Арганізацыя рамеснай дзейнасці ў Вялікім княстве Літоўскім у першай палове XVII ст

Больш выразна выступае роля лаўнікаў у судовай дзейнасці  гарадскіх устаноў. Яна ў беларускіх гарадах разнастайней прадугледжанай магдэбургскім правам. Напрыклад, у  Брэсце і Гародні магістрацкія кнігі зусім выразна падзяляюць дзве судовыя установы: бурмістраўска-радзецкі і войтаўска-лаўнічы. Кожнае з іх засядае асобна. Людзі, якія разлічвалі дамагчыся заўгоднага ім рашэння, звярталіся ў той ці іншы з судоў зыходзячы не з яго кампетэнцыі, а з уласных разлікаў. Не выпадкова ў кнігах войтаўска-лаўнічага судна Гародні мы бачым запісы спраў, зусім аналагічных тэм, якія разбіраў суд бурмістраўска-радзецкі. Магістрат Магілёва зацята дамагаўся ліквідацыі двух судоў і ў 1636 году атрымаў ад караля грамату, якая аб'ядноўвала іх у адну судовую ўстанову. Санкцыянуючы аб'яднанне судоў, кароль абавязаў горад штогод выплачваць войту Магілёва свайго роду кампенсацыю ў суме 2000 злотых. І калі горад не спыніўся перад гэтым буйным выдаткам, то ясна, як важна было скончыць з гэтай магдэбургскай нормай [30, с. 99].

Няма падстаў лічыць непарушным для гарадоў Беларусі магдэбургскі прынцып падзелу судоў. Ён існаваў  у буйных гарадах як выраз больш  высокіх судовых прэрагатыў войта, у кампетэнцыю якога ўваходзіў  разбор крымінальных злачынстваў і  важнейшых маёмасных цяжбаў. Войт атрымліваў права суда і ў тых выпадках, калі ў спрэчцы з мяшчанінам у якасці пазоўніка выступаў гараджанін, не падпарадкаваны магдэбургскаму праву, або феадал, а таксама яго падданы. У меншых і прыватнаўласніцкіх гарадах і мястэчках лаўнікі ўваходзілі ў склад аднаго з бурмістрамі і радцамі суд. Яны складалі тут не толькі звяно адной адміністрацыйнай установы, але і агульнай для дадзенага горада судовай інстанцыі. Такое становішча рэчаў у нарматывах магдэбургскага права не прадугледжана. Сумяшчэнне ў гарадскім самакіраванні судовай і адміністрацыйных функцый складае тыповую рысу феадальнага горада. Прычым першай з іх надавалася вырашальнае значэнне [30, с. 100].

Калі зыходзіць з тэксту магдэбургскага права, то на выбарах  гарадскога самакіравання «толпа безмолствует». У граматах шэрагу гарадоў толькі паказваецца, што выбары рады, бурмістраў павінны адбывацца ў адпаведнасці з магдэбургскім правам, але менавіта ў пытанні пра ролю збору гараджан у выбарах гарадской рады магдэбургскае права захоўвае маўчанне. Па меркаванні польскага гісторыка Міхася Патконеўскага, рада ў Магдэбурзе прысвоіла сабе вярхоўнае права, якое належала некалі агульнаму збору гараджан. На ім зараз толькі апавяшчаліся рашэнні рады [30, с. 102].

