Арганізацыя рамеснай дзейнасці ў Вялікім княстве Літоўскім у першай палове XVII ст

У другой палове XVI – першай палове XVII ст. уступная частка граматы пашыраецца. У граматах Магілёву, Мазыру за 1577 год гаворыцца, што падаванне гораду прывілеяў дапаможа «павялічыць прыбытак казны Вялікага княства Літоўскага… Не падлягае сумніву, што дзе мяшчане бяднеюць, там памяншаюцца прыбыткі і прыбытак, а дзе мяшчанам забяспечаны вялікія правы і больш справядлівы парадак, у такі горад сцякаюцца людзі, у ім лепш жывецца, такі горад лепш абаронены і прыбыткі растуць» [37, с. 214].

Заахвочвальныя прывілеі гарадам Беларусі афармляліся ў  выглядзе граматы на магдэбургскае  права. У яе ўключаліся ўсе выгляды  права, гарантый і заахвочванняў. У граматах пераважаюць тры галоўныя вобласці жыцця гараджан: гандаль, гарадская адміністрацыя і юрысдыкцыя, паборы і падаткі. Заахвочвальныя граматы гарадам сталі сталай рысай унутранай палітыкі дзяржавы. Галоўным клопатам гэтай палітыкі было стымуляванне эканамічнага жыцця горада. Натуральныя павіннасці гараджан або адмяняліся бязвыплатна, або замяняліся грашовым паборам. Правілам было першае. Тым самым вярхоўная ўлада прызнавала своеасаблівасць і самастойнасць гарадскога жыцця [30, с. 27].

Па меры росту зацікаўленасці ў гарадах магнаты-горадаўласнікі даводзілі гэта «прызнанне» да падаравання зноў пасяліўшымся гараджанам асабістай волі. Прычым, сярод мяшчан пад магдэбургскім правам уладальнік горада жадае бачыць заможных людзей. Такім чынам, заможны селянін атрымліваў магчымасць, перасяліўшыся ў горад, здабыць асабістую волю [30, с. 29].

Важна адзначыць, што гарады Беларусі, як і ўсяго Вялікага княства  Літоўскага, першай палове XVII ст. не страцілі перспектыў далейшага развіцця ад змены вечавога ладу магдэбургскім правам, яны хутчэй выпрабоўвалі шэраг цяжкасцяў таму, што «магдэбургская рэформа» была палавіністай, падрэзанай, таму, што яна не ўхіліла феадальнага засілля ў гарадах. І ўсё ж значэнне даравальных грамат у эканамічным і сацыяльна-палітычным жыцці гарадоў дазваляе адзначыць, што пераход да магдэбургскага права адыграў у іх развіцці дадатную ролю. Аднак варта ўлічваць і тое, што ўрад у гарадской палітыцы дзейнічаў зыходзячы першым чынам з інтарэсаў пануючага класа, - які менш усяго быў схільны апярэджваць падзеі і рабіць толькі тое, што дыктаваў час і становішча. Не прывілеі вярхоўнай улады вызначалі развіццё гарадоў, а, наадварот, скіраванасць эвалюцыі саміх гарадоў фармавала палітыку вярхоўнай улады. І калі ў першай палове XVII стагоддзя назіралася пашырэнне рознага роду прывілеяў, то гэта можна растлумачыць першым чынам ростам гарадоў, узмацненнем іх ролі ў эканамічным і сацыяльным жыцці дзяржавы [30, с. 30].

2.2.1. Паходжанне і паняцце  магдэбургскага права

Магдэбургскае права (лат. jus theutonicum magdeburgense), феадальнае гарадское  права. Склалася ў нямецкім горадзе  Магдэбурзе ў XII – XIII стст. з розных крыніц, у тым ліку з прывілеяў, выдадзеных архібіскупам Віхманам гарадскому патрыцыяту (1188), Саксонскага люстэрка, пастаноў суда Магдэбурга і інш. Мела ўніверсальны характар, гэта значыць тлумачыла розныя выгляды прававых адносін: дзейнасць гарадской улады, суда, яго кампетэнцыю і парадак судавядзення, пытанні зямельнай уласнасці «ў межах горада», парушэнні валодання, захопу нерухомасці, усталёўвала пакаранні за розныя выгляды злачынстваў і г.д. Адмысловае месца займалі нормы, якія рэгулявалі гандаль і рамёствы, дзейнасць цэхаў і купецкіх гільдый, парадак падаткаабкладання. Магдэбургскае права з'явілася юрыдычным замацаваннем поспехаў гараджан у барацьбе з феадаламі за самастойнасць. Яно давала гораду права на самакіраванне і ўласны суд, права зямельнай уласнасці і вызваленне ад большай часткі феадальных павіннасцяў. Магдэбургскае права было перанята шматлікімі гарадамі Ўсходняй Нямеччыны, Усходняй Прусіі, Сілезіі, Чэхіі, Вугоршчыны, Польшчы [4, с. 443].

