клецку і іншых - рамяством было занята ад некалькіх дзясяткаў майстроў да 200 і больш [42, с. 165].

Да другой паловы XVI ст. у буйных гарадах рамяством займалася большасць жыхароў. На Беларусі было вядома больш 100 рамесных спецыяльнасцей. Высокага ўзроўня дасягнула ювелірная справа. Значнае месца займала апрацоўка металу. Беларускія рамеснікі займаліся таксама апрацоўкай дрэва, костак, каменя. Высокім узроўнем развіцця адрознівалася і шклаварнае рамяство. Майстры - шклавары ў Шыдлоўцы ( поруч Слоніма) умела выраблялі кубкі, і розны іншы посуд [11, с. 136].

У XVI ст. у Слуцку, напрыклад, значылася 20 рамесных прафесій. Дакументы першай паловы XVII ст. называюць 46. Часам у іх згадваецца пра дзейнасць людзей, блізкіх да рамеснікаў па родзе заняткаў. Так, прывілеем ад 29 студзеня 1648 г. доктару Крыштофу Вінку, "кандыдату медыцыны", і "аптэкару і цырульніку" Маціяшу Валяр'яну Пяцігеру дазвалялася адкрыць у Слуцку аптэку. Такім чынам, у першай палове XVII ст. можна налічыць 48 прафесій, што перавышае больш за ўдвая колькасць рамесных прафесій у Слуцку ў XVI ст. [22, с. 63].

Агульнай колькасці рамеснікаў у горадзе дакументы гэтага перыяду  не называюць. Толькі ў падатковым рэестры 1648 гады значацца 79 пекараў і перакупнікаў, 182 "усякіх рамеснікаў", 19 мяснікоў і 14 блазнаў і дудароў. З падмайстрамі і вучнямі рамеснікаў у горадзе было некалькі сот. Гэтыя дадзеныя сведчаць пра развіццё рамеснай вытворчасці ў Слуцку ў першай палове XVII стагоддзя, пра дыферэнцыяцыю і спецыялізацыю рамяства.

У сярэдзіне XVI стагоддзя (1552 г.) у Клецку згадваецца некалькі рамесных прафесій. У 1569 годзе тут названы замкавыя рамеснікі - каваль, карэтнік, шорнік. У інвентары Клецка 1575 гады запісаны 41 рамеснік і 26 прафесій [13, с. 34].

 Дадзеныя інвентарных  кніг Клецка другой паловы XVI - першай паловы XVII стагоддзя сведчаць пра адносную сталасць адных і тых жа рамесных прафесій у адной сям'і. З іх таксама відаць, як адбываўся пераход рамеснікаў да новых прафесій. Гэта прасочваецца па інвентарах першай паловы XVII стагоддзя: у шэрагу выпадкаў паказаны нават сваякі - браты і сыны, якія засвоілі новыя прафесіі.

Рамесныя прафесіі гараджан у першай палове XVII ст. можна падзяліць на 7 вялікіх груп ( па асноўных кірунках рамеснай дзейнасці).

1. Гарбарная і футравая  вытворчасць: гарбары, кушняры,  шорнікі, папругі і інш.;

2. Выраб прадзіва, адзежы, ткацтва, апрацоўка кудзелістай  сыравіны: ткачы, вышывальшчыкі і  інш.;

3. Апрацоўка металу і  зброевая вытворчасць: сярэбранікі, залатых спраў майстры, кавалі, бляхары і інш.;

4. Дрэваапрацоўка, апрацоўка  мінеральнай і жывёльнай сыравіны, будаўніцтва: разьбяры па дрэве  і касці, ганчары, каменячосы, мылавары і інш.;

5. Выраб і апрацоўка  харчовых прадуктаў і напояў: хлебнікі, мяснікі, калачнікі, вінакуры, рыбакі і інш.;

6. Транспартныя прафесіі: вазніцы, перавозчыкі праз раку, фурманы і інш.;

7. Іншыя прафесіі: іканапісцы, мастакі, дудары, настаўнікі, канавалы і інш.

У цэлым па гарадах Беларусі ў гэты перыяд было каля 200 прафесій, прычым агульная колькасць прафесій у прыватнаўласніцкіх гарадах была значна меншай, чым у вялікакняжацкіх [33, с. 125]. Гэта лішні раз пацвярджае, што рамесная вытворчасць у прыватнаўласніцкіх гарадах, сярэдніх і малых, у сваім развіцці адставала ад развіцця ў каралеўскіх гарадах, у значнай меры буйных і сярэдніх [15, с. 59].

