Казақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құқықтық мәртебесі

     Конституциянын  тікелей колданылуы онын жогары зандык куші манызды болып болып табылады. Конституциянын тікелей колданылуы онын: I) құқықшығармашылығына; 2) институттык кайта күрылуга; 3) азаматтардың, олардың кұкыктары мен бостандыктарын желей жүзеге асыруына; 4) адамдардын моральдык-кукыктык омір салтыка ыкпал етуш білдіреді.

     Конституция ic жүзінде кұкык ұғымын береди. Ол кандай зандардын кабылдануы мумкж екендігін керсетеді. Ол біркатар жоғары мемлекеттік органдардьщ нысандары кврсеттлген норма шыгармашылык еендігін белгілейді. Мемлекегтік органдардын кұрылу тәсілдерін бекіте отырып, Конституция тұракты институттык жанарудык негізін жасайды. Азамаггар Конституцияға сүйеніп, еэдерінің кұкыктары мен бостандыктарын корғай алады. Азаматтардын конституциялык нормалары әр турлі кабылданылып, әртурлі жузеге асырылуы мумкін. Бірінші шарт— ол Конституциядағы сияқты (4-баптың 2-тармағы) тікелей дараланбаған. Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында Конституцияның үcтемдік принципі әр қилы әсер етеді. Ен алдымен ол Қазақстанда конституциялық кұрылысты орнықтырудан, құқықтық мемлекет құруға ұмтылудан көрінеді. Конституцияның үстемдігін тану мемлекеттін Конституцияға, заңга бағыну идеясын білдіреді. Қазақстан Республикасының Конституциясында республика «өзін құқықтық мемлекет ретіне бекітеді» деп  жазылған. Мұндай жинақы ұғым Қазақстан Рсспублнкасының aлі  де құқықтық мемлекет емес екендігін, соған ұмтылатындығын, солай болуды алдына ида мақсат eтіп қойылғандығын білдіреді. Ал бұған  Конституцияның  үстемдігі принципінің  салтанат құруымен қол жеткізуге болады.

     Конституцияның  үстемдігі,сондай-ақ оның басқа да принциптерімен, нормаларымен бүкіл мемлекеттік органдардың,қоғамдық бірлестіктердін,лауазымды адамдардын және дауыс бергенде  Конститутуцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі.Демек, конституциялық заңдар қабылдау жолымен Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге болмайды. Ендеше, Конституцияға өзгеістер мен толықтырулар енгізетін актіні қалай айтамыз? Президенттін «Қазақстан Республикасының Парламентті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» жарлығы да бүкіг мәселені айқын ашып бермейді. Жарлықтын «Қазақстан Республикасы Парламенттінің актілері» атты 13 –бабында Парламентімен заң актілерін ,оның ішінде Конституциялық актілерді де,заңдар түрінде қабылдайтыны жазылған. Демек, конституциялық заң - ол заңдардың бip түpi. Аталған қағидаларды талдау арқылы өзінің заңдық күші бойынша конституциялық заңның бірінші орында тұруы тиіс деген тұжырым жасауға болады. Конституциялық заң арқылы Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге болмайтындықтан, актінің басқа нысанын табу керек.

     Мұндай  өзгерістep мен толықтырулар "түзету" қабылдау жолмен енгізу мүмкін.Мұндай нысан республикалық референдум үшінде сай келеді. Конституцияның 91-бабы шамамен төмендегідей мазмұнда өнделгені  жөн. «Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар түзету түрінде Республикалық референдуммен енгізілуі мүмкін», әрі қарай мәтін бойынша жалғасып кетеді.

     Конституцияның  тікелей қолданылуы  оның жоғарғы  зандық күші принципінің манызды  бөлігі болып табылады.Конституцияның тікелей қолданылуы оның:

     1)құқық  шығармашылығына;

     2)нституттық  қайта құрылуға;

     3)заматтардың,олардын  бірлестіктерінің өз құқықтары  мен бостандықтарын тікелей жүзеге  асыруына;

     4)адамдардын  моральдық –құқықтық өмір салтына  ықпал етуін білдіреді.