З грамат на магдэбургскае  права беларускім гарадам такую выснову, мабыць, зрабіць нельга. Роля збору мяшчан як актыўнай сілы прызнана ў граматах, выдадзеных не толькі буйным, але і невялікім гарадам і нават мястэчкам. Напрыклад, у невялікім горадзе Дзісне на агульным зборы мяшчан разам з войтам абіралася па чатыры кандыдаты на пасады лентвойта, бурмістраў і радцаў. А з гэтых кандыдатаў войт адбіраў і сцвярджаў людзей на паказаныя пасады. У грамаце ж Пінску за 1581 год даецца як бы абагульненае ўяўленне пра ролю гарадскога збору. Мяшчане, гаворыцца ў гэтай грамаце, павінны «са свайго асяроддзя, як гэта звычайна адбываецца ў іншых гарадах Вялікага княства Літоўскага, абраць у адпаведнасці з магдэбургскім правам бурмістраў». Далей ўдакладненне: мяшчане абіраюць чатырох кандыдатаў, якіх у пасады зацвердзіць стараста. Той жа прынцып выконваецца і на штогадовых зборах у Брэсце. Актыўнае стаўленне збору мяшчан да выбараў службовых асоб і парадку абрання самакіравання выступае ў актавых запісах Менска, Магілёва, Полацка, Слуцка. Актыўная роля агульнага збору гараджан у выбарах і дзейнасці гарадскога самакіравання, яго палітычная ініцыятыва, не прадугледжаныя ні ў адным становішчы магдэбургскага права ці наўрад магла паўстаць без назапашанай у далёкім мінулым традыцыі. Напрошваецца выснова, што такая традыцыя існавала, што гараджане Беларусі, прымаючы магдэбургскае права, працягвалі абапірацца на мінулы досвед арганізацыі самакіравання ва ўсіх тых выпадках, якія не рэгламентаваліся гэтым правам [39, с. 236].

Можна скласці і іншае: прадпісаная гарадам Беларусі ў  дараваных граматах на магдэбургскае  права адмена ранейшых правоў і звычаяў  ажыццяўлялася, але разам з тым  усюды, дзе гэта было неабходна і  карысна, магдэбургскія нормы і  парадак выбараў самакіравання  дапаўняліся і карэктаваліся  ў адпаведнасці з мясцовай традыцыяй [30, с. 106].

Аднак няслушна было б лічыць, што арганізацыя гарадскога самакіравання  заставалася нязменнай з таго моманту, калі яна стала ажыццяўляцца на аснове магдэбургскага права ў  шэрагу гарадоў Беларусі, гэта значыць  з канца XV – пачала XVI – да сярэдзіны XVII стагоддзя. Пацвярджальныя граматы на магдэбургскае права Оршы, Магілёву, Віцебску, Гародня, Полацку, Наваградку, Мазыру ў канцы XVI – першай палове XVII стст., з аднаго боку, цалкам прайграваюць тэзіс пра арганізацыю самакіравання на аснове магдэбургскага права, з іншай, ігнаруюць тыя моманты ў тэкстах мінулых грамат, якія неяк адлюстроўвалі ўздзеянне мясцовай традыцыі. Інакш кажучы, ідзе як бы працэс уніфікацыі ўсёй арганізацыі гарадскога самакіравання на магдэбургскіх пачатках [39, с. 147].

Пустым гукам заставаўся заклік магдэбургскага «Вейхбільду» зачыніць доступ у самакіраванне горада багатым. Менавіта багатая вярхушка непадзельна кіравала ў магістратах гарадоў Беларусі, як, зрэшты, і ў любым феадальным горадзе. Самакіраванне цалкам знаходзілася ў руках купецкіх дынастый і цэхавай вярхушкі сапраўды гэтак жа, як, напрыклад, у гарадах феадальнай Італіі і Францыі. Купецтва феадальных гарадоў паўсюдна сумяшчала гандлёвую дзейнасць з ліхвярствам. Так было і ў гарадах Беларусі. Таму няма дзіва, што члены магістрата грэбавалі прадпісаннем магдэбургскага права не абіраць у раду тых, хто займаўся ліхвярствам [30, с. 109].

Гарадское самакіраванне  мела і шэраг звёнаў выканаўчай улады. Да іх адносіліся пісар, шафары, якія ведалі зборам падаткаў, «слугі мескія», што складалі паліцэйскую службу, інсцікгатары, якія здзяйснялі кантроль за дзейнасцю членаў рады. У распараджэнні рады знаходзілася турма, гасціныя двары, рынкі, гарадскія вясы, якімі ведалі прызначаныя службовыя твары [30, с. 111].