З XIV стагоддзя Магдэбургскае права распаўсюдзілася на гарады Вялікага княства Літоўскага. Жыхары гарадоў, якія атрымлівалі Магдэбургскае права, вызваляліся ад феадальных павіннасцяў, ад суда і ўлады ваявод, стараст і іншых дзяржаўных службовых асоб. У прыватнаўласніцкіх гарадах Магдэбургскае права не вызваляла гараджан ад залежнасці і ўлады феадалаў, аднак залежнасць не мела рыс прымусу. На аснове Магдэбургскага права ў горадзе ствараўся выбарны орган самакіравання – магістрат. З уводзінамі Магдэбургскага права адмянялася дзеянне мясцовага права, але не адмаўлялася правамернасць карыстання мясцовымі звычаямі, калі дазвол справы не прадугледжвалася Магдэбургскім правам. У судовай практыцы магістратаў Беларусі разам з Магдэбургскім правам выкарыстоўваліся нормы агульнадзяржаўнага права – Статутаў ВКЛ, судовых статутаў сталіцы – Вільні, і ўласнай юрыдычнай практыкі [4, с. 443].

2.2.2. Магдэбургскае права  і яго асаблівасці на Беларусі

Як правіла, гарады будаваліся на тэрыторыях, якія належалі свецкім  ці духоўным феадалам, таму гараджане  залежалі ад іх. Першапачаткова феадалы  апекавалі  зараджаючыяся гарады. Але праз нейкі час гараджане былі абцяжараны гэтай залежнасцю і павялі доўгую і зацятую барацьбу за выйсце з-пад юрысдыкцыі феадалаў, якія атрымлівалі немалы прыбытак ад рамёстваў і гандлю. У XI-XIII стст. у шматлікіх гарадах Заходняй Еўропы разгарнуўся камунальны рух. Падчас паўстанняў гараджане выганялі сеньёра і яго рыцараў, а то і забівалі іх. У выніку камунальных рэвалюцый гараджане дамагліся поўнага ці частковага самакіравання, якое вызначала ступень незалежнасці горада. Але каб канчаткова аформіць хартыі вольнасцяў, гараджанам часта патрэбна было заплаціць сеньёрам вялікія сумы ў выглядзе выкупу. На хвалі камунальных рэвалюцый перамагло гарадское права (у процівагу феадальнаму), якое давала гарантыі купецкай і ліхвярскай дзейнасці. У адпаведнасці з гарадскім правам селянін, які пражыў у горадзе адзін год і адзін дзень, ужо не з'яўляўся прыгонным, паколькі існавала правіла, паводле якога «гарадское паветра робіць чалавека вольным». У выніку камунальных рухаў у розных еўрапейскіх краінах зацвердзілася катэгорыя гарадоў, якія дамагліся вельмі высокага ўзроўня самастойнасці і ўлады над усімі найблізкімі землямі [48, с. 93-96].

У кожнай грамаце на магдэбургскае  права органамі гарадской улады  названы войт, бурмістры, радцы, лаўнікі. Яны зацвярджаюцца першым чынам у якасці судовых інстанцый, закліканых ахаваць асобу і маёмасць грамадзяніна ад усякага роду замахаў. Феадал ужо не мог разлічваць на поўную беспакаранасць сваіх дзеянняў у адносінах да гараджаніна. А ў самім горадзе перад ім папераджальна вырастала не толькі сіла права, але і сіла гарадской улады. Падараванне гарадам магдэбургскага права ўсталёўвала першым чынам уладу ў горадзе войта. Першы пераводчык магдэбургскага права ў 1559г. на польскую мову пісар вышэйшага суда ў Кракаве Барталамей Гроіцкі паведамляе, што лаўнікі завуць войта advocatus, гэта значыць абаронца. Але ў рэчаіснасці, заўважае Гроіцкі, ён частка суда. Пра гэта кажа і тэкст прысягі, якую павінен быў прамовіць войт, уступаючы ў пасаду. Прысяга абавязвала войта судзіць справядліва. Сваё рашэнне ён прымае, толькі атрымаўшы меркаванне лаўнікаў (прысяжнікаў), што прадугледжвала «Саксонскае люстэрка» [30, с. 85].

Такім чынам, па магдэбургскаму праву, роля войта зводзілася да абавязкаў старшыні крымінальнага суда.

