Арганізацыя рамеснай дзейнасці ў Вялікім княстве Літоўскім у першай палове XVII ст

Энцыклапедыя “Гарады, мястэчкі і замкі Вялікага княства Літоўскага” прысвячана гарадам, мястэчкам і замкам шматнацыянальнай дзяржавы – Вялікага княтсва Літоўскага, якія знаходзяцца зараз на тэрыторыі Беларусі, Літвы, Украіны, Польшчы, Расіі, Латвіі. Акрамя алфавітных артыкулаў у кнізе змешчаны аглядны нарыс, прысвечаны гісторыі горадабудаўніцтва і развіццю эканомікі гарадоў і мястэчак ВКЛ [13].

Такім чынам, абагульненне накопленых вучонымі даных дазваляе скласці  комплексную карціну развіцця і  фарміравання горада, развіццё гарадскіх  рамёстваў, інтэнсіўнасці жыцця, вызначэнне сацыяльнага статуса насельніцтва асобных тэрыторый, розныя аспекты  сацыяльна-эканамічнага развіцця горада.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II. ГАРАДЫ У ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVII СТ.

2.1. Генэзіс вытворчай структуры гарадоў ВКЛ

 

У перыяд ранняга сярэднявечча гарады рымскага паходжання, якія служылі цэнтрамі рамяства і гандлю, прыйшлі ў заняпад. Таму ўсё гаспадарчае жыццё Заходняй Еўропы засяродзілася ў маёнтках, дзе рамяство з'яўлялася складовай часткай агульнай сялянскай працы. І хоць у Еўропе захоўваліся гарадскія населеныя пункты, аднак сацыяльна-эканамічнае становішча іх жыхароў амаль нічым не адрознівалася ад становішча сельскага насельніцтва, паколькі гарады былі паглынуты феадальнымі маёнткамі. Гараджане, гэтак жа як і сельскія жыхары, працавалі на раллях, гадавалі быдла, выконвалі павіннасці ў карысць феадалаў. Сістэма кіравання ў еўрапейскіх гарадах была значна меней развіта, чым у багатых гандлёвых гарадах Візантыі і краін Усходу.

З канца XI стагоддзя пачалося эканамічнае адраджэнне еўрапейскіх гарадоў, выкліканае першым чынам аб'ектыўным працэсам грамадскага падзелу працы. Галоўнымі прычынамі аддзялення рамяства ад земляробства сталі рост прадуктыўнасці сельскай гаспадаркі, павелічэнне аб'ёмаў вырабленай сыравіны і харчоў, што дало магчымасць частцы насельніцтва адмовіцца ад занятку сельскай гаспадаркай. Акрамя таго, дзяржава і царква разлічвалі на стварэнне ў гарадах сваіх апорных пунктаў, а таксама на грашовыя паступленні ад іх жыхароў, таму яны ўсяляк падтрымлівалі развіццё гарадскіх селішчаў [48, с. 93].

Нароўні з адраджэннем  старых гарадоў, заснаваных яшчэ ў часы Рымскай імперыі, узнікалі новыя  гарадскія паселішчы, як правіла, на скрыжаванні сухапутных і водных транспартных шляхоў, у сцен феадальных замкаў і буйных манастыроў. Там пачыналі развівацца рамесная вытворчасць і гандаль, што прыкметна павялічвала эканамічны і палітычны статут гарадоў. Паступова змянялася іх роля: з адміністрацыйных і рэлігійных цэнтраў яны ператвараліся ў цэнтры эканамічнага і культурнага прагрэсу [16, с. 175].

Варта адзначыць, што насельніцтва гарадоў было нешматлікім, у сярэднім ад 10 да 35 тысяч жыхароў; былі і драбнейшыя, у якіх пражывала ад 1 да 5 тысяч чалавек. Як правіла, усе гарады мелі свой цэнтр, які ўключаў рынкавы пляц, гарадскі сабор і ратушу. Вакол яго размяшчаліся прадмесці, дзе па прынцыпе суседства сяліліся рамеснікі адной ці сумежных прафесій. У Сярэднія вякі горад атачалі каменныя ці драўляныя сцены і глыбокія равы, запоўненыя вадой. Гарадскія вароты на ноч замыкаліся, а масты праз равы паднімаліся. Вуліцы былі небрукаванымі, неасветленымі, крывымі і вузкімі, бо прыгонныя сцены заміналі гораду расці ўшыр – вуліца павінна была быць «не шырэй даўжыні дзіды». Драўляныя хаты ўзводзіліся ўшчыльную адзін да аднаго, верхнія паверхі выдаваліся наперад, паступова стульваючыся наверсе, таму сонечнае святло амаль не пранікала ў вокны хат [48, с. 96].

