Казақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құқықтық мәртебесі

     Алдын ала конституциялық бақылау абстрактті ұғым болып табылады, себебі заңның конституциялығы қандай да бip нақты icкe қатыссыз қарастырылады. Келесі конституциялық бақылау нақты болып табылады. Екі жағдайда да конституциялық бақылауға ынта болу құқығының субъектілері мемлекеттік органдар, депутаттар, мемлекеттік лауазымды тулғалар болып табылады.

     Конституциялық  бақылаудың превентивтік, сондай-ақ келесі нысанында да қақтығыс жағдай туындауы мүмкін

     Конституциялық  Кеңес азаматтардың құқықтары мен  бостандықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады. Конституциялық Кеңестің Республика Президентінің, Парламент депутаттарын сайлауды жургізу мен республикалық референдум жургізудің дурыстығы туралы дауларды қарастыру бойынша өкілеттіктері азаматтардың саяси құқықтарын қорғауға бағытталған. Басқа өкілеттіктерінде Конституциялық Кенестің азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтыны туралы идеялар тікелей немесе жанама орын алады. Конституциялық Кеңес қорғайтын осы шеңберге Конституция көздеген құқықтар мен бостандықтар кіре ме, әлде заңдар азаматтарға берген барлық құқықтар мен бостандықтар кіре ме деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа тек бip жауап бар. Алғашқы төрт өкілеттік конституциялық құқықтарытары мен бостандықтарды қорғауды көздейді ол жайында Конституцияның өзінде айтылады.

     Конституциялық  Кеңестің сайлауды немесе референдумы өткізудің дұрыстығы туралы дауларды қарастырғанын сайлау процесін бақылау деп санауға бола ма? Ол ондай болып табылмайды.Ол заңдық хұкім өкілеттіктерін атқарады, өйткені сайлау npoцесі субъектілерінің шағымдары жөніндегі дауларды шешеді. Әдебиетте конституциялық әділ сот органы сяйлау жөніндегі шешкен кезде. сөз ең алдымен субъективтік құқықтық емес, обьективтік сайлау құқығын  қорғау туралы болатыны аталады.-

     Іс  жүзінде өткізілген Парламентке сайлаудың жарамсыздығы туралы дауды қарастыру кезінде сөз тек сайлау заңнамасын бұзу туралы ғана емес, сонымен қатар Парламенттің заңды құрамын қамтамасыз ету қажетті, Президенттің легитимділігі қамтамасыз ету қажеттігi туралы жүреді. Ал заңды қабылдау жөнінде референдум өткізген кезде Конституциялық Кеңес халықтың шын еркін анықтауды қамтамасыз ету туралы мәселені шешеді. Әрине, талқылау кезінде Конституциялық Кеңес азаматтардың субъективтік құқықтарын да тікелей, сондай-ақ жанама түрде қорғайды.

     Конституциялық  Кеңестің қарауына жатқызылған мәселелердің сипатына орай, осы органның кұзыреті өкілеттіктердің төрт тобынан турады.

     Даулы мәселелерді шешу жөніндегі өкілеттіктер бірінші топқа жатады. Конституциялық Кеңес:

     1) Республика Президенті сайлауын;

     2) Парламент депутаттары сайлауын;

     3) республикалық референдум өткізудің дұрыстығы туралы даулы мәселелерді шешеді

     Қазақстан Республикасы Конституциясында даулы мәселені шешу жөнінде өтінішпен Конституция лық Кеңеске жүгінуге құқылы субьектілер көрсетілген. Олардың қатарына Қазақстан Реслубликасының Президенті, Сенаттың Төрағасы,Мәжілістің Төрағасы, Парламент депутаттарының жалпы санының кем дегенда бестен бір бөлігі Премьер-Мннистр жатады. Конституциялық  Кеңес атаман шараларды өткізу кезінде Конституцияның, сайлау жөніндегі және өзге де заңдардың бұзылған, бұзылмағандығы туралы мәселені қарайды. Егер жиналған материалдар заңның бұзылғандығына көз жеткізсе,онда Конституциялык Кеңес сайлауды және референдумды заңсыз деп таниды.