Такім чынам, гарадское самакіраванне  ў гарадах Беларусі ўяўляла сабою  даволі складаную ўстанову. Яго галоўнымі структурнымі элементамі з'яўляліся войт, лентвойт, лаўнікі, бурмістры, радцы. Для ажыццяўлення сваіх функцый самакіраванне размяшчала побач службовых асоб, якія дзейнічалі па ўказанні і ў адпаведнасці з рашэннямі рады, але непасрэдна падпарадкоўваліся распараджэнням войта і бурмістраў.

У момант выбараў новага складу рады і справаздачы старой пра сябе як вышэйшым органе заяўляў  агульны збор гараджан. Але фактычная  роля гарадской абшчыны насіла больш фармальны, чым дзейсны і актыўны, характар.

Магдэбургскае права служыла  асновай, на якой будаваўся ўвесь  будынак гарадскога самакіравання. Аднак у шэрагу рыс яго арганізацыі  і праявы нормы магдэбургскага права  адступілі ці былі дапоўнены мясцовай традыцыяй. Магдэбургскі ўзор быў рэальнасцю, але не з'яўляўся адзінай крыніцай і базай фармавання гарадскога самакіравання  на Беларусі.

2.3. Гарадскія юрыдыкі

Манапольны характар уласнасці  феадалаў на зямлю, іх эканамічных і  палітычных прывілеяў аказваў істотны  ўплыў на фармаванне і развіццё горада. Валодання феадалаў не абмяжоўваліся  межамі маёнткаў. Ім таксама прыналежалі  цэлыя гарады. Але і тыя гарады, якія не знаходзіліся ва ўласнасці  феадала, апыняліся ў арбіце яго  валадарстваў і ўлады. Дасягалася гэта шляхам набыцця ўчасткаў зямлі, якія ўваходзілі ў межы горада ці што  належалі ім, хоць і размешчаных  за гарадской рысай у выглядзе прадмесця, асобнай слабады. Уласнасць  феадалаў у гарадах выпадала з-пад  юрыдычнага кантролю і ўздзеяння прававога статуту горада, як і сам феадал. Яна і атрымала назву юрыдыкі [30, с. 32].

Юрыдыкі становяцца, так бы мовіць, увесь час дзейсным фактарам эканамічнага і палітычнага жыцця феадальнага горада галоўным чынам таму, што панавальны клас уключае мясцовыя рынкі, дробнатаварная вытворчасць у тыя сферы, выкарыстанне якіх спрыяе росту яго прыбыткаў. І гэтым першым чынам уся сутнасць такой з'явы як юрыдыкі [30, с. 32].

Сістэма юрыдык не лакалізавалася межамі Ўсходняй Еўропы, у прыватнасці Вялікім княствам Літоўскім. Яна была добра вядомая і краінам Заходняй Еўропы. Праўда, сеньёральны рэжым у гісторыі заходнееўрапейскага горада склаў этап яго ранняй гісторыі – XI – XIV стст. За ім рушыў услед перыяд барацьбы супраць сеньёраў за муніцыпальныя волі, у выніку якой гарады зацвердзілі сваю саслоўна-палітычную аўтаномію.

Першыя весткі пра юрыдыкі ў гарадах Беларусі ўтрымліваюць граматы Брэсту і адносяцца да XV стагоддзя.

Вярхоўная ўлада санкцыянуе юрыдыкі зацвярджэннем іх сваімі граматамі, зусім не ўлічваючы, як адаб'ецца на горадзе і на яе ўласных інтарэсах павелічэнне юрыдык. Толькі грамата каралевы Боны Гародня ўтрымлівае адзінае сведчанне спробы адлучыць прыватную ўласнасць феадала ад прыватнай улады над гараджанінам [30, с. 33].

Як ні адрывістыя дадзеныя, яны цалкам вызначана сведчаць пра  тое, што ў гарадах Беларусі юрыдыкі ўяўлялі сабою сталую з'яву на працягу ўсяго разгляданага перыяду.