Граматы гарадам Беларусі на магдэбургскае права і запісы магістрацкіх кніг інакш тлумачаць  ролю войта. Апроч судовых функцый, яму ў беларускіх гарадах, як і  ў гарадах Польшчы, была прадстаўлена вышэйшая ўлада ў горадзе. Ён з'яўляецца таксама апеляцыйнай інстанцыяй на рашэнні суда магістрата горада [9, с. 203].

Прынцыпова важна і  наступнае разыходжанне паміж магдэбургскім  правам і вялікакняжацкімі граматамі: ст. 29 «Вейхбільду» паказвае на абранне войта, тады як у граматах вялікага князя правілам, прынцыпам з'яўляецца прызначэнне войта. Прынцып гэты ведае і магдэбургскае права, але ў адносінах да буркграфа, якога ў Магдэбурзе прызначаў біскуп. Часцей за ўсё войт прызначаўся вялікім князем з ліку буйных феадалаў. Але нярэдкімі былі выключэнні з гэтага правіла. У 1559 г. мяшчане Оршы самі абралі са свайго асяроддзя войта [30, с. 87].

Князь Радзівіл, выклапатаўшы ў вялікага князя ў 1586 г. грамату  на магдэбургскае права для Нясвіжа, прызначыў войта сам, але тутака ж агаварыў, што пасля смерці цяперашняга  войта гараджане будуць самі абіраць  дзве кандыдатуры. Войтам стане той, на каго пакажа жэрабя. Калі ж такое  лёсаванне не вызначыць кандыдатуры, тады князь сам прыме рашэнне [30, с. 88].

Ва ўсіх граматах гарадам  Беларусі на магдэбургскае права  нязменна падкрэсліваецца, што сваю ўладу і судовыя функцыі войт павінен ажыццяўляць, кіруючыся  нормамі магдэбургскага права. Варта  мець на ўвазе, што ў шэрагу гарадоў  падараванню прывілею на магдэбургскае  права папярэднічала ўсталяванне  ўлады і суда войта. Але ўжо гэта само па сабе азначала прызнанне за гараджанамі права ўласнага суда, ліквідацыю феадальнай юрысдыкцыі над імі, г.зн. функцыі войта адказвалі патрэбам горада, гараджан [30, с. 90].

Без магдэбургскага права, але  з правам уласнага суда атрымліваюць войта Сураж, Ула, Веліж. Асабліва цікавы прыклад такога ж падараванні войтаўскага суда як адмысловага гарадскога правапарадку Магілёву ў 1561 году без падавання магдэбургскага права. У абавязкі войта гэта грамата абавязвае ўсталяванне чарговасці выканання прац для замка, збору пабораў з крам у горадзе, выдатку сабраных сум, рашэнні ўсіх іншых гарадскіх спраў. Аднак далей зроблены дзве вельмі істотныя абмоўкі: па-першае, выдаткоўванне паказаных грошай войт вызначае не асабіста, а « за ведомостью сотником и иных мещан головнейших». Тутака ж тлумачыцца, што « тые сотники вместо лавников во всяких справах войту допомагати и к нему во всем послушенство чинити мают» [39, с. 192].

Такім чынам, усталёўваючы ў  Магілёве ўлада войта, вялікакняжацкая  грамата ўлічвала ўжо раней склаўшаяся гарадское самакіраванне і прыстасоўвала яго звёны да той структуры, якая вядомая ёй з нормаў магдэбургскага права [33, с. 128]. У тым, што старажытнарускае самакіраванне ў гарадах было рэальнай уладай, што ў Магілёве, напрыклад, яно валодала трывалай вагой і ўплывам, відаць з граматы: « вед же войты никоторых справ местских без сполное намовы с сотниками и иншыми мещаны головнейшими в речи посполитой места того становити и одправовати не мают». Каго разумее грамата пад «головнейшими» мяшчанамі, з тэксту не ясна. Але той факт, што тэрмін не меў патрэбу ў тлумачэнні, можа разглядацца як сведчанне існавання гарадскога самакіравання, прадстаўленага побач звёнаў і службовых асоб, якія маюць досвед кіравання гарадскім жыццём.

Дадзеныя Магілёва і Віцебску таксама паказваюць, што магдэбургскія  нормы арганізацыі адміністрацыйнай і судовай улады горада ў твары  войта суіснуюць з традыцыйнымі элементамі гарадскога самакіравання, утворачы як бы сінтэз дзвюх формаў гарадскога ладу [37, с. 237].