Захаваныя пісьмовыя сведчанні  дазваляюць усталяваць прыкметны рост колькасці гарадскіх селішчаў у  Беларусі ў XVI – першай палове XVII стагоддзя. Да XVI стагоддзя крыніцы згадваюць 48 гарадскіх селішчаў, у першай палове XVI ст. – яшчэ 102, у другой палове XVI ст. – 232, у першай палове XVII стагоддзя – 80. Такім чынам, за паўтара стагоддзя ў Беларусі паўстала 414 гарадоў і мястэчкаў, а з вядомымі да XVI ст. гарадскімі селішчамі іх налічвалася 462 [30, с. 9].

Адгэтуль вынікае, што ў Беларусі XVI ст. феадальны спосаб вытворчасці ўступіў у стадыю паглыбленага працэсу грамадскага падзелу працы і развіцця эканомікі. Стварэнне фальварка прывяло да масавага занявольвання сялян. Формай супраціву стаў сыход яшчэ вольных людзей у гарады. Суб'ектыўны яго бок выяўлялі дзве акалічнасці: перасяленне феадаламі часткі сваіх прыгонных у гарады і падстава ўласных гарадскіх селішчаў. Такую ролю падчас урбанізацыі феадальнага грамадства пануючы клас іграў і ў шэрагу іншых краін сярэднявечнай Еўропы.

Такім чынам, само развіццё феадальных грамадскіх адносін зрабіла  непазбежным працэс урбанізацыі. Але той вызначальны ўплыў, які аказваў на яго пануючы клас, надало развіццю гарадоў своеасаблівыя рысы. Да іх варта аднесці поўную перавагу малых па ліку жыхароў селішчаў – мястэчкаў. У шматлікіх было па некалькі дзясяткаў хат. Да сярэдзіны XVII стагоддзя налічвалася толькі 37 гарадоў, тады як мястэчкаў – 425. Большасць гарадоў склалася да XVI стагоддзя [16, с. 163].

У разглядаемы перыяд гарады Беларусі выконвалі некалькі функцый: гаспадарчую, адміністрацыйную, культурную, духоўную і ваенную.

Першая не вычэрпвалася роляй  цэнтра рамяства і гандлю. Асобным  гарадам былі ўласцівыя адмысловыя выгляды эканамічнай дзейнасці. Так, Віцебск, і, асабліва, Полацак, былі буйнымі партовымі гарадамі. Брэст  спалучаў функцыі рачнога порта  і цэнтра сухапутных дарог, якія праходзілі праз яго, з тэрыторыі сучасных Украіны, Беларусі, Літвы ў Польшчу. Рачным портам быў і Магілёў, але яго значэнне ў гэтай сферы было меншым, паколькі Днепр з'яўляўся галоўным чынам унутранай воднай артэрый Вялікага княства Літоўскага. Роля партовых гарадоў выконвалі таксама Слуцк, Пінск, Бабруйск, Нясвіж, размешчаныя на буйных рэках, па якіх вывозілі тавары за межы краіны купецтва і феадалы [30, с. 11-12].

Буйныя, а таксама некаторыя  сярэднія і малыя гарады і мястэчкі былі цэнтрамі кірмашовага гандлю. Пра кірмашы ў мястэчках Даўгінава, Кабыльнікі, куды ездзілі магілёўскія купцы, паведамляе запіс магістрацкай кнігі Магілёва за 1643 год [37, с. 74].

Малыя гарады і мястэчкі, размешчаныя на ажыўленых гандлёвых шляхах – «гасцінцах» - ператвараліся ў месца пастою купецкіх абозаў. Такія селішчы звычайна налічвалі па некалькі дзясяткаў карчмоў і заезных двароў [30, с.12].

Як цэнтры таварнай вытворчасці  і абмену гарады не стваралі яшчэ вострага дысанансу ў сістэме феадальнага спосабу вытворчасці. Дэфармуючы яго векавыя эканамічныя асновы, гарады Беларусі першай паловы XVII ст. самі заставаліся звяном феадальнай сістэмы вытворчасці і грамадскіх адносін.

У тых феадальных дзяржавах, дзе бесперапынна раслі прывілеі пануючага класа і слабелі пазіцыі вярхоўнай улады, шматлікія гарады і мястэчкі ператвараліся ва ўласнасць буйных феадалаў, а прыгонныя сцены не агароджвалі гарады ад пранікнення ў іх феадальнай уласнасці і ўлады. Да ліку такіх дзяржаў адносілася і Вялікае княства Літоўскае. Ужо ў канцы XVI стагоддзя магнаты Радзівілы валодалі Копыссю, затым Лоевом, Крычавам. Сапегі сталі ўладальнікамі Быхава, Шклова. Феадалы не толькі спаганялі грашовыя паборы, але і прыцягвалі насельніцтва да выканання асобных натуральных павіннасцяў. У агульнай характарыстыцы гарадоў нельга не ўлічваць гэту іх функцыю, прадыктаваную пэўнымі гістарычнымі ўмовамі развіцця феадальнага грамадства і дзяржавы ў Вялікім княстве Літоўскам [30, с. 18].