     Конституциялық  Кеңес өкілеттігінің екінші тобына:

     I) Президент қол қойғанға дейінгі заңдарды

     2)Конституцияға сәйкестігін Парламент бекіткенге дейінгі халықаралық шарттарды қарауға қатысты өкілеттіктер жатады.

     Конституциялық  Кеңес өкілеттігінің үшінші тобына:

     1) Конституция нормаларын ресми түсіндіруге;

     2) Республика Президентін қызметіненмерзімнен бұрын босату туралы Парламент шешімі шыққанға дейін Презилентті қызметінен кeтipy туралы түпкілікті шешім - белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтау туралы қорытынды беруге қатысты өкілеттіктер жатады.

     Конституциялық  Кеңес өкілеттігінің төртінші тобына:

     егер  сот қолданылуға жататын нормативтік-құқықтық акт 
адамдар мен азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп шешсе, актінің Конституцияға сейкес келмейтіндігін тану туралы сот жүгінісін қарауға; конституциялық  ic жургізу тәжірибесін қорыту нетижесі бойынша конституциялық заңдылықтың республикалық жай-күйі туралы Президент жолдауының жіберілуіне байланысты өкілеттіктер жатады.

     Бірінші мәселе бойынша Конституциялық Кеңестің шешімі шығарылады. Ал жолдау конституциялық заңдылықты нығайту жөніндегі нұсқау мазмұндау болуы мүмкін. Аталған өкілеттік конституциялық өкілеттік деп есептеледі.

     Өз  өкілеттігін орындау үшін Конституциялық Кеңес барлық мемлекеттік органдардан, ұйымдардан қажетті құжаттарды материалдарды өзге  де ақпараттарды сұратып алдыруға құқылы. Ол мамандары сараптамалық және ғылыми консультативтік жұмыстарға тарта алады. Бұл өкілеттіктер конституциялық өкілеттіктер қатарына жатпайды.

     Конституциялық  Кеңестің Төрағасы ерекше, жеке өкілеттіктерді иеленеді. Ол:

     1) Конституциялық Кеңес ic жургізуге қабылданған мәселелерді қарауға даярлықты басқарды;

     2) Конституциялық Кеңестің отырыстарын шақырады,оған төрағалық етеді;

     3) Конституциялық Кеңестің мушелерінің міндеттерін бөледі, олардың жұмысын уйымдастырады;

     4) Республика Президентінің талап  етумен оған елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы акпараттар береді;

     5) Конституциялық Кеңестің шешімдері мен хаттамларына қол қояды. Президенттің "Конституциялық Кеңес туралы Жарлығына және оның Регламентіне сәйкес Конституциялық КеңесТөрағасы басқа да өкілеттерді жүзеге асырады.

