Баяры і служылыя людзі ў Вялікім княстве Літоўскім

З пачатку 15 ст. (пасля заключэння Гарадзельскай  уніі 1413 г.) шырокае распаўсюджанне для вышэйназванай групы выеннаслужылага  насельніцтва атрымаў тэрмін “шляхта”. Паказальна, што ў самім тэксце пастановы Гарадзельскага сейма  тэрміны “баяры” і “шляхта” не проста ужываюцца побач, нароўні, а як адно паняцце-тэрмін – “бояре-шляхта земель нашіх”. Само геопалітычнае  становічша нашай краіны вымагала мець значнае войска. Таму і атрымалася так, што шляхта, асноўнай павіннасцю якой была служба на вайне, склала значную  ўдзельную вагу ад агульнай колькасці насельніцтва – не менш за 10%, па падліках розных даследчыкаў.  

Да пачатку 16 ст. шляхта ўсталявалася ўжо не толькі як прывілеяванае ваеннаслужылае саслоўе, але і, у асноўным, як клас землеўласнікаў. Цікавую думку выказаў Г. Лаўмянскі, заўважыўшы, што пасля таго як баярын атрымліваў зямлю, 1н ужо жадаў  спакойна гаспадарыць на ёй, а не ісці ваяваць. “Баярын-рыцар перакоўвае меч на лемех і ператвараецца  ў земяніна, для якога ваенная  служба ёсць цяжар, а вайна – бедства”. Сапраўды, менавіта ў гэты час у  ВКЛ прыходзіць у заняпад паспалітае рушанне, заснаванае на абавязковай  ваеннай службе шляхты, абсалютная большасць дробнай і сярэдняй шляхты праходзіць у актавых кнігах сярэдзіны – другой паловы 16 ст. як зямяне. 

Акрамя  таго, да саслоўя шляхты ў Вялікім  княстве Літоўскім былі залічаны многія свабодныя людзі, якія мелі пэўныя надзелы зямлі, але не мелі залежных сялян і самі гэтую зямлю апрацоўвалі. Былі і такія шляхціцы, якія па розных прычынах увогуле не мелі ні сялян, ні зямлі. М. Любаўскі, разгледаючы становішча гэтай катэгорыі шляхты, прыйшоў  да высновы, што ўвогуле шляхецкае  саслоўе “не выдзелілася адразу і не абасобілася рэзка ад астатняе народнай масы”, і падкрэсліваў, што “баяры-шляхта спляталіся з верхнімі слаямі сялянства як на глебе землеўладання і павіннасцей, так і ў самой назве”. Бывалі выпадкі, калі дробны шляхціч не мог паперамі даказаць сваю шляхетнасць і пазбаўляўся прывілей, якія належалі гэтааму саслоўю. Я. Юхо ўвогуле лічыць, што свабодных беззямельных людзей, хоць іх таксама называлі шляхтай, нельга адносіць да катэгорыі феадалаў, а трэба разглядаць як асаблівую катэгорыю юрыдычна свабодных людэй.

Баяры і служылыя людзі ВКЛ 

Баяры - ваеннаслужылыя людзі ў ВКЛ. Паходзілі з Полацкага, Тураўскага, Смаленскага i іншых княстваў, ад дружыннікаў літоўскіх князёў. У 13—16 ст. большасць баяр атрымала саслоўныя прывілеі феадалаў. Частка з ix была прамежкавай групай паміж феадаламі i сялянамі. У юрыдычных дакументах пачынаючы з 15 ст. сярод баяр вылучаюцца паны і знатныя баяры, якія разам з князямі складалі вярхі феадальнага саслоўя (Гарадзельскі прывілей 1413).  

