Арганізацыя рамеснай дзейнасці ў Вялікім княстве Літоўскім у першай палове XVII ст

Па статуце рамеснікі  як у вытворчасці сваіх вырабаў, так і ў іх рэалізацыі не маглі  паступаць самастойна; яны абавязаны  былі падпарадкоўвацца цэхавой рэгламентацыі. Статуты і традыцыі фактычна перашкаджалі значнаму назапашванню грашовых сум  у руках майстроў; яны тармазілі  маёмасную дыферэнцыяцыю майстроў і абцяжарвалі пашырэнне вытворчай  дзейнасці [14, с. 102].

Адной з формаў саслоўных  аб'яднанняў гараджан сталі ў першай палове XVII стагоддзя саюзы падмайстраў [24, C. 130]. У асобных статутах Магілёва, Брэста, Полацка, Менска мімаходзь згадваецца пра самастойныя сходкі падмайстраў, захавалася два статута падмайстраў - кавалёў і кацельшчыкаў Гародні.

Сама арганізацыя падмайстраў вырасла на глебе абвастрэння супярэчнасцяў усярэдзіне цэха, рост незадаволенасці падмайстраў. Членаў для гэтага было больш за досыць. Цэхавыя статуты прызнавалі за падмайстрамі толькі абавязкі і першым чынам поўнае паслухмянства майстру [30, с. 154].

Пераход у вышэйшую групу  рамеснікаў - з падмайстраў у майстры - быў складаным. Падмайстар павінен быў праслужыць у майстроў не меней 3 гадоў і здзейсніць "вандровку" ў адзін з буйных цэнтраў Рэчы Паспалітай, "обучаясь еще лучше в этом ремесле". Пасля вяртання з вандравання падмайстар атрымліваў права вытрымаць іспыт - вырабіць узорны выраб, а таксама ўнесці ўсталяваны ўнёсак у цэхавую казну [14, с. 105].

Калі супаставіць статуты другой паловы XVI ст. са статутамі першай паловы XVII ст., - адзінае права падмайстра - адпрацаваўшы вызначаны тэрмін, стаць майстрам, - станавілася ўсё больш прывідным. Арганізацыя падмайстраў неабходна была і ў інтарэсах кантролю над імі з боку цэха і рады. Усе гэтыя акалічнасці і прывялі да стварэння саюза падмайстраў [30, с. 154].

На працягу разгляданага перыяду цэхавая арганізацыя  зведала вядомыя змены. У прыватнаўласніцкіх гарадах афармленне рамесных арганізацый  некалькі позніцца ў параўнанні з  часам стварэння цэхаў у каралеўскіх  гарадах.

З другой паловы XVII стагоддзя габрэі складалі значную частку насельніцтва гарадоў і мястэчкаў Беларусі, прыезджая сюды з польскіх і ўкраінскіх гарадоў. Падпарадкоўваючыся ўладальнікам горада, а не гарадскім мяшчанскім уладам, яны складалі адмысловыя нацыянальныя і саслоўна-рэлігійныя абшчыны (кагалы). Але дзейнасць рамеснікаў-габрэяў, якія ўваходзілі ў некаторыя цэхі, знаходзілася пад наглядам гарадскога магістрата. У адрозненне ад вялікакняжацкіх гарадоў магістраты прыватнаўласніцкіх у большай меры кантралявалі эканамічную дзейнасць габрэйскага насельніцтва [9, с. 146].

Гэты кантроль распаўсюджваўся  і ў падатковай палітыцы. Уладальнікі  гарадоў даручылі збор некаторых  падаткаў з усяго гарадскога насельніцтва і выкананне павіннасцяў па абароне гарадоў магістрату, які ў прыватнаўласніцкім горадзе галоўным чынам праводзіў палітыку магната [14, с. 124].

Такім чынам, цэхавая сістэма рамяства ў гарадах займала трывалыя пазіцыі на працягу ўсяго разгляданага перыяду і падтрымлівалася вялікімі князямі і магнатамі, бо адказвала і іх інтарэсам. Цэхі займалі вызначанае месца і ў сістэме гарадскога самакіравання.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЗАКЛЮЧЭННЕ

 

У разглядаемы перыяд гарады Беларусі выконвалі некалькі функцый: гаспадарчую, адміністрацыйную, культурную, духоўную і ваенную.