     Конституциялық  Кеңестік құзыретін, оның төрағасының өкілеттігін қарастыра отырып айтарлықтай бip маңызды жәйтке назар аударалық. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне Конституцияның үстемдігін, оның дұрыс түсініліп, оның нормаларының қатаң орындалуын қамтамасыз ету міндеті жүктелген. Демек, Конституциялық  Кеңес мемлекет саясатының жинақталған және заңдық тұрғыдан орнықтырылған көрінісі болып табылатын саяси коньюнктураға орай өзгермейтін заңдық материалдармен жұмыс істейді, Конституциялық Кеңес тек Конституцияны және оған сәйкес келетін эаң актілерін ғана басшылыққа алуы және ешқандай құйтырқы саясаттың  былығына берілмеуі тиіс. Осыған байланысты Қазақ-стан Республикасы Президентінің "Конституциялық Кеңес туралы" Жарлығында. ол "тек Республика Конституциясына бағынуы және саяси және өзге себептерге сүйенбеуі  тиіс" деп тура жазылған. Конституциялық Кеңес — жоғары мемлекеттік орган. Алайда бұл оның басқа органдардың қызмет саласына араласа алатындығын еуі мен зерделеуіне жағатын болса, ұстамдылыкқ жасауы қажеттігін атап керсетеді. Өзге органдар деп, атап айтқанда айтылып отыр. Конституцияны басшылыққа ала отырып. Прокуратура Конституция  қайшы келетін заңдар мен басқа дақұқықтық актілерге наразылық білдіредi (83-бап). Бұл арада Конституциялық Кеңес пен Прокуратураның өкілеттіліктері тұтасып  кеткендей болады. Дегенмен, олардың  арасында қайшылық жоқ деп ойлаймыз. Конституциялық Кеңес мәселеі Конституцияда көзделген субъекотердің бастамасы бойынша және заңның конституциялығына Президент қол қойғанға дейін қарайды. Прокуратура қабылданғаннан кейін (қолланылып журген) заңның конституциялығын өзі карайды. Сондықтан, Конституциялық  Кеңестің Прокуратура өкілеттігіне араласуына негіз жоқ. Конституциялық  Кеңес туралы" Жарлықтың 17-бабының 4-тармағының  2)тармақшасына сәйкес, Конституцияның 53-бабы 1-тармағы 11)тармақшасына сәйкес Конституциялық: жүргізу практикасын қорыту нәтижелері бойынша жыл сайынгы Парламентке Республикадагы конституциялық заңдылықтық жайы туралы жолдау жібереді.

      Бұл жерде ҚР Конституциясында Парламенттің 'Республиканың Конституциялық кеңсесінің Республикадағы конституциялық. заңдылықтың жай-куйі туралы жыл сайынғы жолдауын тыңдау" (53-бап, 11-тармақша) өкілеттігі көзделетідігіне на-зар аудару керек. Бұл орайды Конституцияда Конституциялық Keңecтің  жолдауы конституцнялық, өндіріс практикасын жалпылау нәтижелерімен шектелетіні ескертілмеген. Конституциялық Кеңес өзінің Президентке жолдауында да сондай-ақ конституциялық Кеңес практикасын жалпылау нәтижелерімен шектеліп қана қоймайды. Ол басқа да ақлараттық материалдарды пайдаланады. Мысалы, жолдауда азаматтардаң конституциялық нормаларды бұзу туралы қанша, қандай сипаттағы арыздар келіп түскені, Бас Прокуратураның қанша Конституция нормалары мен заңдарды бұзушылықтарды анықтағаны және жойғаны, анықтау және алдын ала тергеу органдары конституциялық қағидаларды қандай бұзушылықтарға жол беретіні көрсетіледі.

      Сондай-ақ құқық бұзушылықтар конституциялық заңдылық ахуалының басты көрсеткіштернің бipi болып табылатынына орай, елдегі қылмыстылық жайының сипаттамасы беріледі.

      Конституциялық  Кенестіңн Парламентке жолдауын оның депутаттары талқылама  назарға алады.

      Жалпы айтқанда, әлбетте. жодаудың кұрамындағы деректсрді Парламент заң шығарушыдық процесінде пайдалана алады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2. Конституциялық іс жүргізу 

