Баяры і служылыя людзі ў Вялікім княстве Літоўскім

Акадэмiя кipaвання  
пры Прэзiдэнце Рэспублiкi Беларусь

Інстытут  кіруючых кадраў

Кафедра тэорыі і гісторыі дзяржавы і права 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Рэферат на тэму: 

“Баяры і служылыя людзі ў Вялікім княстве Літоўскім” 
 
 

 

                                               
 

  Выканаў  студэнт 1 курса    

                                                спецыяльнасці “Дзяржаўнае

                                                      кіраванне і эканоміка”, 2 групы

Ікан  А. В.

                                 
 
 

Мiнск 2011

Змест

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                        
 
 
 

Уводзіны 

Гісторыя  літоўска-рускага баярства і служылых людзей, як вызначаных прававых інстытутаў, дагэтуль не высветлена з належнай дакладнасцю і грунтоўнасцю ў  рускай і польскай гісторыка-юрыдычнай  літаратуры. Такія пытанні, як пра  класавы склад, генэзе, і праваздольнасці  баяраў і слугаў, ледзь толькі закрануты, але далёка не вычарпаны і не высветлены ў працах нашых і польскіх гісторыкаў.  

Досыць  паказаць на выказанае гледжанне  пра баяраў да канца  14 ст., як пра "саслоўе", якія карысталіся адмысловымі "правамі" і па правах, што адрозніваліся  ад іншых "саслоўяў" і інш. Зрэшты, тое ж трэба сказаць і пра  літоўскую шляхту. Пакажам, напрыклад, на старых літоўска-рускіх "рыцараў" ці "milities". Нашы і польскія гісторыкі,  мяркуюць, што рыцары і milities азначалі тое ж, што і шляхта, шляхецтва; тым часам, рыцары і milities на справе ўяўлялі  сабою пераход ад старога дружыннага ладу славян і азначалі тое ж самае, што старажытнарускія "отроки" ці "вои", "дружина" [2, с.221]. 

Ёсць  шэраг іншых пытанняў у тым  жа родзе. У наш час гісторыкі  імкнуцца ўхіліць прабелы ў гісторыка-юрыдычнай  літаратуры па пытанні пра прыроду, класавым складзе, генэзе і праваздольнасці  баяраў і служылых людзей па старым літоўска-рускім праве. 

У складзе  насельніцтва літоўска-рускіх земляў старыя баяры і слугі ўяўлялі  побытавыя элементы, з якіх пазней, у Літве стаў складацца паступова  строга-саслоўны, замкнёны лад літоўска-рускага шляхецтва [2, с.222]. 

 

Саслоўная структура грамадства ВКЛ 

Вялікае княства Літоўскае ў 15-16 ст. як развітая феадальная дзяржава мела тыповую для  феадальнага грамадства саслоўна-класавую структуру, заснаваную ў першаю чаргу  на эканамічным прынцыпе – адносінах  да асноўнага сродку вытворчасці  – зямлі. Феадальная зямельная ўласначць  складала аснову эканомікі тагачаснага  грамадства, і натуральна, што людзі  якія валодалі зямлёй, з’яўляліся асноўным яго кіруючым класам, а тыя, хто  працаваў на чужой зямлі, знаходзіліся ў падпарадкаваным стане.  

Разам з тым сацыяльна-саслоўны падзел грамадства засноўваўся не толькі на ўласніцкіх дачыненнях да зямлі, а і  на іншых, характэрных для феадалізму прынцыпах: магчымасці распараджэння  той ці іншай уласнасцю, наяўнасці  ці адсутнасці ў чалавека ўласнай  свабоды, паходжанні, пэўных асабістых  абавязках (ваенная альбо прыдворная служба і да т.п.) перад дзяржавай  ці вышэйстаячай асобай і г.д. 

Пры феадалізме грамадства звычайна падзелена на дзве асноўныя часткі – прывілеяваную, пануючую (феадалаў) і непрывілеяваную, падначаленую (феадальна-залежнае насельніцтва). Вельмі блізкім да такой стандартнай  формулы быў падзел грамадства ў  Вялікім княстве Літоўскім у 15-16 ст. Па сваёй мацыяльна-эканамічнай  структуры насельніцтва ВКЛ падзялялася  на дзве асноўныя часткі – прадстаўнікоў  пануючага класа феадалаў, ці “людзей  шляхецкага роду”, і феадальна залежных людзей, ці “людзей простага стану”. 