Першая не вычэрпвалася роляй  цэнтра рамяства і гандлю. Асобным  гарадам былі ўласцівыя адмысловыя выгляды эканамічнай дзейнасці. Так, Віцебск, і, асабліва, Полацак, былі буйнымі партовымі гарадамі. Брэст  спалучаў функцыі рачнога порта  і цэнтра сухапутных дарог, якія праходзілі праз яго, з тэрыторыі сучасных Украіны, Беларусі, Літвы ў Польшчу. Рачным портам быў і Магілёў, але яго значэнне ў гэтай сферы было меншым, паколькі Днепр з'яўляўся галоўным чынам унутранай воднай артэрый Вялікага княства Літоўскага. Роля партовых гарадоў выконвалі таксама Слуцк, Пінск, Бабруйск, Нясвіж, размешчаныя на буйных рэках, па якіх вывозілі тавары за межы краіны купецтва і феадалы.

Буйныя, а таксама некаторыя  сярэднія і малыя гарады і мястэчкі былі цэнтрамі кірмашовага гандлю. Пра кірмашы ў мястэчках Даўгінава, Кабыльнікі, куды ездзілі магілёўскія купцы, паведамляе запіс магістрацкай кнігі Магілёва за 1643 год.

Малыя гарады і мястэчкі, размешчаныя на ажыўленых гандлёвых шляхах – «гасцінцах» - ператвараліся ў месца пастою купецкіх абозаў. Такія селішчы звычайна налічвалі па некалькі дзясяткаў карчмоў і заезных двароў.

Як цэнтры таварнай вытворчасці  і абмену гарады не стваралі яшчэ вострага дысанансу ў сістэме феадальнага спосабу вытворчасці. Дэфармуючы яго векавыя эканамічныя асновы, гарады Беларусі першай паловы XVII ст. самі заставаліся звяном феадальнай сістэмы вытворчасці і грамадскіх адносін.

Абагульненне накопленых вучонымі даных дазваляе скласці  комплексную карціну развіцця і  фарміравання горада, развіццё гарадскіх  рамёстваў, інтэнсіўнасці жыцця, вызначэнне сацыяльнага статуса насельніцтва асобных тэрыторый, розныя аспекты  сацыяльна-эканамічнага развіцця горада.

Захаваныя пісьмовыя сведчанні дазваляюць усталяваць прыкметны рост колькасці гарадскіх селішчаў у Беларусі ў XVI – першай палове XVII стагоддзя.  за паўтара стагоддзя ў Беларусі паўстала 414 гарадоў і мястэчкаў, а з вядомымі да XVI ст. гарадскімі селішчамі іх налічвалася 462.

Само развіццё феадальных грамадскіх адносін зрабіла непазбежным працэс урбанізацыі. Але той вызначальны ўплыў, які аказваў на яго пануючы клас, надало развіццю гарадоў своеасаблівыя рысы. Да іх варта аднесці поўную перавагу малых па ліку жыхароў селішчаў – мястэчкаў. У шматлікіх было па некалькі дзясяткаў хат. Да сярэдзіны XVII стагоддзя налічвалася толькі 37 гарадоў, тады як мястэчкаў – 425. Большасць гарадоў склалася да XVI стагоддзя.

Рамеснікі ў першай палове XVII ст. складалі асноўную масу насельніцтва беларускіх гарадоў. Вялікую ўдзельную вагу ў гэтай сацыяльнай групе гараджан мелі былыя прыгонныя сяляне, што збягалі ў гарады, і іх нашчадкі. Каралеўская ўлада была зацікаўлена ў развіцці гарадоў і імкнулася спрыяць павелічэнню гарадскога насельніцтва. Так, Полацку ў 1523 г. быў нададзены прывілей, паводле якога асобы, што прыбылі ў горад на жыхарства, вызваляліся ад усіх падаткаў і павіннасцяў на 10 гадоў. Такі самы прывілей атрымаў Віцебск у 1531 г. і Мeнск у 1633 г.