     Конституциялық  іс жүзінде құқық ұғымын береді. Ол қандай заңдардың қабылдануы мүмкін екендігін көрсетеді. Ол бір қатар  жоғары мемлекеттік органдардын  нысандары көрсетілген норма  шығармашылық өкілеттігін белгілейді. Мемлекеттік органдардын құрылу тәсілдерін бекіте отырып, Конституция тұрақты институттық жанарудын негізін жасайды. Азаматтар Конституцияға сүйеніп,өздерінің құқықтары мен бостандықтарын қорғай алады. Азаматтардын Конституциялық нормалары әр тұрлі қабылдалынып,әт түрлі жүзеге асырылуы мүмкін. Бірінші шарт – ол Конституцияны білу.Бұл орайда жобасы әлі басталған жоқ деуге болады.Қазақстан Республикасы Президентінің  1996 жылғы cәуірдегі  Конституцияның кең таныстыру туралы. тұрғандардын  құқықтық білімін көтеруге жасалған алғашқы қадам. Конституцияда тура айтылмағанмен, конституциялық заңдылық принципі оның алтын арқылы іспеттес. Конституциялық зандылық іліміне айтарлыктай мән беріліп жүрген жоқ. Конституциялық заңдылық — ол барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың, азаматтардың және олардың  бірлестіктерінің Қазақстан аумғында  конституииялық нормалар мен кағидаларды мүлтіксіз сақтап, біркелкі қолдану. Конституииялық зандылық идеясы Конституцияның барлық тарауларының арқауы деуге болады, ал мемлекетттік органдардын уйымдастыру тәсілдері ,өкілеттіліктері, қоғамық бірлестіктердін қызметін ұйымдастыру туралы, азаматтардың құқықтақтары мен бостандықтары туралы айтылатын жерлерде ол мейлінше айкын көрінеді.

     Айталық, Парламент өз өкілеттігі  шеңберінде қызмет жүрпзуі тиic. Бұл Үкіметке де қатысты. Мұндай принцип тек Конституция нормаларын сақтау талабынан ғана көрініп қоймайды. Конституиия конституциялық заңдылықтын жүзеге асырылуын камтамасыз ететін кұралдар мен органдарды да қарастырады. Мысалы, Президент өзінің тиым салу құқығын пайдалану, Конституцияға қайшы келетін заңды Парламенке кері қайтара алады.

     Парламент қабылдайтын Заңдардың Қазақстан Конституциясына сәйкестігін Президент қол қойганға дейін Конституциялық Кенес қарайды. Бұл арада проблема бар сияқты. Не Конституцияда, не Президенттің  Конституцпялық Кенес туралы конституииялық заң куші бар Жарлығында Конституциялық Кеңес Парламент қабылдайтын барлық заңтарды қарауы тиіс пе деген сұраққа жауап берілмеген.

     Егер  Конституцияны 72-бабының 1-тармағынын 2)-тармақшасын ежіктей талдасақ. Парламент кабылдайтын барлық заңдар алдын ала Конституциялық Кекесте қаралуы тиіс. Алайда, бұл проблемаға шынайы көзқарас тұрғысынан келген жөн. Біріншіден, 72-баптың 2)-тармағының 2-тармақшасын сөзбе –сөз  қабылдасақ, онда конституциялық норманын бұзылғанын байқаймыз. Конституиялық Кеңестік қарауынан  өткізбей-ақ Парламент бірнеше заң кабылдады ,оған Президент қол койды. Екіншіден, құрамында жеті мүшесі бар Конституциялық Кенес заңның қай-қайсысының болсын Конституцияға сәйкестігін қарай алмайды. Үшіншіден,Сенат қабылдаған жоба заңға айналады және он күннен кешіктірілімей Президенттің қол қоюына ұсынылуы тиіс. Президент Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес күнінің ішінде кол қояды. Демек, Президенттің заңды қарауына, шын мәнінде, он бес-ақ күн берілген. Заңнын констнтуииялығы туралы мәселені  қарау үшін Конституциялық Кеңеске бір  айға дейінгі мерзім белгіленеді. Айтылғандардан, Парламент қабылдайтын барлық заңдарды Президент қол қойғанға дейін қарауға Кон-стнтуииялық Кеңестін күші жетпейді. Демек, Президент қол койғанға дейін Конституциялық Keңестің заңдардың Конституцияға сәикестігін дау туған жағдайда ғана қарайтындығын пысықтаған дұрыс.

