Тарих сабақтарында деңгейлеп саралап оқыту технологиясының әдіс-тәсілдерін қолдану

        Әр  деңгейлі оқыту технологиясы (В.Фирсов).  Бұл технология әрбір оқушының  өзінің «жақын  даму  аймағында танымдық қызмет жасауына  негізделген.

 Ол дәстүрлі  сынып – сабақ  жүйесіндегі  орта қабілеті  бар оқушыға  ғана арналған оқу процесінің  кемшілігін  жоюға бағытталып құрылған. 

Оқушылардың сабаққа ынтасы, сұранымы, қарқыны  темпераменттерінің және ойлау  мен еске сақтау  қабілеттерінің  әр түрлі деңгейде  болатынын  ескеріп, технология авторлары оларды аталған көрсеткіштеріне сәйкес топтарға (жоғары, орташа, төмен) бөлуді ұсынады.

Оқушыларды саралау  төмендегідей 3 түрде  жүргізіледі.

 А) Оқушылар  оқу жылының  басында  білім, білік  деңгейлері  мен жеке тұлғалар қасиеттерінің  көрсеткіштерін  анықтайтын  диагностика  негізінде  әр түрлі  деңгейде  дәстүрлі  немесе  тереңдетіле  оқытылатын  сыныптарға  бөлінеді.

Б)  Сынып ішіндегі  саралау  мектептің орта буында  жүргізіледі, мұнда  оқушылардың  қабілетіне  сәйкес және  олардың ұйғарымдарын ескере отырып, жекелеген  пәндерді  тереңдетіп  оқыту топтары  құрылады.

В) Оқушылардың өз ұйғарымы, ата-аналар мен мұғалімдердің  ұсынысы, эксперттік бағалау, психодиогностикалық негізінде ұйымдастырылған  негізгі және  жоғары сыныптардағы дейінгі оқыту  арқылы  саралау.

Сараланған әр деңгейлі  оқыту мыналарды  қарастырады:

• оқушылардың  танымдық мотивациясын  қалыптастыру  және танымдық  қызметке жетелеу;
• оқу  материалының  мемлекеттік  стандарт талабына  кем емес  білім, білік деңгейін  оқушының  өзінің  таңдауы;
• оқушының әр деңгейіндегі  өз бетімен  танымдық  қызметін  ұйымдастыруы;
• жұптық, топтық және  ұжымдық  формалардағы оқу процесін  ұйымдастыру;
• оқу материалы меңгерілуінің  ағымдағы тексерілуі;
• оқу материалын әр модель бойынша кіріспе  және  қорытында  тексеру (басты тапсырмаларды  орындай  алмаған  оқушылар  үшін толық меңгергенге  дейін түзету жұмысы жүргізіледі);
• жеке жоспар бойынша  оқушыларды  өзара оқыту;

    Деңгейлеп  оқыту технологиясын  пайдалану берілген  модульдерді  толық  оқытып  шығуға  қажет уақыт  болуын  талап етеді.

Оқытылу мерзіміне,  сондай-ақ оқытылатын  пәннің  ерекшеліктеріне  туындайтын  сабақтардың  құрылымдық, мазмұндық ерекшеліктері  де  әсер етеді.

Оқушылардың танымдық қызметін іске асыруға  дайындық  кезеңі  оқу мақсатын айқындауды  талап етеді. Бұдан соң  негізгі  анықтамаларды, ережелерді, алгоритмдерді  оқушылардың меңгеру деңгейін байқау  мақсатына  тест, диктант  түрінде кіріспе бақылау  жұмысы жүргізіледі. Бұл жұмыс анықталған кемшіліктердің түзетілуімен аяқталады. Танымдық қызметтің бағдарлық негізін толық қамтамасыз ету үшін оқушыларға  міндетті және нормадан тыс жұмыс көлемі, бағалау критерийлері және үй тапсырмалары  туралы  мәлімет беріледі.

Жаңа материалды меңгеру кезеңі оны оқушылардың басым  көпшілігінің өз бетімен  игеруін  бағытталуы, ықшам  түрде өтіледі.  Әр оқушы  оқу материалын  меңгерген  сайын  пікірсайысқа  қосылады,  жолдастарының сұрақтарына  жауап береді, өз  сұрақтарына қояды. Бұл жұмыс  жұппен де, топпен  де жүргізіледі. Алған білімді бекіту кезеңі тапсырмалардың  міндетті бөлігінің  меңгерілуін оқушының өз бетімен  және өзара тексеру  түріндегі  бақылау  жұмысын қажет етеді.

  Танымдық  қызметтің  нормадан  тыс  бөлігінің  нәтижесіне мұғалім  бағалайды, оның маңызды бөліктері қалған оқушыларға баяндалады. Сабақтар  қорытынды тестлік бағалаумен аяқталады. Өзін-өзі тексеру және өзара тексеруден соң оқушылар  сабақтағы  өз жұмысын  бағалайды.

  Деңгейлеп саралап  оқыту  технологиясы (Ж.А. Қараев).