Гэтыя катэгорыі ўпамінаюцца ў велікакняжацкіх прывілеях да Статута Вялікага княства Літоўскага 1529. У 14—15 ст. i 1-й чвэрці 16 ст. ўсюды асноўная маса феадалаў (сярэднія i дробныя землеўладальнікі) мелі адну назву — баяры. Пачынаючы з Гарадзельскага прывілея 1413 для абазначэння саслоўя феадалаў побач з гэтым тэрмінам у афіцыйных актах усё часцей трапляецца тэрмін «баяры-шляхта» або «шляхта». Але да 2-й чвэрці 16 ст. асноўным тэрмінам для абазначэння феадалаў заставаўся тэрмін «баяры» Большасць баяр былі васаламі вялікага князя, частка — васаламі буйных феадалаў-князёў, паноў, буйных баяр. Значная колькасць баяр мела толькі па некалькі або зусім не мела залежных сялян. Ix называлі «конныя баяры, якія людзей не маюць», пешая шляхта (паводле тэрміналогіі попісаў войска ВКЛ 1528 i 1567) [1, с.296]. 

У 1-й пал. 16 ст. побач з тэрмінамі «шляхта», «баяры-шляхта» ўжываліся тэрміны «паны-баяры», «паны-баяры панцырныя», «зямяне», «шляхта панцырная» (у 1570-я r. i ў 1605 у Давыд-Гарадоцкім маёнтку Радзівілаў), «паны-баяры панцырныя i путныя» (у 1597 у Капыскім маёнтку Радзівілаў, у канцы 16 ст. ў Капыльскім i Нясвіжскім маёнтках Радзівілаў). Да канца 16 ст. шляхтай i зямянамі называлі феадалаў Слуцкага княства. Яны мелі па 5—10 валок зямлі, з якіх неслі ваенную службу. Існавала значная па колькасці група ваеннаслужылых людзей, куды ўваходзілі не толькі нашчадкі дробных беларускіх i літоўскіх баяр i дружыннікаў, але i прадстаўнікі вярхоў сялянства. Гэтыя ваеннаслужылыя людзі ўдзельнічалі ў войнах у складзе атрадаў паноў, a часам i самастойна, разам з шляхціцамі.  

У попісе войска ВКЛ 1528 пазначана 10 баяр путных i 1 конюх з Жалудка, 2 «слугі путные, што людей не маюць» з Рагачова, 34 сакольнікі Новагародскага замка, 11 новагародскіх садоўнікаў, 4 кухары, 1 псяр i 1 «лазебнік». У 1567 у войску запісаны 7 самілішскіх путных слуг, усе ваенна-служылыя людзі разам з баярамі-шляхтай выступалі ў паход. Яны падзяляліся на панцырных баяр, путных баяр або проста баяр (часам ix звалі служкамі), путных слуг, дамовых слуг. Усе яны атрымлівалі надзелы зямлі пры ўмове нясення службы, гал.ч. вайсковай [1, с.297]. 

Паміж дробнымі феадаламі i вышэйшай групай ваеннаслужылых сялян у 16 ст. не заўсёды можна правесці мяжу. Тэрміналагічная неакрэсленасць адлюстроўвала пераходную ступень, што займалі ваеннаслужылыя людзі ў эканамічных i сацыяльных адносінах. У полацкай рэвізіі 1552 адзначана, што ва ўладаннях полацкай шляхты жылі баяры, слугі, путныя слугі, дамовыя слугі, якія неслі вайсковую службу ў атрадах шляхціцаў, сваіх паноў. Частка з ix мела сваіх айчызных людзей i агароднікаў. Так, на айчызнай зямлі путнага чалавека Міхаіла Балотава было 15 сялянскіх дымоў. Ваеннаслужылыя сяляне намагаліся ўліцца ў клас феадалаў, i нярэдка гэта ім удавалася. Былі выпадкі, калі баяры-феадалы, якія не маглі выконваць звязаныя з ваеннай службай павіннасці, траплялі ў катэгорыю залежныхсялян.  

У 2-й пал. 17—18 ст. баяр называлі адну з катэгорый сялян ВКЛ. Яны за свой надзел выконвалі феадальныя павіннасці, плацілі чынш, не былі асабіста свабоднымі, не служылі ў войску i па сутнасці былі прыгоннымі. Да канца 18 ст. феадалы перавялі такіх баяр на становішча чыншавых і нават цяглых сялян. У рэдкіх выпадках шляхціцамі станавіліся прадстаўнікі незапрыгоненых сялян  - людзей пахожых.  