У чым прычына памкнення гараджан у юрыдыкі? Дакументы аднадушныя ў вызначэнні галоўнай з іх – уцёкі ад падатковага цяжару. Паколькі хаты і ўчасткі феадалаў не падвяргаліся падаткаабкладанню, імкненне гараджан вызваліцца ад пабораў перадачай права ўласнасці на сваю хату і зямельныя ўчасткі феадалу, застаючыся пры гэтым распарадчыкам прададзенай нерухомасці, было цалкам натуральным выйсцем са становішча [30, с. 34].

Пытаннем першараднай  важнасці з'яўляецца пытанне пра  занятак насельніцтва юрыдык. Дакументы нязменна паказваюць, што на юрыдыках духоўных і свецкіх феадалаў жывуць купцы, гандляры, рамеснікі. Запісы кніг рады Брэста неаднаразова называюць цэхавых майстроў, падмайстраў, нават цэхмістраў. Адзінай групай земляробчага насельніцтва на юрыдыках з'яўляліся агароднікі [30, с. 36].

Юрыдыкі ў гарадах Беларусі не дасягнулі той ступені аўтаномнасці, якая пагражала перарасці ў самаізаляцыю ўсярэдзіне горада. Ва ўсякім разе няма ў крыніцах паведамленняў пра самастойныя рынкі ў межах юрыдык, уласных кірмашах, як гэта было ў некаторых юрыдыках Любліна, гэта значыць няма свайго ўласнага эканамічнага жыцця [30, с. 43].

Дакументы выразна выяўляюць  імкненне ўладальнікаў юрыдык сканцэнтраваць у сваіх гарадскіх валадарствах рамеснае і гандлёвае насельніцтва. Адгэтуль можна скласці, што паколькі фармаванне юрыдык праходзіла і пасродкам перасялення прыгонных у гарады, юрыдыкі спрыялі працэсу ўрбанізацыі, а гэта дае магчымасць, улічваючы ўмовы развіцця гарадоў у Рэчы Паспалітай, зрабіць выснову пра дадатную ролю юрыдык падчас развіцці гарадоў як цэнтраў рамяства і гандлю. Юрыдыкі на працягу першай паловы XVII ст. заставаліся важным фактарам сацыяльна-эканамічнага жыцця беларускіх гарадоў. Яны наклалі сваю пячатку і на структуру гарадскога насельніцтва [30, с. 54].

2.4. Насельніцтва гарадоў

Яшчэ з XV стагоддзя гарадское насельніцтва называлася мяшчанствам. А мяшчанства ўключала ў свой склад розныя катэгорыі грамадзян: рамеснікаў, гандляроў-купцоў, домаўладальнікаў і інш.  [14, c. 83-84].

Насельніцтва гарадоў  фармавалася за кошт збеглых сялян, а таксама з рамеснікаў, пераселеных  феадаламі ў горад. Сярод жыхароў  гарадоў каля 80% былі беларусы. Тут  жылі таксама рускія, украінцы, літоўцы, палякі, габрэі, немцы, татары. Вялікую  частку насельніцтва складалі рамеснікі  і гандляры. Акрамя іх у гарадах мелася вялікая колькасць гарадскіх нізоў (плебсу) [11, с. 136].

Захаваныя дакументы дазволілі  цалкам выразна канстатаваць папаўненне гарадскога насельніцтва за кошт сялянства. Разам з тым у буйнейшых  гарадах у ліку жыхароў былі выхадцы  з малых гарадоў і мястэчкаў, якія належалі прыватным уладальнікам [10, с. 253].

Рэалізуючы жаданне скарыстацца  горадам для папаўнення сваёй  кішэні, феадал не адмаўляўся ад магчымасці "пераключыць" частку сваіх падданых на працу ў сферы дробнай таварнай вытворчасці і абмену. Інвентары даюць досыць прамых і ўскосных сведчанняў таго, што ў структуры гарадскога насельніцтва сталую групу складалі жыхары, пераселеныя іх феадальнымі гаспадарамі і якія захоўвалі пры гэтым сваю асабістую залежнасць [30, с. 54].