Вызначаныя віды рамяства, уласцівыя ўсім гарадам Беларусі, развіваліся больш і інтэнсіўней там, дзе знаходзіліся сталыя рэзідэнцыі магнатаў ( тутака ж была вялікая канцэнтрацыя і замкавых рамеснікаў ). Гэтыя віды развіваліся не толькі ў сувязі з запатрабаваннямі магнатаў і іх двароў, але і ў сувязі з запатрабаваннямі ўвесь час якія знаходзіліся ў прыватнаўласніцкіх гарадах гарнізонаў. У гарадах ішла дыферэнцыяцыя рамесных прафесій [15, с. 62].

З-за недахопу дадзеных цяжка  ўсталяваць геаграфічную спецыялізацыю  рамяства ў асобных гарадах, хоць некаторыя адрозненні і можна  растлумачыць перавагай таго ці іншага віду сыравіны ў дадзеным раёне або наяўнасцю ажыўленага гандлёвага шляху, на якім знаходзіўся горад [15, с. 67].

У вялікай ступені рамяство гарадоў служыла задавальненню  патрэб насельніцтва гарадоў і вёсак. Рамеснікі ўжо ў XVI ст. працавалі на рынак [15, с. 70].

3.2. Цэхавая арганізацыя  рамяства

Горад выконваў функцыі адміністрацыйнага, вайсковага і рамесніцка-гандлёвага цэнтра. Апошняе асабліва выразна выявілася ў XVI ст. Менавіта гэта стагоддзе дало росквіт рамесніцка-цэхавай вытворчасці. Цэхавыя аб'яднанні рамеснікаў адной ці некалькіх блізкіх прафесій у беларускіх гарадах ствараліся, у першую чаргу, з мэтай абароны рамеснай вытворчасці ад дамаганняў землеўладальнікаў. Не меней важнай прычынай было таксама імкненне манапалізаваць вытворчасць і збыт тавараў, ліквідаваць магчымую канкурэнцыю з боку іншых рамеснікаў ва ўмовах вузкага ўнутранага рынка [14, c. 83-84].

Феадальная сістэма грамадскіх сувязяў і адносін стварыла глебу, на якой паўсталі розныя аб'яднанні  гараджан, якія адлюстроўвалі тыповыя  рысы сацыяльна-эканамічнага развіцця беларускага феадальнага горада. Першараднае значэнне мелі цэхі, якія аб'ядноўвалі гараджан у сацыяльна  акрэслены, саслоўна арганізаваны калектыў. Для таго, каб займацца ў горадзе рамяством, мала было прафесійных ведаў. Трэба было яшчэ здабыць права на рамесную дзейнасць у горадзе. Такое права гараджанін набываў, уступіўшы ў цэх [30, с. 141-142].

Цэхі аб'ядноўвалі рамеснікаў адной ці некалькіх прафесій для  лепшай арганізацыі вытворчасці  і збыту прадукцыі [12, с. 31]. Цэхавая арганізацыя была абумоўлена агульнасцю інтарэсаў дробных вытворцаў-уласнікаў, вузкасцю мясцовага рынка, непасрэдным кантактам рамеснікаў кожнай адмысловасці паміж сабой, сумесным выкарыстаннем некаторых вытворчых, складскіх і гандлёвых памяшканняў, карпаратыўнай адасобленасцю адмысловасцяў, характэрнай для феадальнага грамадства [14, с. 86].

Самакіраванне ў горадзе  магло ахопліваць толькі частку гарадскіх жыхароў, бо яно ў большасці выпадкаў не распаўсюджвалася на тых, хто жыў у горадзе на ўчастках прыватных уладальнікаў і падпарадкоўваўся іх прыватнай улады, але ў цэх павінны былі ўваходзіць усё незалежна ад таго, каму яны падпарадкоўваліся - гарадской радзе ці прыватнаму ўладальніку [30, с. 141-142].

У гарадах Беларусі працавалі  цэхі па апрацоўцы металаў, шкур, вырабу адзежы, хатняга начыння, ювелірных  вырабаў і інш. Цэхавая дзейнасць  вызначалася статутамі. У іх рэгламентавалася вытворчасць і збыт прадукцыі, якасць сыравіны і гатовых вырабаў, тэхналогія, час і ўмовы працы, працэс навучання  і шматлікае іншае [14, с. 83-84].