  Деңгейлеп саралап оқыту  технологиясы В.П. Беспалько ұсынған  педагогикалық  технология  ұғымына, оған негіз  болатын  концептуальдық  көзқарасқа сәйкес және Б. Блумның  толық меңгеру  технологиясының  басты идеяларына  сүйеніп жасалынған. Бұл технология  да басқа  технологиялар  тәрізді  оқу процесінің  құрылымына,  дидактикалық  құралдарға  қойылатын  жалпы технологиялық  талаптардың  орыдалуында. [12; 1-2 б]

Дегенмен аталмыш технологиясының  басқа технологиялардан, әсіресе, атаулары ұқсас. «Әр деңгейлі  оқытуң технологиясынан көптеген  айырмашылықтар бар.

1. Оқушылар алдын-ала жүргізілген  диагностика  негізінде  шағын  топтарға  бөлінбейді.  Оның себебі:

 а) ізгілендіру  принципіне  сәйкес әр оқушының  танымдық  қызмет субъектісі, жеке тұлға  деп қарай  отыра  және олардың  өзінің  «жақын даму аймағындаң жұмыс істеуін  қамтамасыз  ете отырып  оқушыларды  алдын-ала  қабілет  деңгейлеріне  қарай топқа бөлу қажет емес деп саналады. Оның үстіне  деңгейлік  тапсырмалар  орындау үстінде  оқушылардың  өздері-ақ  сараланады, бірақ тәжірибе  көрсеткендей  белгілі бір мерзімнен  кейін, технологияның  басты компоненттері - оң мотивация  қалыптастыру  және  табысқа  жетелейтін  бағалау тәсілін пайдалану негізінде  оқушылар төменгі деңгейде  жоғары деңгейге ауыса алады. Алғыр топтың оқушылары  сабақ үстінде  жетекшілік  рөл  атқарып мұғалімнің  көмекшілеріне айналады.

б) Тәжірибе сондай-ақ оқушыларды  алдын-ала  әлсіз, орташа, жоғарғы  топтарға  бөлудің  зиянды  жақтары  да бар екенін   көрсетіп  отыр. Өйткені  бұл оқу мақсатының  диагностикалық  түрде анықталып, бір-бірімен өзара тығыз байланыстағы  иерархиялық  жүйе құрайтын  болмысына қайшы.

 Базалық білім қалыптастыратын (ұғым, ереже, факт, заңдылықтар) репродуктивті  таным қызметін қажет ететін, күрделілігі төмен тапсырмаларды  орындамай, бірден күрделілігі орташа немесе жоғары тапсырмаларды орындау  оқушылардың  тіректік, базалық  білім алуан  нұсқан келтіретіні  дәлілденген факт.

  в) Оқушылары  өз ауыл мектебі, әсіресе, шағын комплектілігі  мектептер  жағдайында  саралап оқыту, тіпті  тереңдетіліп  оқылатын  пәндері бар  сыныптар  құру  мүмкін  емес. Бұл жағдайда деңгейлік  саралап  оқыту  технологиясын  пайдалану тиім.

 Ескерту.  Деңгейлік  саралап  оқыту  технологиясы оқу жоспарының  жылжымалы  бөлігі  арқылы  оқытылатын таңдау, факультативтік  курстардың болуын, жоғарғы кластарға енгізілгелі отырған бейімді  оқытуды, жаңа  типті мектептер – лицей, гимназиялардың болуы құптайды. Бұл жердегі  шешімін  таппай жүрген мәселе  – оқытудың мұндай сыртқы  саралауы мен ішкі  саралаудың (мақсаттар деңгейінен  туындайтын) үйлесімді  жұмыс істеуі.

2. В.П Беспалько ұсынған оқытуды  технологиялық негізде ұйымдастыруға  қойылатын 4 басты  шарттар оқытудың   методикалық жүйесі (мақсат, мазмұн, әдіс, түр, құрал) және дидактикалық  процесте (мотив+танымдық, қызмет+басқару), яғни педагогикалық жүйені  тұтас осы  шарттар  талабы тұрғысынан  жетілдіруді  талап етеді. Педагогикалық жүйені   мұндай түрлендірусіз технолгия құрып, пайдалану мүмкін емес. Әсіресе, мақсаттар таксономиясын пайдалану, оқу мақсатын иерархиялық жүйе тұрғысында анықтау  методикалық  жүйенің  қалған элементтеріне де сәйкес  өзгерістер енгізуді талап етеді. Осы себепті деңгейлік саралап оқыту технологиясының авторы оқу процесін осы технологиялық негізде  жобалаудан бұрын методикалық жүйе мен дидактикалық  процестері  аталған  талаптар  тұғысынан қайта қарауды ұсынады. [12; 4 б]

 Жалпы дидактикада  да, әлемдік  әдістеме ілімінде де, бұрыннан  қалыптасқан «деңгейлік оқыту  ұғымы бар. Деңгейлік оқыту мәселесінің  негізгі  қағидалары, заңдылықтары  оны жүзге асыру жолдары  аталған ғылым  салаларында  қарастырылған.