Але варта ўлічваць і тое, што феадал не шукаў сродкаў для таго, каб ператварыць гарады ў прыдатак свайго маёнтка, бо вельмі хутка зразумеў выгаду падтрымання эканамічнай дзейнасці горада ў якасці цэнтра таварнай вытворчасці і абмену. Больш таго, у інтарэсах яе паляпшэння ён нярэдка адмаўляўся ад адных феадальных павіннасцяў, натуральную форму іншых замяняў грашовай, тым самым ствараючы стымул для развіцця гарадоў.

У вялікакняжацкіх гарадах  мяшчане былі цалкам вызвалены ад натуральных павіннасцяў і чыншаў [10, с. 256].

Феадальная дзяржава надала гарадам і вызначаныя адміністрацыйныя функцыі. Самыя буйныя гарады сталі  адміністрацыйнымі цэнтрамі ваяводстваў і паветаў.

Малым гарадам і мястэчкам  адводзілася роля адміністрацыйных цэнтраў воласцяў, войтаўстваў, валадарстваў феадала. Строга кажучы, паняцце «адміністрацыйны цэнтр» для гарадоў Беларусі феадальнай эпохі стасуецца вельмі адносна і ўмоўна. Роля адміністрацыйнага цэнтра вызначанай тэрыторыі горада надавала толькі тое, што ён служыў месцам знаходжання органаў улады, судовых устаноў, якія складалі звёны дзяржаўнага кіравання ці ўлады прыватнага ўладальніка дадзенай тэрыторыі [30, с. 19].

Феадальнае грамадства надало гораду яшчэ адну функцыю – ваенную. Роля таго ці іншага горада ў гэтай  вобласці вызначалася галоўным чынам  яго размяшчэннем і менш залежала ад эканамічнай дзейнасці. Усе гарады, якія знаходзіліся на рубяжах, асабліва на Ўсходзе, вялікі князь імкнуўся ператварыць у моцныя крэпасці. Полацак, Віцебск, Орша, Мсціслаў, Быхаў павінны былі мець ролю шчыта, які ахоўвае вялікакняжацкі пасад [16, с. 248]

Будаўніцтва і рамонт замкаў, сцен складалі абавязковую павіннасць жыхароў усёй воласці. Павіннасцямі гараджан былі забеспячэнне замкаў неабходным ваенным рыштункам і ўдзел у іх абароне. Моцная крэпасць знаходзілася таксама ў Гародні, чый замак часта служыў рэзідэнцыяй вялікага князя, у Пінску, Слуцку, а на поўначы гарадамі-замкамі былі Іказнь і Дзісна [30, с. 19 ].

Важным крытэрыям эканамічнай ролі гарадоў быў памер падаткаў, якія ішлі ў дзяржаўную казну. Па самай высокай стаўцы ў 1551 годзе яны браліся ў суме, якая перавышала 100 коп драбязы, з Брэста, Віцебску, Магілёва, Полацку, Пінска, Менска. Ад 60 да 30 коп драбязы плацілі Бабруйск, Камянец, Клецк, Кобрын, Мазыр, Наваградак, Слонім, Слуцак. Самую меншую стаўку (да 30 коп) уносілі ў казну 263 гарады і мястэчка [27, с. 159].

Сярод усіх беларускіх гарадоў  таго часу сваім вядучым значэннем  у грамадскім, палітычным і культурным жыцці вылучаўся Полацак. Пра яго самога палачане, як сведчыць грамата полацкага ваяводы 1467 гады, з гонарам заяўлялі, што іх горад «месца славутае», нічым не саступае сталіцы Вялікага княства Літоўскага – Вільні, сталіцы ордэна – Мальбарку, важнаму польскаму гораду Гданьску. Праз сто гадоў, у 1563 году, па назіраннях сучаснікаў, Полацак – «славуты i вельмi багаты горад». У сярэдзіне XVI стагоддзя Полацк налічваў да 50 тысяч жыхароў. Грамата вялікага князя літоўскага Жыгімонта ад 23 ліпеня 1511 года вылучыла яго з усіх гарадоў як старажытную сталіцу Полацкай зямлі, мабыць, маючы на ўвазе межы Полацкай Русі X – XI стст., якая складалася з беларускіх земляў паміж Дняпром, Заходняй Дзвіной і Нёманам [27, с. 161].