      Конституциялық  Кеңес сот  органы емес. Ол Конституцияның үстемдігін coт әдістерімен қамтамасыз етпейтін мемлекеттік орган болып табылады. Конституциялык Кеңес өз жүмысын конституциялық ic жүргізу жолымен жүзеге асырады Бірақ сот iciн жүргізу емес, Конституциялық Кеңестің мемлекеттік органдар жүйесіндегі  өзіндік ерекшелігін бейнелейтін өзіндік қыры бар мемлекеттік ic жүргізу. Конституциялық Кеңес мемлекеттік механизмнің бір бөлігі  бола тұрып, мемлекеттік биліктің біpде-бip тармағына жатпайды. Ол тіптi билік тармақтарының бipде-бipiнe жуыспайды. осыныңң бәpi Конституциялық ic жургізудің өзіндік қырын көрсетеді. Өтініші  бойынша конституциялық ic қозғайтын субъектілер ауқымы шектеулі. Ол субъектілер конституциялық ic жургізуге қатысушылар болып есептеледі.Оған Президент, Сенат Төрағасы, Мәжіліс Төрағасы, Парламет депутаттарының жалпы санының кем дегенде бестен бipi, Премьер-Министр. Республика соттары, мемлекетттік органдар және актілерінің конституциялығы тексерілетін лауазымды адамдар жатады. Конституциялық ic жүргізуге қатысушылар ic жүргізудің тепе-теңдік құқығын пайдаланады. Олар ic материалдарымен танысуға. дәлелдемелер беруге, оларды зерттеуге катысуға. өтініштің дұрыстығын немесе терістігін дәлелдеуге, Конституциялық Кеңескс ауызша немесе жазбаша түсініктеме беругс құқылы.

      Конституциялық ic жүргізуге қатысушыларға міндетте жүктеледі. Олар өз құқықтарын абыройлы пайдалануы тиіс. Оларлың Конституциялық Кеңеске Tepic мәліметтерді хабарлауы немесе талап етілген құжаттарды және басқа ақпараттарды бермегені Конституциялық Kenecтi курметтемеушілік ретінде бағаланып, заң бойынша жауаптылыққа тартылады Конституциялық ic жүргізуге қатысушылар Конституцияға кұрметпен қарауы tиіc. білдірмейді. Заң Конституциялық Кеңестің бұл мәселелер соттың және басқа мемлекеттік органдардың белгіл Конституциялық Кеңес ic жүргізуге қабылданған өтінішті қарайды және өтініш тускеннен кейінгі бip айдың ішінде ол бойынша қорытынды шешім қабылдайды.

      Конституциялық ic жүргізу қорытынды шешім қабылдағанға дейін мынадай:

      1) егер өтініш жасаған субъект  өз етініншінен бас тартқан;

      2) конституциялығы дауға түскен акт Kepi қайтарылған немесс заңдық күшін жоғалтқан;

      3) егер мәлімделген өтініш Конституциялық Кеңестің қарауына жатқызылмаған жағдайда тоқтатылуға жатады.

      Конституциялық Кеңес шешімдерінің түрлері. Оның отырысында қабылданған кез келген акт Конституциялық Кеңеспен шешімі болып табылалы.

      Конституциялық  Кенестің шешімі eкі түрге бөлінеді:

     конституциялық  өкілетті жузеге асыру негізінде қабылданатын қорытынды шешім;

     өзге өкілеттіктермен (конституциялық емес денгейдегі) жүзеге асырылатын шешімдер.

      Қорытынды шешім әртүрлі  нысанда болады. Бірінші  нысан — нормативтік және нормаmuвmiк емес сипаттағы қаулы. Нормативтік сипаттағы қаулы Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген құқығының құрамдас бөлігі болып табылады. Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларының республиканың нормативтік құқықтық актілер иерархиясында кандай орын алатынын Конституция немесе басқа нормативтік құқықтық актілер атап көрсетілмейді.

      Осыған байланысты нормативтік қаулының сипатын бағалауда меселе туындайды. Конституциялық Кеңестің Конституция нормаларын түсіндіру турапы шешімі нормативтік қаулы ма немесе қорытынды ма? Біздің пікірімізше , Конституциялық Keңecтің Конституция нормаларын түсіндіру туралы шешімі нормативтік қаулы болып табылады. Бұл мұндай шешімнің Конституция нормаларының кушіндей күші бар екендігін, конституциялық нормалармен бip қатарда тұратынын білдіреді.