     Бұл арада тағы бip мәселе туындайды. Егер Парламент Президенттің тыйым салуына төтеп берсе, Президент жеті күнің ішінде заңға қол коюы тиіс. Ал егер Парламент Конституцияға қайшы заң қабылдаған болып шықса Президент не істей алады? Президенттің Констигуциялық заң күші бар Президент туралы Жарлығында оның өкілеттігінің толық тізімі берілгсн. Онда заңның Конституиняға сәйкессізігі туралы мәселе жөнінде Конституциялық Кеңеске жүгінуіне Президенттің құқы жоқ. Президент Консгитуцияға сәйкес келмейтін залңға қол коюы тиіс. Бұл ақылға сыймайтын жәйт. Президент туралы Жарлыққа, егер Президент Парламент екінші peт қабылдаған заңда Конституцияға сәикес  келмейтін қағидалар бар деп  есептесе, оның Конституцнялық Кеңеске жүгінуі құқы туралы толықтыру енгізу керек.

     Одан  әpi, Конституциялық Кеңес Конституцияны  қорғайды, бекітілгенше халықаралық келісім-шарттарды, сондай-ақ соттардың нормативтік актілерлін Конституцияға  қайшылығы жөніндегі жүгіпулерін қарайды. Сонғы жағдайда әнгіме азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауы туралы болып отыр.

     Айқындалмағандар  қатарына демократиялық централизм принципі де  жатады. Әнгіме – атқарушы биліктін иерархнялық құрылуы мен қызметі жөнінде. Айталық, жергілікі атқарушы органдар Республиканың атқарушы органдарының біртұтас жүйесіне кіреді,атқарушы биліктің жалпымемлекеттің саясатты тиісті аумақтарды даму мүддесі мен тұтыну қажетіне сай жүргізуін қамтамасыз етеді.

     Цетрализм Президенттін облыстардың, қалалардың әкімдерін  тағайындауларынан көрінеді.

     Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабында  келтірілген субъектілердің өтініші  конституциялық іс жүргізу қозғауға себеп болып табылады.

     Өтініш  екі тілде (қазақ және орыс) және Конституциялық заңның 22-бабының талаптарына сәйкес ресімделуге тиіс.  
Конституциялық іс жүргізу сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 35 және 36-баптарымен көзделген жағдайларда қозғалуы мүмкін.

     Келіп түскен өтініштер белгіленген тәртіппен  Конституциялық Кеңестің аппаратында  тіркеледі.

     Конституцияның, Конституциялық заңның және Регламенттің талаптарын бұза отырып келіп түскен өтініштерді Конституциялық Кеңес  аппаратының басшысы кері қайтарады.

     Мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың  Конституциялық Кеңеске қарасты  мәселелер бойынша өтініштері Конституциялық Кеңестің Төрағасына беріліп, олардың  арғы қозғалысын Төраға белгілейді. Төраға Кеңес мүшелерінің біріне келіп түскен өтініш бойынша ұсыныс дайындауды тапсырады.

     Конституциялық  Кеңестің Төрағасы түскен өтінішті Кеңестің қарауына енгізеді, оның отырысы, демалыс  және мереке күндерін қоспағанда, өтініш түскен күннен бастап үш күн ішінде өткізіледі. Конституциялық Кеңес, өтінішті зерделеп және Кеңес мүшесінің ұсынысын тыңдап, іс жүргізуге қабылдайды немесе қабылдаудан бас тартып, «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Жарлықтың 25-бабында көзделген негіздер бойынша оны кері қайтарады.