Матэрыялы пра беларускія цэхі вельмі бедныя, але і па тых  скупых сведчаннях, якія захаваліся, можна  адзначыць, што рамесныя аб'яднанні ўзнікалі і фармавалі свае статуты на аснове даўняй традыцыі, якая склалася задоўга да атрымання магдэбургскага права. Так, 13 верасня 1580 года ў раду Магілёва з'явіліся калачнікі, хлебнікі, крупеннікі, ляшчыны (пералічана 77 прозвішчаў). Яны ад сябе і ад "астатняй браціі, хаты пакінутай" занеслі ў кнігі рады горада рашэнне пра абранне старасты, якому даручылі "радити водлуг стародавнего звычаю". Ніводным словам не згадваецца ў гэтым дакуменце магдэбургскае права і яго прадпісанні адносна цэхавой арганізацыі [30, с.141-142].

Кожны цэх меў свой статут. У ім былі сфармуляваны артыкулы, якія забяспечвалі майстрам ажыццяўленне рамеснай дзейнасці, ставілі іх у адмысловае прававое становішча ў горадзе ў  параўнанні з тымі, хто не быў у цэху [12, с. 32].

Статут даваў рамеснікам вызначаную гарантыю волі дзейнасці, карпаратыўную  адасобленасць. Статуты рэгламентавалі ўсё ўнутранае жыццё цэхаў [14, с. 87].

Цэхавыя прывілеі, статуты  і правілы не былі актамі літасці  каралеўскай улады, магнатаў ці іх намеснікаў. Якія аб'ядноўваліся ў цэхі рамеснікі  самі дамагаліся ад улад актаў, якімі  замацоўваліся іх палёгкі і прывілеі, абумаўляліся правы і гарантыі. Аднак  і магнаты былі зацікаўлены ў  стварэнні цэхавых арганізацый  і падавалі такія правы з тым, каб ухіліць канкурэнцыю паміж  рамеснікамі адной ці некалькіх  блізкіх прафесій, усталёўваць парадак, па якім казна атрымлівала б прыбытак ад гараджан, каб падпарадкаваць майстроў цэхавой вярхушцы, а падмайстраў і вучняў - майстрам [14, с. 96].

Статуты, выдадзеныя ўладальнікам горада, прызнавалі за членамі цэха манапольнае права на вытворчасць дадзенага выгляду рамесных вырабаў у межах горада і гарантавалі захаванне прафесійных таямніц членамі цэха. Рамеснікі, якія выдалі прафесійную таямніцу, падвяргаліся штрафу ў 100 драбязы ў цэхавую казну і турэмнаму зняволенню. У статутах фіксаваліся карпаратыўныя прывілеі таго выгляду рамяства, той прафесіі, да якіх ставіліся рамеснікі. Асабліва старанна абумаўляліся ў статутах манапольныя правы кожнага цэха ў размежаванне дзейнасці рамеснікаў сумежных прафесій [14, с. 106].

Статуты давалі рамеснікам кожнай прафесіі пераважнае права купляць  неабходную ім сыравіну для вырабаў. У статутах гарбароў і саф’яннікаў г. Слуцка 1662 гада таксама рэгламентаваўся парадак куплі сыравіны, прычым поўсць з набытых шкур павінна была прадавацца не гандлярам, а панчошнікам, магернікам, суконшчыкам і іншым рамеснікам, якія выраблялі вырабы з поўсці [14, с. 108].

У статутах прадугледжвалася права пераважнага продажу членамі цэха сваёй прадукцыі. Так, у статуце слуцкіх ткачоў 1664 года пад пагрозай выплаты штрафу забаранялася "чужым купцам" палатна кроіць і прадаваць. Аднак любому іншагародняму дазвалялася прадаваць сваё палатно "цэлай штукай", а слуцкім мяшчанам і крамнікам у крамах, хатах і на рынку раскроеныя кавалкі ткацкага палатна прадаваць без усякіх абмежаванняў. Такім чынам, інтарэсы цэха не павінны былі перашкаджаць унутрынаму гарадскому гандлю [14, с. 111].

Майстры абавязаны былі выпускаць  добрую прадукцыю, "каб праца правільная і добрая была". Гарадскія ўлады  і адміністрацыя магната патрабавалі  ад цэхаў і цэхмістраў ажыццяўлення кантролю за якасцю прадукцыі [30, с. 109]. Статут забараняў членам цэха ганіць працу адзін аднаго і тым самым наносіць шкоду [14, с. 115].

У адрозненне ад цэхаў каралеўскіх  гарадоў Беларусі цэхі прыватнаўласніцкіх часта атрымлівалі замовы ад уладальніка  горада і яго службоўцаў і афіцэраў. Існаванне замкавых рамеснікаў, наладжаная і выразна працуючая аж да канца XVIII стагоддзя сістэма магнацкіх замоў звужвала сувязі цэхаў з рынкам. Разам з тым, нягледзячы на перашкоды і цяжкасці, такія сувязі развіваліся. На рынках гарадоў рамеснікі мелі крамы для продажу сваіх тавараў [14, с. 110].