Павелічэнне рамесніцкага насельніцтва ў гарадах абумоўлена яшчэ і такой  гістарычнай з’явай, як юрыдыкі  — пасяленні гарадскога тыпу, што  былі ў прыватнай уласнасці царкоўных  ці свецкіх феадалаў і адначасова знаходзіліся ў межах тэрыторыі, на якую распаўсюджвалася па лакацыйным прывілеі падведамаснасць магістрату, і якія складалі разам з горадам  адзіны сацыяльна–эканамічны комплекс. Рамеснікі, што пастаянна пражывалі ў юрыдыках, не мелі значнай адасобленасці ад рамеснікаў, якія жылі непасрэдна на гарадской тэрыторыі і падпарадкоўваліся статутам рамесных цэхаў.

Цэхі — прафесійныя  аб’яднанні рамеснікаў — упершыню згадваюцца ў ХV ст. Да сярэдзіны ХVI ст. на Беларусі яны не мелі такой назвы: у Берасці, Гародні, Менску і Віцебску яны называліся „брацтва“, у Полацку і Магілёве — „староствы“. З канца ХVI і ў першай палове ХVII ст. гэтыя старыя назвы сталі паўсюдна замяняцца назваю „цэх“.

Па падліках Зіновія Капыскага, якія ён прызнаваў далёка не поўнымі, у 1650 г. у Полацку налічвалася 43 прафесіі. Параўноўваючы свае падлікі з дадзенымі перапісу рамеснікаў Полацка па інвентары 1654 г., які складаўся рускімі ўладамі, даследчык падлічыў, што інвентар указвае столькі ж прафесій, але сярод іх — 10 прафесій, невядомых па кнізе за 1650 г. З гэтага З.Ю. Капыскі зрабіў выснову, што агульная колькасць рамесных прафесій перавышала 50. Але трэба адзначыць, што на самай справе колькасць рамесных прафесій па інвентары 1654 г. складае 63, з якіх толькі прадстаўнікі 31 былі ў наяўнасці на момант перапісу. Інвентар адзначыў 21 чабатара, 2 кавалі, 42 краўцы, 14 мяснікоў, 13 рыбакоў, 9 хлебнікаў, 19 цесляроў, 3 ганчары, 8 скурнікаў, па 11 халшчоўнікаў і лямачнікаў, па 9 калеснікаў і бровараў, 7 вінакураў, 6 фурманаў і г. д. Гэтыя звесткі, безумоўна, далёка не поўныя, бо перапісчыкам з пункту гледжання фіскала не было неабходнасці ў дакладнай рэгістрацыі рамеснікаў, таму яны не ўказвалі заняткаў многіх гараджанаў. Акрамя таго, як правіла, не ўлічваліся жыхары прыватнаўласніцкіх і царкоўных юрыдык; у перапісах указваліся толькі рамеснікі–домаўладальнікі без падмайстраў і вучняў, наяўнасць якіх у той час ужо не падлягае сумненню, бо існавалі цэхі.

Тым не менш інвентар адлюстроўвае катастрафічны стан, які склаўся  ў беларускім рамястве пад час  і пасля вайны 1654—67 г. Вялікая  доля беларускіх рамеснікаў была вывезена ў Расійскую дзяржаву. Па дадзеных, што прыводзіць Лаўрэнцій Абэцэдарскі, у 1660 г. у Збройнай палаце Масквы працавалі 68 полацкіх і віцебскіх „серебренного и бронного, и ствольного, и замочного винтовальных пищалей, и ложевников, и токарного, столярного, и загомистрельского, и каретного, и замочного дела к светлицам“ майстроў і іх вучняў. У маскоўскай мяшчанскай слабадзе па дадзеных перапісной кнігі 1676 г. знаходзілася 412 уладальнікаў двароў і 75 бяздворных мяшчан, выхадцаў з Беларусі. У Маскву трапіў полацкі аптэкар Станіслаў Рыдліцкі, які па дакументах рускіх прыказаў праходзіў як Іван Міхайлаў.