Саслоўна-сацыяльнае становішча насельніцтва, правы і  абавязкі пэўных катэгорый, розныя змены  ільготы ці абмежаванні ў правах той ці іншай групы жыхароў  ВКЛ фіксаваліся звычайна ў агульнадзяржаўных  юрыдычна-прававых актах, у першую чаргу  ў вялікакняскіх граматах (1387, 1413, 1434, 1447, 1492 гг. і інш.), Статутах Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг., абласных валасных граматах, граматах жыхарам  гарадоў на магдэбургскае права  і інш. Найбольш поўна і дакладна сацыяльна-саслоўны падзел грамадства быў зафіксаваны ў Статуце  ВКЛ 1588 г., дзе не толькі ў асобных  артыкулах прадэклараваны правы  і абавязкі розных сацыяльных і саслоўных  груп насельніцтва (абывацеляў) краіны, але ў самым першым артыкуле абазначана сама саслоўная структура дзяржавы: “Напрод мы, господар, обецуем и  шлюбуем под тою ж присегою, которую учынили есмо всим обывателем всих земль паньства нашого Великого князства Литовского, иж всих княжат, панов  рад, духовных и светских, панов хоруговных, шляхту, места и всих подданых наших  и всих станов в том паньстве нашом  Великом князстве Литовском и  иных всих земль, здавна к тому паньству прислухаючых, почоншы от вышшого  стану аж до нижшого, тыми одными правы  и артыкулы, в том статуте нижей  писаными и от нас даными, судити и справовати маем”. 

Артыкул гэты, які, па сутнасці з’яўляўся прысягаю гаспадара ўсяму жыхарству Вялікага княства Літоўскага, называе дзве асноўныя саслоўныя шрупы (станы) насельніцтва – вышэйшага стану (феадалаў) і  ніжэйшага (сялян і мяшчан), а таксама  называе некаторыя своеасаблівыя  катэгорыі насельніцтва ўнутры саміх  саслоўных груп. 

Самым прывілеяваным саслоўем, якое склалася з даўніх часоў, была шляхта. Яна  сама па сабе не ўяўляла адзінага цэлага, не была аднастайнай і аднароднай, а была прадстаўлена асобнымі катэгорыямі, прыналежнасць да якіх вызначалася  рознымі фактарамі – паходжаннем, памерамі зямельнай уласнасці, колькасцю  залежных людзей, дзяржаўнай ці духоўнай пасадай і г.д. Да найбольш прывілеяванай  катэгорыі аднасілася арыстакратыя ВКЛ – асобы, якія мелі тытул князя  ці графа. Князямі ці княжатамі ў  гэты час называлі ў першую чаргу  спадчыннікаў старадаўніх княжацкіх  родаў Рурыкавічаў і Гедымінавічаў, а таксама нашчадкаў тых удзельных  князёў, якія пасля уваходжання ў  склад Вялікага княства Літоўскага змаглі захаваць пэўныя элементы аўтаноміі  сваіх княстваў. Менавіта такі статус мелі ў 15 ст. князі Полацкія, Смаленскія, Пронскія, Саламярэцкія, Вяземскія  і інш. Такія самыя прывілеі займелі  пры вялікім князю Вітаўту  князі Чацвярцінскія, Дольскія, Гальшанскія, Гарадзецкія, Кобрынскія, Карэцкія, Крошынскія, Лукомскія, Мсціслаўскія, Нясвіжскія, Ружанскія, Сангушкі, Слуцкія.  

Становішча  розных княжацкіх сем’яў (як і асобных  іх прадстаўнікоў) не было аднолькавым. У першую чаргу гэта зноў жа залежала ад колькасці зямлі і сялян, якія былі ў іх распараджэнні. Разам з  тым трэба адзначыць, што многія з пералічаных княжацкіх родаў  змаглі ў 15-16 ст. значна павялічыць свае ўладанні ці, прынамсі, захаваць унутры дзяржавы свае ўласныя княствы. 