     Конституциялық Кеңестің Төрағасы өз өкімімен Конституциялық Кеңестің отырысына материал дайындауды жүзеге асыру үшін Конституциялық Кеңестің мүшесін белгілейді. Кеңестің мүшесін баяндамашы етіп тағайындау туралы Төрағаның өкімі, Кеңестің мүшесі өтінішті алған күні шығарылады. Келіп түскен өтініштің ерекше күрделілігіне не оның аса маңыздылығына, жедел түрде дайындалуы керектігіне қарай, материалдарды дайындау Конституциялық Кеңестің бірнеше мүшесіне тапсырылуы мүмкін. Өзара байланысты бірнеше өтініш келіп түскен жағдайда Конституциялық Кеңес оларды бір конституциялық іс жүргізуге біріктіру туралы шешім қабылдай алады. Өзара байланысты бірнеше өтінішті іс жүргізуге қабылдау туралы мәселені шешер кезде, олардың бірі Конституциялық Кеңеске, ал басқалары - өзге мемлекеттік органдарға ведомстволық қарасты болса, Конституциялық Кеңестің өкілеттігіне жататын өтініштер ғана қаралады.

     Конституциялық  Кеңестің мүшесі, Төраға белгілеген мерзім ішінде, іс жүргізуге қабылданған  өтініш бойынша материалдарды Констптуциялық Кеңестің отырысында қарау үшін дайындауға міндетті, бұл үшін ол:

     1. Конституциялық іс жүргізуге  қатысушыларды белгілейді, оларға  «Қазақстан Республикасының Конституциялық  Кеңесі туралы» Жарлықтың 21-бабында  көзделген құқықтары мен міндеттерін  түсіндіреді. 

     2. Тиісті органдарға немесе лауазымды адамдарға, Конституциялық Кеңестің Төрағасы немесе Конституциялық Кеңестің мүшесі қол қойған, сұрау салу арқылы өтініштің мәніне қатысты қажетті құжаттар мен басқа да ақпаратты талап етіп алады.

     3. Қажет болған жағдайда тиісті лауазымды адамдардан түсініктеме алады, мамандарды, сарапшыларды тартып, зерттеу, сараптау жүргізуді тапсырады.

     4. Кеңес аппараты бөлімдерінің  басшылары мен қызметкерлеріне  қажетті анықтама-ақпараттық материалдар  және қорытынды беруді тапсырады. 

     5. Отырыс басталардан кем дегенде  екі күн бұрын материалдардың  көшірмесі Конституциялық Кеңестің  мүшелеріне берілуін қамтамасыз  етеді. Конституциялық Кеңес шешімінің  жобасын әзірлейді. Шешімнің жобасы  бойынша өздерінің ескертулерін  Кеңес мүшелері баяндамашыға жазбаша түрде береді. [7 б. 13[ 

     Конституциялық  Кеңес іс жүргізуге қабылданған  өтінішті қарап, өтініш түскен күннен бастап бір айдың ішінде ол бойынша  қорытынды шешім шығарады. Егер мәселені кейінге қалдыруға болмайтын  болса, Қазақстан Республикасы Президентінің талабы бойынша бұл мерзім он күнге дейін қысқартылады.

     Материалдарды дайындайтын Кеңес мүшесі, материалдарды  дайындау және оларды Конституциялық Кеңестің отырысында қарау барысында, тиісті ғылыми мекемелерге немесе нақты  мамандарға тапсырма бере отырып, ұйғарым шығару арқылы сараптау жұмысын тағайындайды, бұл ұйғарымда сарапшыларға қойылатын сұрақтар тұжырымдалып, сараптау жұмысының қорытындысын тапсыру мерзімі белгіленеді. Ұйғарыммен бірге сарапшылардың қолына сараптама жүргізу үшін қажетті барлық құжаттар беріледі. Қарауға берілетін материалдарды дайындау кезінде Конституциялық Кеңестің мүшесі консультация беру үшін мамандар шақыруға хақылы. Маманның қорытындысы жеке құжат түрінде баяндалып, оған ол қол қояды.