Як другі фактар скарачэння рамеснага люду варта адзначыць  таксама ад’езд многіх рамеснікаў у ліку насельніцтва, якое ўцякала  ад вайны „ў Літву і Інфлянты“. Адток рамеснікаў у 1654 г. быў даволі моцны. Можна меркаваць, што ён быў калі не раўназначны, то прыблізна дасягаў колькасці вывезеных у Маскву. Акты магістрацкай кнігі за 1656—57 г. ускосна сведчаць пра ад’езд рамеснікаў, членаў іх сямей. „Цікавым“ у дачыненні да гэтай з’явы выглядае тлумачэнне яе А.П. Ігнаценкам, які, прыводзячы лічбы інвентара 1654 г., калі пры 910 пустых і 782 заселеных дварах у горадзе было 1719 душаў мужчынскага полу, адзначыў: „Их владельцы ушли из города, спасаясь от грабежей польских и шведских солдат“. Дакументы нашай актавай кнігі красамоўна сведчаць, што пакутавалі палачане ад шведаў і войскаў Рэчы Паспалітай ужо „в збегах“, а ўцякалі з горада ў свой час менавіта ад „вызваліцеляў“.

З-за недахопу дадзеных цяжка  ўсталяваць геаграфічную спецыялізацыю  рамяства ў асобных гарадах, хоць некаторыя адрозненні і можна  растлумачыць перавагай таго ці іншага віду сыравіны ў дадзеным раёне або  наяўнасцю ажыўленага гандлёвага шляху, на якім знаходзіўся горад.

У вялікай ступені рамяство гарадоў служыла задавальненню  патрэб насельніцтва гарадоў і вёсак. Рамеснікі ўжо ў XVI ст. працавалі на рынак.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ:

 