Але ўсё ж асноўная частка беларускіх гарадскіх селішчаў заставалася  ў становішчы паўаграрным, паўгандлёвым, з невялікай колькасцю рамеснікаў. Такім узроўнем характарызавалася жыццё ва ўмовах феадалізму амаль усіх еўрапейскіх краін. Прычынай гэтага былі абмежаваныя магчымасці развіцця таварна-грашовых адносін [27, с. 165].

На ўсе сферы дзейнасці  гарадоў Беларусі ў першай палове XVII стагоддзя наклала адбітак феадальнае грамадства. І калі дакладная думка пра тое, што гарады – твар эпохі, то куды больш падстаў лічыцца з тым, што кожная эпоха вызначала твар горада, фармавала яго рысы. Спецыфічным сродкам для гэтага ў эпоху феадалізму былі прывілеі [30, с. 21].

Такім чынам, у  разглядаемы перыяд гарады Беларусі выконвалі некалькі функцый: гаспадарчую, адміністрацыйную, культурную, духоўную і ваенную.

Першая не вычэрпвалася роляй  цэнтра рамяства і гандлю. Асобным  гарадам былі ўласцівыя адмысловыя выгляды эканамічнай дзейнасці. Так, Віцебск, і, асабліва, Полацак, былі буйнымі партовымі гарадамі. Брэст  спалучаў функцыі рачнога порта  і цэнтра сухапутных дарог, якія праходзілі праз яго, з тэрыторыі сучасных Украіны, Беларусі, Літвы ў Польшчу. Рачным портам быў і Магілёў, але яго значэнне ў гэтай сферы было меншым, паколькі Днепр з'яўляўся галоўным чынам унутранай воднай артэрый Вялікага княства Літоўскага. Роля партовых гарадоў выконвалі таксама Слуцк, Пінск, Бабруйск, Нясвіж, размешчаныя на буйных рэках, па якіх вывозілі тавары за межы краіны купецтва і феадалы [30, с. 11-12].

Буйныя, а таксама некаторыя  сярэднія і малыя гарады і мястэчкі былі цэнтрамі кірмашовага гандлю. Пра кірмашы ў мястэчках Даўгінава, Кабыльнікі, куды ездзілі магілёўскія купцы, паведамляе запіс магістрацкай кнігі Магілёва за 1643 год [37, с. 74].

Малыя гарады і мястэчкі, размешчаныя на ажыўленых гандлёвых шляхах – «гасцінцах» - ператвараліся ў месца пастою купецкіх абозаў. Такія селішчы звычайна налічвалі па некалькі дзясяткаў карчмоў і заезных двароў [30, с.12].

Як цэнтры таварнай вытворчасці  і абмену гарады не стваралі яшчэ вострага дысанансу ў сістэме феадальнага спосабу вытворчасці. Дэфармуючы яго векавыя эканамічныя асновы, гарады Беларусі першай паловы XVII ст. самі заставаліся звяном феадальнай сістэмы вытворчасці і грамадскіх адносін.

 

2. 2. Прывілеі гарадам.

 

У сацыяльна-эканамічным  развіцці гарадоў сур'ёзнае значэнне мелі дараваныя граматы, у якіх вярхоўная ўлада даравала ім правы і гарантыі, якія забяспечвалі іх жыццядзейнасць цэнтраў рамяства і гандлю, а таксама што ўсталёўвалі месца і становішча гараджан як саслоўяў феадальнага грамадства [30, с. 21].

У даравальных граматах 25 гарадам і мястэчкам, выдадзеных з канца XIV (Брэсту) да сярэдзіны XVII ст. (Чавусам), нязменна прысутнічаюць гандлёвыя прывілеі, якія даруюць права карыстання зямельнымі ўчасткамі, агульнымі ўгоддзямі, звычайна за вызначаную плату, рэгламентацыя дзяржаўных павіннасцяў гараджан, вызваленне з-пад улады і падсуднасці вялікакняжацкай і прыватнаўласніцкай адміністрацыі, усталяванне ў горадзе права ўласнай судовай і адміністрацыйнай улады, г.зн. самакіравання [30, с. 25]. Нязменнай дэталлю прэамбулы ў кожнай грамаце прысутнічае запэўненне пра жаданне вялікага князя літоўскага, які выдаваў гарадам прывілей, горад «у меры лепшой поставити», спрыяць росту ліку жыхароў, усталяваць у ім «справядлівыя і добрыя парадкі» і тым садзейнічаць яго дабрабыту. У граматах Высокаму за 1503 год адзначаецца і такі матыў, як жаданне памножыць прыбыткі казны [30, с. 26].