Але ёсць і прыклад таго, як грамата на магдэбургскае права  таксама згадвае толькі адзін  орган суда і ўлады ў горадзе  – войта, - гэта грамата 1390 гада Брэсту. У ёй няма ніякага намёку, як у грамаце Магілёву 1561 гады, на існаванне органаў гарадской адміністрацыі. У такім разе трэба меркаваць, што ўсталяванне войтаўскай улады пры ўказанні на здольнасць магдэбургскага права азначала само па сабе ўсталяванне ўсёй сістэмы ўстаноў, прадугледжаных гэтым правам. Мабыць, улада войта ўсталёўвалася без магдэбургскага права ў тых гарадах, дзе ў папярэднюю эпоху склалася ўласнае самакіраванне, яна тут як бы сумяшчалася з традыцыяй. Так было на ўсходзе Беларусі. Войт не ўзвышаўся над уладай, а выступаў толькі адным са звёнаў яе ўжо якая зацвердзілася сістэмы органаў. Усталяванне ж улады войта пры адначасовым падараванні магдэбургскага права само па сабе азначала стварэнне ўсіх органаў улады, ім прадугледжаных. Падобнае назіралася ў гарадах цэнтра і захаду Беларусі [30, с. 94].

Войты не турбавалі сябе выкананнем бягучых абавязкаў, ускладзеных  на іх саміх пасадай. Для гэтых  мэт яна прызначалі сабе намесніка  – лентвойта. У першапачатковых  граматах на магдэбургскае права  ён прыносіў прысягу пэўнасці войту, а не гораду. Але абодва прынцыпу (прызначэнне і прысяга) зведалі  на працягу XVI – першай паловы XVII стст. змены. Так, калі граматы Брэсту 1390 і 1511 гг. прызначэнне і прысягу лентвойта цалкам адносяць да кампетэнцыі войта, то ў першай палове XVII ст. магістрат Брэста настаяў на тым, каб лентвойт, прызначаны войтам, прынёс прысягу гораду ў ратушы. Можна выказаць здагадку, што да сярэдзіны XVII стагоддзя ва ўсякім разе ў найбуйных гарадах Беларусі і на захадзе і на ўсходзе гараджане здолелі супрацьпаставіць самаўладству войтаў вызначаныя нормы, якія ўзмацнялі іх уплыў на дзейнасць тых, хто быў фактычна выканаўцам войтаўскіх абавязкаў [30, с. 95].

Не выпадковы, верагодна, і той факт, што ў гарадах  усходняй Беларусі гэта змена сфармулявана выразна, тады як пацвярджальныя граматы  гарадам заходняй Беларусі не згадваюць  пра яго. Сваю ролю тут, вядома, зыгралі міждзяржаўныя адносіны ВКЛ з Рускай дзяржавай, якія змушалі вялікага князя весткі больш асцярожную палітыку ва ўсходніх землях сваёй дзяржавы, каб прыслабіць прыцягненне да Рускай дзяржавы гараджан памежных тэрыторый. З гэтай мэтай і ўсталёўвалася тут улада войта, рабіўся шэраг саступак гараджанам з улікам якія зацвердзіліся яшчэ з вечавой пары нормаў і прынцыпаў гарадскога самакіравання [30, с. 96].

Свае судовыя функцыі  войт ажыццяўляў пры дапамозе лаўнікаў. Выкладаючы абавязкі апошніх, Гроіцкі піша: « Присяжники, или лавники, - это лица, заседающие в суде, которые, тщательно разобравшись в деле обеих сторон, предлагают судье свое решение». Такіх прысяжнікаў, піша далей Гроіцкі, у Магдэбурзе абіралася 11, але для адпраўлення прызначанага суда досыць і сямі ці прынамсі шасці, а ў іншых гарадах, дзе бывае толькі шэсць прысяжнікаў, - сама меней трох.

Такім чынам, лаўнікі абіраюцца, лік іх можа быць розным, прычым паседжанне суда павінна адбывацца ў прысутнасці  не меней паловы ўсіх лаўнікаў. Мяркуючы па тэксце магдэбургскага права, функцыі  лаўнікаў вычэрпваліся ўдзелам у  судзе войта [30, с. 98].

Прынцып абрання лаўнікаў выконваўся і ў гарадах Беларусі. Галоўная роля пры абранні прыналежала, відаць, не абшчыне, а магістрату. Крытэрамі  для абрання былі тэрмін пражывання ў горадзе і, так бы мовіць, грамадская карысць гораду, прынесеная кандыдатам у лаўнікі. Ці служыла тут узорам магдэбургскае права ці гэта была ўласная традыцыя, сказаць цяжка, але ў магістрацкай кнізе Брэста за 1637-1641 гг. адна з запісаў пра  выбары бурмістраў 10 сакавіка 1638 г. паведамляе пра скліканне збору паводле  «даўніх звычаев і праў» гарада. Або магдэбургскае права стала ўжо традыцыяй, або, наадварот, правам заставалася мясцовая традыцыя [30, с. 98].