1. Абецедарский, Л. С. Белорусы в Москве XVII в. Из истории русско-белорусских связей / Л. С. Абецедарский. — Минск : Издательство БГУ, 1957. — 62 с.
2. Абецэдарскі Л. С. Беларусь і Расія. Нарысы руска-беларускіх сувязяў другой паловы XVI-XVII стст. / З. Ю. Капыскі – Мінск: Вышэйшая школа, 1978. – 256 с.
3. Антонович В.Б. Исследование о городах Юго-Западного края / / Монография по Западной и Юго-Западной России. – Киев, 1885. – Т. 1. – С. 133-194.
4. Беларуская энцыклапедыя: У 18 тамах / Пашкоў Г.П. [ і інш.]; рэд. кал.: В.С. Аношка, I. I. Антановiч, iнш. – Мiнск: Беларуская энцыклапедыя, 1999. – Том 9. – 557 с.
5. Беляев И. Разсказы из русской истории:  / И. Беляев. — Москва: в Университетской тип., Кн. 4, ч. 1: История Полотска, или северо-западной Руси, от древнейших времен до Люблинской унии. — 1872. — 456 с.
6. Бохан Ю. М. Аб месцы мястэчка ў структуры гарадскіх пасяленняў XV-XVIII (па матэрыялах мястэчак вярхоўяў Віліі і нёманскай Бярэзіны) // Ю. М. Бохан // Гістарычна-археалагічны зборнік. – Мінск, 1993. – Ч. 1. – С. 103-114.
7. Воронин А. Записка о владельческих городах и местечках Юго-Западного края. Исторические сведения / А. Воронин. – Киев, 1869. – 327 с.
8. Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. / пад рэд.:  Пашкоў Г.П. – Мінск: БелЭн, 2005. – Т. 1: Абаленскі-Кандэнцыя. – 688 с:. іл.
9. Гардзееў М. Ю. Актавая кніга полацкага магістарата 1650 г.: зборнік дакументаў, выд. НАН Беларусі Інстытут гісторыі; / М. Ю. Гардзееў. – Мінск, 2006. – 270 с.: іл.
10. Гардзееў Ю. Магдэбургская Гародня / Ю. Гардзееў. – Гародня-Wrocław: Wrocławska Drukarnia naukowa PAN im S. Kulczycskiego Sp.,  2008. – 383 с.
11. Гiсторыя Беларусi: Вучэб.дапам. У 2 ч. / Я.К.Новiк, Г.С. Марцуль, I.Л. Качалау i iнш. – Мінск: Унiверсiтэцкае, 2000. – Ч.1. Ад старажытных часоў – па люты 1917 г. – 416с.
12. Гісторыя Беларусі: У 6 т. / Ю. Бохан, В. Голубеў, У. Емельянчык і інш.; Рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) і інш. - Мінск: Экзамерспектыва, 2004. – Т. 3. Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII-XVIII стст.) – 344 с.: іл.
13. Города, местечки и замки Великого княжества Литовского: энциклопедия/ ред. совет: Т. В. Белова (пред.) [и др.]. - Минск: Бнларус. Энцыкл. імя П. Броўки, 2009. - 312 с.: ил.
14. Григорьева В.В., Емельянчик В.П., Казаков Ю.Л., и др. История Беларуси. / Кохановский А.Г., Яновский О.А.  – Минск: ООО «ФУАинформ», при участии УП «Белорит». 2001. – 446с.
15. Грицкевич А, П. Частновладельческие города Белоруссии в XVI— XVIII вв. (социально-экономическое исследование истории городов) / А. П. Грицкевич. – Минск: Наука и техника, 1975. – 248 c.
16. Дзмітрачкоў П.Ф. Беларусь у складзе Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ – першая палова XVІІ стст.). – Магілёў: МДУ імя А.А. Куляшова , 2003. – 312 с.: іл.
17. Даўгяла Д. І. Свіслацкі замак у 1560 г. // Наш край, 1927. — №№ 6—7.
18. Доўнар-Запольскі М. Сацыяльна-эканамічная структура Літоўска-Беларускай дзяржавы ў XVI-XVIII стст. // ARCHE, 2009. № 7. – С. 138-194.
19. Дружчыц В. Д. Места Менск у канцы XV і пачатку XVI ст. // Працы БДУ. 1926, № 12;
20. Дук Д. У. Полацк і палачане (IX – XVIII стст.) / Д. У. Дук. – Наваполацк: ПДУ, 2010. – 180 с.
21. Дук Д.У. Полацк XVI-XVIII стагоддзяў: нарысы тапаграфіі, гісторыі матэрыяльнай культуры і арганізацыі жыццёвай прасторы насельніцтва беларускага горада. – Наваполацк: ПДУ, 2007. – 268 с.
22. Игнатенко А. Л. Ремесленное производство в городах Белоруссии в ХVІІ-ХVIII вв. / А. Л. Игнатенко. – Минск: Изд-во Мин-ва высш., средн. Спец. И проф. образов. БССР, – 1963. – 88 с.
23. ИЮМ. – Витебск : Вит. Губ. Типо-литография, 1901. – Вып. 29. – 472 с.
24. Карпачёв А. М. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии во второй половине XVII-XVIII вв. : дис.... канд. ист наук.: 07.00.06 / А. М. Карпачёв. – Минск, 1957. – 343 с.
