Казақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құқықтық мәртебесі

     Конституциялық  құқық пәнін  түсіндірудің  теориялық, сондай-ақ практикалық мәні бар. Онсыз конституциялық құқыктың нормалары мен институттарына тән менін дурыс тусінуге болмайды, олардың құқықтық реттеудегі мэні мен ролін ашып керсету, құқықтық жүйеден орнын анықтау мумкін емес. Конституциялық құқық  пәнін  білмейінше оның нормаларын қолдану саласын да анықтау мүмкін емес. Өйткені,нақты құқықтық әрекеттерді таңдау кезінде,ең алдымен қай саланың нормасын қолдану қажеттігін анықтап алу керек.Ал ол үшін,реттеудің нысаны болып табылатын қоғамдық қатынастар сипатын белгілеу қажет. 

     Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қатынастар аясы мейлінше кең. Ол мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине, конституциялық құқық нормалары аталған салаларды барлық көріністері  бойынша және жан-жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең  негізгі, базалық қабаттарды ғана реттейді. Бұл қабаттар мемлекет пен қоғамдағы  кейін кең дамитын саяси, эксномикалық, әелеуметік,діни   байланыстардың. негізін қалайды.

     Конституциялық  құқық, тұтас алғанда, құқықтың реттеу әдicтepi деп аталатын белглілі бip тәсілдер мен әдістердің көмегімен мемлекетік жене қоғамдық қатынастарды реттейді. Комституцинлық-құқықтық, қатынастарды реттеу ушін төмендегідей: I) мәндеттеу әдicі; 2) тыйым салу әдici; 3) рұқрат ету әдici; 4) тану әдici қолданылады. Міндепипеу әдісі мемлекеттік органға сияқгы, жеке тұлғаларға да қатысты, олардың барлық, қызмет саласында қолднылады. Қазакстан Республикасы Конституциясының 18-бабында: Мемлекеттік оргагдар, коғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бүкаралық ақпарат құралдары apбір азаматқа өзінің  құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шсшімдермен және акпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге  міндетті»деп жазылған.Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабы бұл әдісті қолданудың тағы бip мысалы болып табылады. Яғни; «Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс». Аталғап қағида мемлекеттік меншікке сияқты, жеке меншікке де қатысты. Тейсінше, конституциялық норма мемлекеттік органдарды да, жеке меншік иелерін де меншікті  тек өзі мүддесіне ғана емес, сондай-ақ қоғам мүддесіне де пайдалануға міндеттейді.

     Конституциялық  құқықта тыйым салу әдісінде кең  қолданылады. Бұл әдіс, көбіне  мемлекеттік  органдарға, қоғамдық құрылымдарға қатысты қолданылады. Тыйым  сaлy әдісі  азаматтарға қатысты шектсулі жағдайларда ғана қолданылады. Қазақстан Республикасы Констикуциясының 39-бабының 3-тармағында былай делінген: «Саяси себептср бойынша азамматтардың құқықтары мен бостандыктарын қандай да бip түрде шектеулерге жол берілмейлі». Конституция заңда қаралмаған әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салады. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқы демократияның шынайы көрнici болып табылатын рұксат ету адісін де кең қолданады [6 б.56[  .

     Мұндай  адіс көп жағдайда адамның және азаматтың мертебесі белгілеу үшін қолданылалы. Мысал ретінде әркімнің,.заңмен беленгеннен басқа ретте, Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұруына және тұратын орнын epкiн  таңдауын айтуға болады. Рұқсат ету әдісінің  өзіндік ерекшеліктері мынада, Конституция

     Белгілі бір ауқым, шекке дейін еркін әрекет ету мүмкіндігін бере отырып,субъектінің әрекетін  айтарлықтай шектей алады. Рұксат ету әдaici мемлекеттік органдардың  өкілеттігін белгілеу  кезінде де қолданылады. Айталық, Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 4-тармағына сәйкес парламент Палаталардың бірлескен отырысында Президентке, оның бастамасы бойынша, әр Палата депутаттары жалпы cанының үштен екі дауысымен бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге хақылы.

     Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы, меніңше, құқықтық, реттеудін тағы бip әдісін- тану (танымау) әдісін де қолданады. Кеңестік кезеңнен кейінгі  конституциялық құқық жөніндегі әдебиеттерде мұндай әдістің қолданылу мүмкіндігі байқалмайды. Оның үстіне бұл әдіс объективті факторлдан - адамдардың табиғи құқықын заң тұрғысынан танудан туындайды. Мемлекет адамдардың табиғи құқығына рұксат етеді емес, дәлірек айтқана, таниды [6 б.47[  .  

     Сонымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағында былай деп жазылған: «Адам құқықтары мен бостандықтары әр кімге тумысынан жазылған,олар абсолютті деп танылады,олардын ешкім айыра алмайды,заңдар өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданулы осыған қарай анықталады».Құқықтық ретеуді әдіс ретінде тану да конституциялық құқықтың демократиялық және адамгершілік мәнің сипаттайды.  
 
 
 

1.2. Конституциялық құқығының  жүйесі 

     Құқық ғылымында құқықтың заңдық бастаулары ұғымы қалыптасқан.Бұл орайда құқықтың бастаулары ретінде құқық нормаларын көрініс беретін нысандар ұғынылады.Құқықтық нормалар  нормативтік құқықтық актілерде белгінеді. Қазақстан Респуликасында  құқық бастауларын анықтауға қатысты бірқатар ерекшк белгілер бар.Біріншіден,Конституцияда құқық нысандары нысандары бастаулары аталады. «Қазақстан Респуликасында қолданылатын құқық Коституцияның,соған сай келктін зандардың,өзге де нормативтік құқықтық актілердін халықаралық шарттың және өзге де Республиканың міндеттемелерінің,сондай-ақ Республика Конституция лық кенесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады». [1 б.24 [  . 

     Көрсетіген  конституниялық қағила құқық бастауларын жалпылай сипаттайды. Констигуцияда көретілген   нормативтік құқықтық актілердін  нысанларының бәpi бірдей оның бастаулары болып табылмайды. Қазакстан Рспублисасының конституциялық құқығының негізгі қайнар көзі, тұтас алғанла, Конституция болып табылады. Мұндай жәйтті бөліп айтуымның cебебі, ұлттық құқықты қалыптастырулық қайнар кззі ретінде тек Констктуцияның құқықтық нормалары ғама емес, сондай- ақ оның  басқа да эльементтері:принциптері, жалаң қағидалары , міндеттері мен мақсаттары да қызмет етеді. Тарихи фактіні бұлайшаа сипаттаудың мемлекеттің  тек көп ұлттық, қапа емес халықтық сипатын ұгынуда да айрықша мәт бар. Ал бұл идея мемлекеттің барлық көп ұлтты мемлексттің атынан ызымет  етулі, ұлттық белглері бойынша кемстілуге және басқаларына жол бермеуді көздейді, Әрине, бұл идеялардың бәpi тиістi заңдардың қайнар көзі ретіне қызмет етуi тиіс, Қазақстанды  әлеуметтік  мемлекет ретінде тануда конститушмлық идеянын бастаулық мәні қызметін атқарады . Бұл қағида  Республика азаматтарың әлеуметтік жағынан қамтамасыз етуге арналған идеяларлын негізгі қайнар көзi болуы тиіс. Қазакстан Республикасы Конституциясы жарнялаған мемлекет қымметінің принциптері: қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық, бүкиіл халықтың қажетіне орай экономикалық даму, Қазакқстандық патриотизм, мемлекет өмірің  мейлінше маңызды мәселелерін демократиялық әдітермені  шешу Қазақстандық құқықтың қайнар көзі қызметін атқарады.