Найвышэйшы  княжацкі тытул у дзяржаве займаў яе кіраўнік – вялікі князь. Поўны  яго тытул у другой палове 16 ст. – вялікі князь літоўскі, рускі, прускі, жамойцкі, мазавецкі, інфлянцкі. Вялікі князь называўся таксама  гаспадаром і меў шырокае кола паўнамоцтваў: весці міжнародныя  справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць  вайну і заключаць мір, распараджацца  ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, ажыццяўляць  вышэйшы суд і памілаванне  асуджаных і інш. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго падпісам. Роля вялікага князя  ўзрастала яшчэ і таму, што ён з’яўляўся буйным землеўласнікам –  яму належалі велізарныя зямельныя  ўладанні, акрамя таго, ён быў вярхоўным  уласнікам усіх зямель у дзяржаве. 

Вядомы  польскі даследчык Генрык Лаўмянскі, спасылаючыся на К. Шайноху, Ст. Кутшэбу, А. Прахазку, М. Любаўскага і іншых, сцвярджаў, што “у адпаведнасці са здаўна распаўсюджаным у навуцы поглядам, вялікі князь  літоўскі быў уладаром абсалютным”. У беларускай гістарыяграфіі пераважае  іншы пункт гледжання: улада вялікага князя расцэньваецца як абмежаваная  манархія, абмежаваная ў першую чаргу выбарнасцю вялікага князя, яго прысягай, дзейнасцю рады Вялікага княства Літоўскага і лзяржаўнага сейма. 

Род вялікага князя займаў у краіне цэнтральнае  становішча. Частка членаў дынастыі, звычайна малодшыя сыны і браты вялікага князя, пастаянна знаходзіліся пры ім. Яны, як правіла, уваходзілі ў склад невялікай  дружыны, засядалі ў радзе, у якой ажыццяўлялася кіраўніцтва краінай  і якая гэтаксама выконвала функцыі  накшталт галоўнага штаба. Асобы, якія належалі да вялікакняскай сям’і  мелі, такім чынам, пэўныя перавагі ў параўнанні з астатняй арыстакратыяй. 

Становішча  іншых княжацкіх родаў ці фамілій  не было такім устойлівым. З прычыны  забароны любога іншага шляху набыцця  княжацкага стану, акрамя як па нараджэнні, і з-за паступовага  эканамічнага заняпаду многіх даўніх княжацкіх родаў  значэннне  іх княскага тытула паступова  змяншалася. Па-сутнасці, а у азначаны час катэгорыя князёў папаўнялася  толькі за кошт перабежчыкаў ці прышлых  з Маскоўскага княства або  за кошт татарскіх князёў. Пасля  Люблінскай уніі 1569 г. катэгорыя феадалаў, што карысталася тытулам “князь”  у сацыяльна-палітычным сэнсе пасунулася з найвышэйшай прыступкі сацыяльная лесвіцы, крыху саступіўшы “новай арыстакратыі”, якая не толькі вызначалася высокім  паходжаннем, але яшчэ і займала  пэўныя дзяржаўныя пасады. Нават больш, пасля ўтварэння Рэчы Паспалітай, княжацкія тытулы  былі захаваны толькі нашчадкам старадаўніх княжацкіх родаў.Пасля Люблінскага сейма 1569 г. князі былі канчаткова ўраўнаваны ў правах з астатняй шляхтай. Разам з гэтым яны атрымалі запэўніванні ў тым, што княжацкі стан не ніжэй за стан паноў, але роўны яму і дае роўнае права займаць сенатарскія пасады.  Аднак якраз з гэтага часу прэстыжнасць даўніх мясцовых княжацкіх тытулаў рэзка ўпала. Пачалі прызнавацца і даволі высока каціравацца сярод вышэйшых пластоў шляхты тытулы графаў і князёў, атрыманыя за мяжой, у першую чаргу ад імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі германскай нацыі. 