25. Карпачев A.M. О социально-экономической сущности вотчинной мануфактуры (по материалам белорусских мануфактур второй половины ХVIII века) // А. М. Карпачёв // Вопросы истории. – Минск, 1957, № 8, С. 101—117.
26. Карпачёв А. М. Феодальные юридики в королевких городах Белоруссии XVII-XVIII вв // А. М. Карпачёв // Советское славяноведение. – Минск, 1968, №9, С. 37-51.
27. Касцюк М.П., Iсаенка У.Ф., Штыхаў Г.В. i iнш. Нарысы гiсторыi Беларусi у 2-х частках. / Касцюк М.П., Iсаенка У.Ф., Штыхаў Г.В. i iнш. - Мiнск: Беларусь, 1994, - 527 с.
28. Клименко Ф.В. Западно-русские цехи XVII - XVIII вв. / Ф. В. Клименко. – Киев, 1914. – 166 с.
29. Ковкель И. И., Ярмусик Э.С. История Беларуси с древнейших времен до нашего времени. / И.И. Ковкель, Э. С. Ярмусик. – Минск: Аверсэв, 2000. – 592 с.
30. Копысский З. Ю.  Экономическое развитие городов Беларуси в XVI-первой половине XVII в. / З. Ю. Копысский. – Минск: Наука и техника, 1966. – 227 с.
31. Копысский З. Ю. Социально-политическое развитие городов Белоруссии в XVI - первой половине XVII в. / З. Ю. Копысский. – Минск: Наука и техника, 1975. – 220 с.
32. Краўцэвіч А. К. Гарады i замкі беларускага Панямоння XIV-XVIII стст: Планіроўка (культурны слой). – Мінск: Навука і тэхніка, 1991. – 171 с.
33. Левко О. И. Средневековые территориально-административные центры северовосточной Беларуси: Формирование и развитие / О. Н. Левко. — Минск: Бел. навука, 2004. — 280 с.
34. Левко О.Н. Витебск XIV-XVIII вв.: (Стратиграфия, хронология, социально-историческая топография и технология производств) / О. Н. Левко. – Минск: Наука и техника, 1984. – 120 с.
35. Любавский М. К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно / Очеркъ исторiи Литовско-Русскаго государство до Люблинской унiи включительно. Москва: Московская Художественная Печатня, 1915. – 409 с.
36. Макараў М. Д. Ад пасада да магдэбурыі: прававое становішча насельніцтва местаў Беларускага Падзвіння ў XIV-першай палове XVII cт. / М. Д. Макараў. – Мінск: Экзаперспектыва, 2008. – 248 с.
37. Марзалюк І.  Магілёў у ХІІ - ХVІІІ стст. / Раер Я.Р. – Магілёў: Веды, 1998. – 260 с.: іл.
38. Марзалюк І. А. Этнічны і канфесійны свет беларускага горада XVI-XVIII стст. (Этнаканфесійны склад насельніцтва, этнічныя і канфесійныя стэрэатыпы беларускіх гараджан) / І. А. Марзалюк. – Магілёў: МДУ імя А. А. Куляшова, 2007. – 164 с..: іл.
39. Мелешко В. И. Могилёв в XVI-середине XVII в. / В. И. Мелешко. – Минск, 1988. – 262 с.
40. Мяцельскі А. А.  Мсціслаўскае княства і ваяводства ў XII-XVIII стст. Мінск: Беларуская навука, 2010. – 664 с.
41. Орловский Е.Ф. Гродненская старина../ Е. Ф. Орловский, - Гродно: Губерн.тип., 1910. Часть I. Гор. Гродно. – 341 с.
42. Пазднякоў В. С. Клецк X—XVIII стст. Матэрыяльная і духоўная культура беларускага феадальнага горада. / В. С. Пазднякоў.— Мінск: БелНДІДАС, 2008. — 286 с., іл.
43. Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя.  / Г. Сагановіч. — Мінск: Энцыклапедыкс, 2001. — 413 с.: іл.
44. Сагановiч Г. Магдэбургскае права у гарадах Беларусi (XV – XVIII ст.) // Г. Сагановіч // Настаўнiцкая газета, 15 чэрвеня 1996 г.
45. Сапунов А. П. Витебская старина / А. П. Сапунов, 1883. - Том 1 Витебск: Типография губернского правления. – 664 с.
46. Стрэнкоўскі С. П. Гарадское самакіраванне ў вялікакняжацкіх уладаннях заходняй часткі Вялікага княства Літоўскага ў ХV-ХVШ стст.: дыс. на вучон. ступ. канд. гіст. навук: 07.00.02 / С. П. Стрэнкоўскі. – Мінск, 1999. – 272 с.
47. Стукалич В.К. Белоруссия и Литва. Очерки из истории городов в Белоруссии. - Витебск, 1894. – 100 с.
48. Тимошина Т.М. Экономическая история зарубежных стран: Учебное пособие / Под ред. М.Н. Чепурина. – Москва: Юстицинформ, 2000. – 496 с.
49. Ткачоў М.А.  Замкі і людзі / Пад рэдакцыяй Г.В. Штыхава. – Мінск: Навука і тэхніка, 1991. – 184 с.: іл.