     Мемлекет  және оның органдары кызмеінің  негізіне  алынбастан  бұрын, ол принциптер әр мемлекетік органның ерекшеліктері ескеріе отырып, тиісті  нормативтік құқықтық. актілермен бкітілуі тиіс.

     Конституцняның  құқыктық нормалары сала peтіндe конституциялық құқықтың тура жене тікелей кайнар көзі болып табылады, Қазақстан Республикасы  Конституциясының құқықтық нормалары калайша құқықтың қайнар көізі ретінде сипаптталады.

1. Қазакстан Реслубликасы Конституциясында бүкіл конституциялық заңдардың негізі  бодып табылатын құқыктық нормалар орнықтырылады. Басқаша айтқанда, Конституцияның құқықтық нормалары конституцияның  құқықтық -қатынастарды реттейтін барлық нормативттік құқықтық. актілері  қалыптастыру мен дамытудың негізі болып табылады.
2. Қазахстан Республикасы Конституииясының құқықтық 
   нормалары мемлекет пен қоғам өмірің  барлық салаларын: 
   саяси, экономикалық, әлеуметтік , мәдени саладарды қамтиды. 
   Әрине, Конституцияның құқыктық нормалары аталғанан салалар- 
   дағы қоғамлық қатынастарды егжей-тегжейлі және жан-жақты 
   реттемейді. Ол тек қоғамлық қатынастардың мәнді , басты бағыттарын  ғана реттеіщ. Қазахстан Республикасы Конституциясының құқыктқк нормалары құқықтын басқа салаларынын құқыктық нормаларынан ұсынысымен ерешеленеді.
3. Конституиялық құқықтық басқа бастауларымен салыс-тырғанда Қаазақстан Республикасы Конситуцияның  жоғары заңдық күші бар және Қазакстанның барлық аумағында қолланылалы. Қазақстан Республикасында қабылдаған заңдар және басқа нормативтік актілер Конституциядан бастау алуы 
   және оған кайшы келмеуіс. Егер олар Конституцияға қайшы келсе, онда  олар заңсыз деп танылады және қолдануға жатпайды. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясында оның қағилаларының жогары заңдық күшін қамтамасыз етудін кепілдігін  белгіленген.
4. Қазақстан Республикасы Конституциясының тек конституциялық құқыктың ғана емес, сондай-ақ құқыктың басқа да салаларынын бастауы ретіндегі мені мынада, онда халықтың мемлекеттік еркі, олардын құқықтық демократиялық мемлекет құру, дүниежүзілік қауымдастыққа оның тең құқылы мүшесі ретінде қосылу жөніндегі табандылығы тікелей көрніс тапқан.
5. Конституция құқықтың баскқ бастауларынан, сондай-ақ тек мемлекетттің ғана емес, сонымен бірге  тұтасқан ғогамның да негізгі  заңы екендігімен ерекшеленеді. Басқа нормативтік құқықтық актітлер қоғам  өмірінің  жекелеген тараптарын қамтиды. Ал, Қазақстан Республикасы Констнтуциясының идеялары, принциптері құқықтық нормалары бүкіл қоғам өмірінің  мейлінше мәнді бағыттарын реттейді; жекелеген адамды, азаматты, қоғамдық қызметтің  барлық субъектілерін біріктіреді, қозғалыстарды, өзін-өзі басқару органдарынң және басқаларын) қамтиды.
6. Сондай-ақ, Конституция конституциялық құқыктың басқа бастауларынан өзгерістер e мен толықлырулар қабылдаудың ерекше тәртібін белглеуімен де ерекшеленеді. Мұндай тәртіп Конституцияның мемлекет пен қогамның негізі заңы реіндегі жене олардың тұрақтылығын қамтамасыз ету кажеттігнен туындайтын менімен сипатталады.
7. Қазақстан Республикасы Конституциясыны конституциялық құқықтық кайнар көзі ретіндегі тағы бip өзіндік қыры онда оның басқа кайнарларының нысандары: конституция-ыкқ, жәй заздары, Президенттің  нормативтік жарлықтары мен қаулылары, Қазақстан Республнкасы Үкіметі қаулылары, сондай-ақ заңдық күші денгейі, кабылдау, жариялау, күшін  жою тәртібі  көрсетітеді [9 б. 28[  .