Працэс прававога фарміравання шляхецкага саслоўя зацягнуўся да 2-й пал. 16 ст. (попісы войска ВКЛ 1528 i 1567, Статуты ВКЛ 1529, 1566 i 1588, закон аб доказе шляхецтва 1522 i інш. прывілеі). Значная частка баяр да канца 16 ст. аформілася як шляхецкае саслоўе. Ужо тады было нямала бедных шляхціцаў, якія не мелі прыгонных і залежных сялян. Паводле эканамічнага становішча яны мала адрозніваліся ад сялян-слуг. Значная частка ваеннаслужылых людзей ВКЛ трапіла ў шляхецкае саслоўе, але захавала назву баяры. Часткова гэта былі нашчадкі дробных баяр i путных слуг (панцырныя i путныя баяры i інш.). Яны па-ранейшаму выконвалі ваенныя i іншыя службовыя павіннасці i займалі ў пэўнай ступені прывілеяванае становішча ў параўнанні з асноўнай масай сельскага насельніцтва. На Беларусі ад назвы сацыяльныя групы баяр замацаваліся тапонімы: Баяры, Малыя Баяры, Баяры Дзікушкаўскія i тыпу Баяркі, Баярск. 
 

Класіфікацыя  баяр і служылых людзей 

Баяры і слугі, якія ўяўлялі сабой спадчыну ад старога літоўска-рускага баярства і не ўваходзілі ў склад шляхты, згадваюцца ў Статуце і ў іншых  актах найпозняга часу. Поборовые ўніверсалы 16 і 17 ст. кажуць пра галоўныя разрады баяраў і слугаў - панцырных, талковых і іншых службаў. Села і сяльцы, дзе жылі баяры называюцца ў актах баярскімі, панцырными, талковымі, таксама баяршчынамі; згадваюцца землі баярскія, службовыя і іншыя, якімі валодалі баяры ў якасці вотчын, выслуг. Баяры, асабліва  панцырные, трымаліся ў некаторых абласцях Літвы-Русі да далучэння заходняга краю да Расіі ў канцы 18 ст. [2, с.262]. 

Групоўка  баяраў па асобных разрадах, якая ўскладнілася пад уплывам новых умоў грамадскага  жыцця, усталёўвалася на розных падставах: па паходжанні і больш ці меней  даўняй прыналежнасці асобных людзей да складу баяраў, і слугаў, па іх асабістай  волі і залежнасці, па ўладальніках, у якіх служаць баяры, і слугі  па родах баярскіх службаў, па месцы  службы і інш. Асобныя разрады  служылых людзей, як і іх службы, ускладняліся пад уплывам барацьбы за існаванне, якая вялася Літвой-Руссю ў плыні  стагоддзяў з суседзямі - немцамі, усходняй Руссю, татарскай ардой і інш. Сталыя войны выклікалі неабходнасць у развіцці ратнай тэхнікі і баявога  рыштунка, з кампактным складам людзей, якія прысвячалі сябе цалкам ратнай справе. Асноўным элементам паслужылі старыя класы баяраў і слугаў, запоўненыя затым людзьмі вольнымі, ратнікамі  па рамястве і людзьмі залежнымі, з перакладам тых і іншых на разнастайныя службы з адмысловым баявым рыштункам і адмысловымі службамі падчас трывогі, - на ахове  памежнай, замкавай, талковай у мірныя часы. Служылыя людзі адрозніваліся ад вольныых баяраў і слугаў, якія ні ў каго не служылі і жылі ў сваіх вотчынах ці "купленинах" на агульным земскім праве [2, с.262]. 

Такім чынам, у крыніцах нярэдка згадваюцца асобы, якія "з роду суть баяры", якія лічацца людзьмі "отчизными, прыроджанымі отчичами" [2, с.263]. Супрацьлегласць ім - новыя баяры, пераведзеныя ў баяры з цяглых людзей, таксама людзі вольныя, якія ўступілі па шэрагу на службу к землеўладальніку з атрыманнем "скаргі" (палёгак) на вызначаны тэрмін.  