Першымі ў Вялікім княстве Літоўскім  тытул імперскіх князёў атрымалі ў першай палове 16 ст. прадстаўнікі буйнога магнацкага роду Радзівілаў. Прыблізна з гэтага ж часу ў  ВКЛ стаў вядомы і тытул “граф” , калі некаторыя прадстаўнікі беларускай магнатэрыі атрымалі яго ад імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі. Ён лічыўся  ганаровым, але замежным, таму яго  ўладальнікі не мелі ў ВКЛ якіх-небудзь  юрыдычных ці сацыяльных пераваг, акрамя асабістага прэстыжу. Магнаты, якія валодалі гэтым тытулам, свае ўладанні называлі графствамі. Напрыклад, з 1555 г. Юрый Шчаснавіч  Ільінін стаў графам на Міры. У 1568 г. Ян Геранім Хадкевіч атрымаў тытул  графа на Шклове, Мышы, Быхаве і Глуску, якія сталі аднайменнымі графствамі.  

Разам з панамі-радай тытулаваныя асобы  склалі аснову беларускага магнацтва  як найбагацейшай і найрадавіцейшай  арыстакратычнай знаці. Менавіта магнаты  аказалі ў гэты час рашаючы  ўплыў на знешнюю і ўнутраную  палітыку дзяржавы. Аднак неабходна яшчэ раз падкрэсліць, што асноўным паказчыкам месца, якое займаў феадал у грамадскім жыцці, было не толькі паходжанне, але і ў значнай ступені велічыня зямельных уладанняў.  

З пачатку 15 ст. тыя буйныя зямельныя ўласнікі, якія займалі пасады ў дзяржаўным апараце і мелі сваіх васалаў, пачалі тытулавацца “панамі”. У  лацінамоўных дакументах паны выступаюць пад тэрмінам “барон”. Пасля Люблінскай уніі гэтым тытулам сталі называць усіх шляхціцаў, у якіх былі залежныя сяляне. Такім чынам, ужо ў сярэдзіне 16 ст. тэрмін “пан” ператварыўся з  тытула, які абазначаў адну з найвышэйшых  катэгорый класа феадалаў, у тэрмін, што характэрызаваў прыналежнасць  чалавека да шляхецкага стану. Напрыклад, у кнізе Слонімскага земскага суда за 1593 г. пры разглядзе судовых  спраў любы прадстаўнік класа  феадалаў праходзіць з тытулам “пан”  – ад “княжаці” да зямяніна гаспадарскага. Так, судовы вырак 16 студзеня 1593 г. па скарзе пана Васіля Гарабурды аб невяртанні здзяцельскай зямянкай Маркоўскай Людмінай доўну ваяводу кіеўскаму унязю  Канстанціну Астрожскаму ўстрымлівае  тытул “пан” у дачыненні да кожнай з гэтых асоб. 

Уладальнікі вышэйзгаданых тытулаў складалі хоць і найвышэйшую, але не самую  шматлікую частку пануючага класа. Другую групу складалі сярэднія і  дробныя феадалы, якія валодалі залежнымі  сялянамі. Колькасную большасць  ва ўсе часы мелі ваеннаслужылыя людзі, якія за сваю службу набывалі ўласнасць  ці пэўныя прывілеі, ці тое і другое разам. Ваеннаслужылае саслоўе пачало складвацца з моманту з’яўлення  першых княстваў-дзяржаў на нашай  зямлі, а канчаткова аформілася са сваімі правамі і прывілеямі якраз у 14-16 ст. Ваяры- рыцары, якія бралі на сябе абавязак несці ваенную службу на карысць гаспадара, як правіла, атрымлівалі  ад яго зямельныя падараванні. Людзі  гэтыя называліся баярамі. Надавалі зямлю баярам за абавязак пры неабходнасці ісці на вайну і буйныя буйныя прыватныя  феадалы. Так, у 15 ст. княгіня Мар’я, удава Сямёна Аляксандравіча Алелькавіча, са сваім сынам Васілём Сямёнавічам  падаравала баярыну Даніле Русановічу дварышча Капліна. Большая ж частка баяр была абавязана службай самому гаспадару, вялікаму князю. Сярод іх былі такія знакаміцейшыя роды, як Глябовічы, Ільінічы, Неміровічы, Аляхновічы, Мітковічы, Валадковічы, Корсаковічы  і інш. Так пачынала складвацца баярскае, ці шляхецкае, землеўладанне.