     Қазақстан Республикасы конституциялық құқының  мемлекеттік (республикалық) мені бар құқыктық. нормаларды белглейтін  қайнар көзнің қатарына конституциялық зандар жатады. "Конституциялық заңдар" атауы Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген . Қазакстанның конституциялық зандарының өзндік ерекшелігі— олар Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізбейді, тек Констнтуциянық құқықтық нормаларын нақтылайды. Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын қабылдаудағы ic жүргзуі Конституцияға өзгiepiсер мен толықтырулар енгізу туралы шешім қабылдаудағы ic жүргізуден ұсынысымен ерекшеленеі.

     Жәй заңдарда да конституциялық құқықтың қайнар көзі  болып табылады. Жәй  заңдарды Казакстан Республикасының  Парламенті қабылдайды. Қазакстан Республикасы Конституциясында қаралған жағдайда жәй заңдарды Президент те қабылдай алады. Қазақстанның конституциялық құқының қайнар көзіне азаматтық туралы,  көші-қон туралы және басқа жай заңдар жатады.

     Қазақстан Республикасы Мәжілісінің Регламенті, Сенатының Регламенті, Парламентініц Регламенті, Парламент Палаталары құрған үйлеспруші және көмекші органдар туралы ереже конституциялық құқыксалаларының кайнар көзні болып табылады. Қазакстан Республикасы  конституциялық құқының кайнар көзне Қазақстан Рсспубликасы Президентінің  нормативік жарлықтарын да жатады. Президенттің  жардықтары үшін  топқа:

     1) конституциялық заң күші бар жарлықтарға.

     2) жай зан күші бар жарлыктарға.

     3) заңға сәйкес нормативтік жарлықтарға  бөлінеді [9 б.37[  . 

     Әрине, тәртіп бойынша, Президент өзінің де заң шығармашылық қызметіне сәйкес норматквтік жарлықтар қабылдау жолымен жүзеге асырады, Парламент озінің заң шығармашылық өкілеттілігін  Президентке берген жағладайда ол заңдық күші бар жарлықтар қабылдауға құқылы. Заңдың күші бар жарлықтардын заңдық күші Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаган заңдардың зандық күшімен тең.

     Республикала  заң шығаратын орган жұмыс істемеген кезде Президент конституциялық-құқықтық нормалардан тұратын конституцилық және жәй заңдық күші бір қататар жарлыкқтар қабылданады. Олар әлі  де  күшіне және Қазақстан Реслубликасы конституциялык құқының қайнар болып табылады. Олардың катарына Президенттін Парламент және депутаттар туралы, референдум туралы. Президент туралы, Үкмет туралы Коституциялық Кеңес туралы және  басқа жарлықтары жатады.

     Президенттің  нормативтік  жарлықтарының бәрі бірдей конституциялык құқықтын қайнар көзі болып  табылмайлы. Ондай  жарлықтар — констигуциялық-кукыктык нормаларлан туратын нормативлк жарлыктар.

     Казакстан Республикасы Уюметінні нормативтж кұкыктык актілері конституциялык құқықтың. конституциялық-құқыктық нормалардан тұратын сала ретінлегі кайнар көзі болып табылады.

     Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі  туралы Декларацияның конституциялық құқықтың қайнар көзі  pетінде  ерекшк зор. Аталған декларация Кенестер  Одағы кезінде қабылдағаны мен , ол кеиіин егемендік  Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі  туралы Заңла. 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституцияларда және басқа конституциялық  актілерле бекітілген принциптеді жариялады [9 б.56[  .