Баяры, якія жылі ў маёнтках гаспадарскіх і прыватнаўласніцкіх, падзяляліся на вольных і залежных. Людзі вольныя карысталіся правам выйсця, пераходу на службу да іншых землеўладальнікаў, і таму зваліся "похожими" [2, с.264]. Тым жа правам карысталіся і баяры "отчичи", якія з продкаў прыналежалі да вольных людзей і якія жылі самастойна ў дараваных угоддзях. Да катэгорыі залежных людзей ставіліся баяры і слугі, змешчаныя ў адным месцы "земскую давность"  і таму страціўшыя права выйсця, з залічэннем іх у склад залежных ойчычаў. 

Таксама існаваў адмысловы разрад залежных баяраў "укупных, вкупных, закупных, заставных", якія нагадвалі сабой старажытнарускіх "закупаў", што ўзялі ў долг у паноў і страцілі правы сыходу да разліку са сваім панам-крэдыторам [2, с.264]. 

Адрозненне  паміж вольнымі ці падобнымі людзьмі  і ойчычамі непадобнымі ці “отчизными” людзьмі, якія мелі месца ў складзе баяраў, канстатуецца ў актах і адносна слугаў. Акты 15 і наступных стагоддзяў у складзе слугаў адрозніваюць людзей "вольных", "падобных" і ойчычаў непадобных, "отчизных" слугаў, не меўшых права сыходу.  

Слугі вольныя, якія ўступілі на службу да пана, падзяляліся на "приказных" і "неприказных". Вообщем, слугі нешматлікім адрозніваліся ад баяраў. У Літоўскам Статуце гаварыцца пра слугаў панцырных і талковых, але нічога не згадваецца пра служылых баяраў, якія, відавочна, падводзіліся пад паняцце слугаў. Больш таго, у Статуце часам завуцца слугамі не толькі баяры, але і служылыя шляхцічы, "мешкаючіе подъ кимъ кольвекъ". Слугі адрозніваліся ад баяраў толькі тым, што яны адпраўлялі са сваіх земляў некаторыя сялянскія павіннасці, ад якіх баяры звычайна вызваляліся. Як і ў старажытнай Русі, літоўска-рускія слугі - гэта тыя ж баяры, але паменш. Правы тых і іншых былі аднолькавымі, адрозненні былі пераважна эканамічныя [2, с.266].  

Па адрозненні грамадскага становішча землеўладальнікаў, у якіх служылі баяры і слугі, тыя і іншыя завуцца ў актах  баярамі і слугамі гаспадарскімі ці каралеўскімі, владычными, князьскими, панскімі, шляхецкімі, баярскімі.  

Па актах 15 і наступных стагоддзяў  літоўска-рускія служылыя баяры і слугі групуюцца ў некалькі разрадаў вылучна з ваенна-служылым характарам. Разрады гэтыя адрозніваліся паміж сабой па спосабах ратнага рыштунка і баявога ўзбраення, наогул па розных адмысловых функцыях ратнага ладу старога часу, таксама па адрозненні якая ўсталёўвалася ў мірны і баявы час ратнай "сторожи" - палявы (памежнай), замкавай (остроговой), дворной і інш. Такім чынам, з цягам часу ўтварыўся даволі складаны склад баяраў і слугаў: конных, пешых, панцырных, “щитных”, лучнікавых, польных, замкавых, гарадавых, “остроговых”, талковых, дворных [2, с.270]. 
 
 

Азярышчанскія панцырныя баяры  

Азярышча (суч. Езярышча) у 16-першай палове 17 стст., знаходзячыся на мяжы дзяржавы – Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ), мела вялікае  стратэгічнае і тактычнае значэнне. Таму дзяржава надавала вялікае значэнне пытанню арганізацыя абароны  гэтай мясцовасці. Асновай абароны  быў Азярышчанскі замак. Для абароны  замка выкарыстоўваліся рахнастайныя сродкі, як тэхнічныя, так і мабілізацыйныя. Непасрэдна за стан замка, арганізацыю  яго абароны адказваў азярышчанскі стараста. 