У нарматывах беларускіх цэхавых  статутаў спляліся і мясцовая традыцыя і рэгламентацыя, якая склалася ў  цэхах заходнееўрапейскіх гарадоў, у прыватнасці ў Нямеччыне, успрынятая гарадамі Вялікага княства Літоўскага ўслед за гарадамі Польшчы. Іх мірнае суседства ў адным статуце  цэха натуральна, бо яны неслі ў  сабе рысы адной і той жа эпохі, аднаго і таго ж феадальнага ладу, які з'яўляўся глебай і галоўнай прычынай узнікнення цэхаў.

Саслоўную згуртаванасць  вельмі актыўна фармавалі зборы  ўсіх членаў цэха - сходка. Сходак было некалькі. Раз у год збіралася сходка, на якой абіралася адміністрацыя цэха [30, с. 143-144].

Нягледзячы на дыферэнцыяцыю  прафесій і рост цэхаў, адбываўся  і працэс зліцця ўжо існуючых цэхаў. Гэта тлумачыцца як імкненнем рамеснікаў некаторых сумежных прафесій аб'яднаць намаганні ў сцвярджэнні сваіх прафесійных і карпаратыўных інтарэсаў, так і эканамічнай палітыкай магнатаў, якія кансалідавалі асобныя цэхі, гарантавалі сабе такім чынам сталы прыбытак і ўзмацнялі ўладу цэхавой старшыны мацнейшых у эканамічным стаўленні рамесных карпарацый. Разам з тым аб'яднанне рамесных цэхаў, скарачэнне іх колькасці, калі яно суправаджалася памяншэннем колькасці рамеснага насельніцтва ў горадзе, азначала зніжэнне ўзроўня рамеснай вытворчасці.

Колькасць рамеснікаў у цэхах  была самай рознай. У вядомай меры ў залежнасці ад колькасці рамеснікаў у цэху знаходзіўся фінансавы  стан аб'яднання. У гарадах былі "багатыя" і "бедныя" цэхі. Гэта выяўлялася ў тым, колькі правіянта на выпадак  аблогі горада нарыхтоўваў цэх, у  падатках і штрафах. Больш шматлікія  і багатыя ў фінансавым стаўленні  цэхі валодалі і вялікай вагой у эканамічным і ўнутрыпалітычным жыцці горада [14, с. 95].

Садзейнічаючы саслоўнаму згуртаванню  майстроў, цэх быў далёкі ад прынцыпу роўнасці. Так, сярод майстроў гарадской  юрысдыкцыі далёка не кожны мог быць абраны цехмістрам. У адных цэхах пасада гэта была прывілеем перш якія абіраліся цехмістрамі "иншых старэйшых ремесленников", у іншых абранне цехмістраў дазвалялася вырабляць толькі з вузкай групы твараў [30, с. 145].

Роля шляхетнасці ў  рамесным асяроддзі выконвала паходжанне з даўняга роду майстроў. Разам  з багаццем яно вызначала і  крытэрый выбару кандыдата ў цехмістры незалежна ад таго, ці абіраўся ён агульным галасаваннем усіх майстроў - членаў цэха ці вузкай групай, складаўшых яго вярхушку [30, с. 147].

На абраных майстрамі  цэхмістраў, ці, як часта іх завуць у беларускіх статутах, старэйшых, цэх ускладаў шэраг абавязкаў. Яны павінны былі захоўваць касу цэха, якая складалася з рэгулярных унёскаў, якія спаганяліся з кожнага майстра, а ў некаторых цэхах і з падмайстраў. У цэхавым куфры знаходзіліся таксама статут цэха і розныя прывілеі, падараваныя цэху радай гарады, вялікакняжацкай уладай. Назіранне за іх захаванасцю таксама абавязвалася ў абавязак цэхмістраў. Цэхмістрам даручалася назіранне за тым, каб уся вытворчая дзейнасць майстра, адносіны паміж майстрамі, іх адносіны з падмайстрамі, вучнямі адказвалі патрабаванням статуту. Статуты патрабавалі ад усіх цэхавых поўнага падначалення цэхмістрам. Для выканання даручэнняў цэхмістраў абіраліся адзін-два малодшых. Хто не жадаў выконваць даручаныя яму абавязкі мог адкупіцца ўнёскам. На гэтыя грошы наймаўся хто-небудзь іншы. Кнігі цэха вёў пісар. У адміністрацыю цэха ўваходзілі акрамя пісара таксама інстыкгатар, чатыры шпега, якія назіралі за вядзеннем гандлёвых угод на рынку горада прыезджымі і мясцовымі купцамі [30, с. 148].