     Қазакстан Республикасы таныған халықаралық-құқықтық актілердін нормалары да конституциялық құқықтың қайнар көзіне жатады. Ол адам құқы, қогамлық құрылымдар және басқалар туралы Конституциялық мәні бар құқықтық нормалардан тұруы мүмкін.

     Саланың қайнар көзіне жергілікті  органдардық, сондай-ақ конституциялық-құқықтық. нормалары (шешімдер , жарғылар, ережелер) бар жергшкті өзін-өзі басқару органдарының нормативтік құқыктық актілерде де жатады. Олардың кенестегі  заңдық күші шектеулі жәме олар жергілікті сипатта болады.

     Конституцняаық  құқық құқыктық ғылымының  бip саласы реінде оқытылады. ғылым  ретінде конституциялық құқыққа өз пәні, өз бастаулары, оның оқып үйренуге өзіндік бағыт –бағдар тән. Ғылым конституциялық құқықты құқықтық ғылымының бip бөлігі ретінде қарастырғандықтан, ол салалық ғылымына жатады.Конституциялық құқық ғылымының  конституциялы құқықтың қалыптасу, даму, қызмет ету заңдылығын зерттесуге бағытталған, конституциялық заңдылыққа сүйенетін негізгі ұғымдар мен сенаттарды қалыптастырады жәнс конституциялық құқықтық  ғылым жүйесіндегі орны мен  рөлін анықтайды. Конституциялық құқық ғылымы мемлекеттік басқару және мемлекеттік құрылыс нысандарын, Қазақстан мемлекеті  тетігін  (механизмін), мемлекеттік органдардың өзара қарым-қатынасының нысандарың, әдістері  мен тесілдерін зерттейді. Ол конституциялық құқықтың мәні, нормалары мен институттарының бағыттарын және оны жүзеге асыруға байланысты процестерді зеріттеидді. Осындай жұмыстарды жүзеге асырудың нәтижесінде конституциялық-құқықтық қатынастар туады, өзгертеді және тоқтатылады. Сондықтан конституциялық құқық ғылымы конституциялық-құқыктық қатынастардың сипатын және табиғаттың, олардың басқа саладық құқыктық қатынастармен салыстырғандағы ерекшеліктерін зерттейді, Конституциялық құқық ғылымы реттелетін қоғамдық қатынастардың конституциялық-құқықтық нормалар әрекетінің тиімділігінің  зерттейді, ондай тиімділік әлсіреген жағдайда оны күшейту үшін ұсыныстар жасайды,Аталған ғылым мертебесі конституциялық заң арқылы белгіленетін мемлекеттік органдардың қызметтін зеріттейді. Сөйтіп, бұл мемлекеттік органдар, әрине, оқшаулаған күйде емес, олардың өзара байлансты денгеиінде  зерттеледі. Мұнда, сондай-ақ конституциялық-құқықтық нормалардын тиімділігін де қарастырылады. Конституциялық құқық ғылымы құқықтық нормалардың тиімдігігін ғана қарастырып қоймайды, сонымен бірге қоғамдық қатынастардың құқықтық реттелу шегін  объективтітүрде  зеріттейді.Былайша конституциялик-құқықтық нормалармен реттелуі мүмкін  қоғамлық қатынастарды жалпылама  анықтауға болганмен , ic жүзінде олар реттейтін қоғамдық  қатынастар шегін реттеу оңай да емес.Нәтижесінде Конституциялық  құқықтық нормалар  табиғатында құқықтық басқа саладарының нормаларымен реттелуі тек қатынастарды қоса барынша кең көлемдегі қатынастардың peттeyi мүмкін немесе, керсінше айталық, өзінің әлеуметтік мәніне орай солар арқылы реттеллуі тиіс қоғамдық қатынастар конституциялық-құқықтық нормалардын назрынан тыс қалдыруы мүмкін. Ғылым мұндай меселелерін жауабын іздеп табуы тиіс. [10 б. 56[