У выпадку  патэнцыяльнай ваеннай пагрозы  нападу “неприятеля” у замку размяшчалася спецыяльнае вайсковае падраздзяленне ВКЛ. Акрамя таго, ў мірны і ваенны час у якасці абаронцаў замкаў выкарыстоўваліся асобыя катэгорыі  мясцовага насельніцтва: шляхта, панцырныя  і путныя баяры. За сваю службу гэтыя  людзі атрымлівалі зямлю, якой яны  валодалі па распараджэнні азярышчанскага старасты ці спадчынна. Напрыклад, у 1597 г. кароль польскі і вялікі князь  літоўскі Жыгімонт Ваза пацвердзіў, даніну азярышчанскага старасты, віцебскага падкаморыя князя Юрыя Друцкага-Сакалінскага шляхцічу Станіславу Стужынскаму. Гэтай  данінай Ю. Друцкі-Сакалінскі, “пострегаючи при замку нашом Озериском  земль пустовских не было”, даў шляхцічу пажыццёвым правам два “сельца”: Старыновічы, у якім бывало 10 дамоў і Паляшчаны Бальшыя (6 дамоў) [4, с.37]. 

За карыстанне гэтымі зямлямі шляхціч павінен  быў несці ваенную службу на карысць  Азярышчанскага замк. 3 мая 1636 г. Уладзіслаў Ваза шляхцічу Аляксандру Мерацкаму  дажывотным правам в. Арлее (Орлее) Азярышчанскай  воласці, “каб ён служыў для абароны  замка таго Азярышчанскага” [4, с. 37]. 

Вялікае значэнне як мясцовай ваеннай сіле надавалася панцырным баярам Азярышчанскага замка. Панцырныя баяры ўяўлялі  сабой катэгорыю асабіста вольнага сельскага (сялянскага) насельніцтва, якая за валоданне і карыстанне зямлёй несла ваенную службу ў мясцовых замках. У Азярышчы панцырныя баяры  з’явіліся пасля таго, яккароль польскі і вялікі князь літоўскі Стэфан Баторы перавёў азярышчанскіх  путных баяр у стан панцырных. Гэты перавод быў аформлены прывілеем  ад 17 красавіка 1579 г. і адбыўся дзякуючы просьбе ўсіх азярышчанскіх баяр, “которые до тых часов были на службе боярской путной». У 1579 г. ад імя ўсіх азярышчанскіх баяр да манарха звярталіся баяры Авдзей Марцінавіч, Лукаш Сеньковіч, Андрэй Нікіфаравіч і Мікула Васільевіч. Згодна з гэтым прывілеям Стэфан Баторы “з ласки нашое господарской, и маючы взгляд  на тых подданых нашых, яко на людей пограничных  заставили есмо их при отчизнах их». Гэтыя землі мелі права “держати и уживати” самі панцырныя баяры, іх жонкі, дзеці “вечными часы”. Акрамя гэтага прывілей падкрэсліваў, што  цяпер азярышчанскія панцырныя  баяры мелі права “отчизну свою, с пожитками сдавна к ней належачыми, дати, продати и ко всякому пожитку  своему обернути”. Адзінай умовай такіх  аперацый з зямлёй было тое, што новы карыстальнік павінен быў выконваць  такую ж павіннасць і мець такія ж правы, як і яго папярэднік. За валоданне зямлёй азярышчанскія баяры згодна прывілея 1579 г., павінны “службу  панцерную конем служити… на тот час яко иншие бояре…панцерные и мещане витебские выедут на послугу нашу господарскую, с которыми, осажаючи нам с тых отчизн своих десят коней конно и збройно выезджати мают” і не павінны былі несці іншых павіннасцей. Пры гэтым, яны павінны былі быць «под присудом и справою” азярышчанскага старасты.