Гараджанін-прыгонны выступае ў беларускім феадальным горадзе  зусім выразна. Няслушна бачыць у  гэтым факце асаблівасць Беларусі ці ўсяго Вялікага княства Літоўскага. Гэта – асаблівасць эпохі. Так, даследчык феадальных гарадоў Франконіі В.А. Ермалаеў прыйшоў да высновы, што "ўсё насельніцтва франконскіх гарадоў XVII стагоддзя можна падзяліць на тры катэгорыі: людзей, якія не знаходзіліся ў феадальнай залежнасці і не выконуючых ніякіх феадальных павіннасцяў; на асабіста вольных, але знаходзячыхся ў феадальнай залежнасці ад горада ці іншых сеньёраў і выконуючых адпаведныя павіннасці; на прыгонных".

Падобную з гэтай можна  лічыць структуру насельніцтва беларускага  горада  першай паловы XVII ст. Такім  чынам, прыгонны гараджанін - постаць  сталая для феадальнага горада. Але  абгрунтаваўшыся ў горадзе такі прыгонны набываў магчымасць зняць  з сябе цяжар натуральных павіннасцяў, замяніўшы іх грашовым чыншам [30, с. 57].

У сацыяльнай структуры гарадскога насельніцтва Беларусі выдзяляецца  яшчэ адна група, існаванне якой выклікана  як ростам фальварачна-паншчыннай сістэмы, так і развіццём таварна-грашовых адносін. Група гэта пазначана ў  крыніцах тэрмінамі "лёзныя", "гульцяі". Абодва тэрміны маюць на ўвазе збяднелую і абеззямеленую частку сялянства. На працягу XVI - першай паловы XVII стст. горад прыцягнуў вялікую масу збяднелага сялянства і яны ўтварылі сталую групу гарадскога насельніцтва. Канстытуцыя 1620 года прама называе "лёзнага" гарадскім жыхаром. Паводле гэтай канстытуцыі, да "лёзных" - гараджан адносіліся тыя, "якія хат сваіх не маюць і не наняліся на год" [30, с. 58].

Для таго, каб быць паўнапраўным гараджанінам, знаходзіцца пад абаронай гарадскога самакіравання, карыстацца прывілеямі, якія падаваліся гораду, складацца  ў цэху, а значыць, мець права займацца рамяством, весці гандаль на гарадскім  рынку, неабходна было валодаць вызначанай нерухомасцю. Абавязковым мінімумам з'яўлялася ўласная хата, ці, як тады казалі, "оселость свою мети". У цэхавых статутах абумаўлялася, што для ўступа ў цэх майстар, апроч ведаў свайго рамяства, павінен "у месте быть добре оселым". Такім чынам, "лёзны" гараджанін не меў неабходнага маёмаснага мінімуму, каб стаць паўнапраўным гараджанінам. І тым не менш "лёзныя", "гульцяі" запаўняюць гарады. Яны здымаюць жылое памяшканне ў гараджан і ў дакументах фігуруюць пад назвай "каморнікі". Тыя з іх, якія займаюцца перапродажам тавараў, прадуктаў, пазначаны ў крыніцах тэрмінам "перакупнікі"; працуючыя па найму - "найміты", "молодцы", "парабкі"; працуючыя на іншых названы "слугамі". Тое, што ўсе гэтыя выгляды заняткаў выконвалі "лёзныя", відаць з рашэння Ваўкавыскага сойма 1578 г., у якім сказана, што "перакупнікі і лёзныя, гэта значыць гульцяі мужчыны і нявесты, найміты і слугі" ў вялікіх гарадах плацяць пабор 30 драбязы, а "ў малых мястэчках" - 15. Значыць канцэнтрацыя "лёзных" у гарадах набыла прыкметныя маштабы і стварыла досыць шматлікую групу насельніцтва - інакш падатковы пабор і як крыніца прыбытку і як своеасаблівы рэпрэсіўны сродак не меў бы сэнсу [30, с. 60].