  «Деңгейлік сөзі  термин  ретінде  алғаш  математика  ғылымында  пайда болған. Математикада бұл термин «өлшеу құралынң, «шаманың  белгілейді. Деңгейлік идеясы  шет  елдерде  педагогика  ғылымына  1920 жылдың  басына енген. Ал кеңестік педагогикада оқыту  мәселесін О.Б. Лошкова (деңгейлік саралап оқыту) енгізген.

Мектеп міндеті - әр оқушыға терең білім беру. Сонымен қатар оқушының  ойлау қабілеттілігін арттыру. Міне, осы мақсаттарды іске асыру  үшін көптеген  ғалымдар ұзақ уақыт  талмай еңбек етде. Еңбектерінің нәтижесі – орта білім  беру жүйесінде  оқытудың жаңа жетілдірген  «Ата мұраң бағдарламасының  жасалуы. Жаңа бағдарламада, ең алдымен, оқушының білім алуға деген  ынтасын, жауапкершілігін  арттыру, берілетін оқу материалының  күрделі, ірі басты рөлде теориялық білімінің болуы, материалдың  жоғары жылдамдықпен оқытылуы, баланың  білім алуы үрдісін сезінуі қамтылған. Жаңа оқулықтағы  тапсырмалар жаңа технологияларға негізделіп берілген. Білім беру  саласындағы осындай оңды өзгерісте әрбір мұғалімнің өз ісіне  мұқияттылығын талап етеді. Үйреншікті дайын  әдіс-тәсілдер  баланы қызықтырмайды. Сондықтан қайткен де  баланың  ойына, сезіміне  серпіліс   ендіру  мақсат  етіп  қою керек. Сан алуан әрекет  арқылы  ақыл-ойды  ұштау, жетілдіру жеке тұлғаның өзіндік идеясын, көзқарасын, сенімділігін, жауапкершілігін біртіндеп  дамыту  жолдарын  іздестіру – бүгінгі қажеттілік. Қоғамымыздың  қазіргі  даму  кезеңі  мектептегі  білім беру  жүйесінің  алдында  оқыту үрдісін технологияландыру мәселесін қойып отыр. Жаңа технологияны  жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық  ізденісі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі алдындағы шәкірттерін бағалауы  орын алады.

Деңгейлік  тапсырмалар беру арқылы балалардың  тілін  дамытып, сөздік  қорын  молайтуға  мүмкіндік  бар. Деңгейлік оқытудың  ерекшелігі оқушылардың сабақ үрдісінде бірнеше деңгейде жұмыс жүргізе  алатындығында. Деңгейге бөліп оқытудың  тиімділігі,  біріншіден, оқушының  әлеуметтік-психологиялық танымы, екіншіден, оқушының ынтасы, үшіншіден, теориялық дайындығы есепке  алуы тиіс.

В.В Фирсов (міндетті нәтижеге негіздеп деңгейлеп оқыту)                          В.П Беспалько (тапсырмалардың  «қиыншылығын есепке алуң әрекетінің  төрт деңгейі), т..б  ғалымдар қарастырған.

Педагог ғалым В.П Беспалько  зерттеу еңбектерінде  деңгейлеп саралап  оқытуға  кеңірек  тоқталып, оның ең тиімді  әдістерін, тың жолдарын, озық үлгілерін  жаңашылдықпен  дәлелдеп береді. Ғалым  оқу материалдарын  меңгерудің төрт деңгейін  ұсынады.

 І. Оқушылық деңгей. Мұнда білімнің берілуі, деңгейлік тапсырмалардың  іске асырылуы  бағдарлама талабына сәйкес  қарастырылған.

ІІ. Алгоритмдік деңгейде  оқу материалдарының  түсініктілігі, мазмұны  деңгейлік  тапсырмалардың күрделене түсінуінен  аңғарылады.

ІІІ. Ізденушілік деңгейде білімнің берілуі жүйелілігі, сабақтастағы, іздеушілік ерекшелігі басым болып деңгейлік тапсырмалардың  танымдық  жағынан  жетілуіне, тереңдетілуі  айрықша  назар аударылады.

ІV. Шығармашылық деңгейді баланы  дарындылығы, таланты, тапсырмаларды  орындаудағы  ізденімпаздығы, танымы  рухани интелектуалдық шеберлікке ұштасады.

• Деңгейлік тапсырмаларды орындау барысында мынандай                әрекеттер  жүзеге асырылады:
• интеллектуальдық  іс-әрекеттер; 
• ойлау операцилары (талдау,жинақтау, жіктеу т.б.)
• тіл  таңбалары  қолдану (1,42)

Яғни  қорыта  айтқанда, әр деңгейдің алдына  қоятын мақсаты, міндеті болатыны белгілі.

Қазіргі кездегі заман ағымына қарай ғылымның дамуы, әлеуметтік экономикалық қажеттліктер жас  жеткіншектің  салауатты саналы, білікті, білімді  болуын талап  етеді.

 Дәстүрлі білім беру барысында  оқыту шарттары, құралдары мен  әдістері белгілі де, оқыту нәтижесі  белгісіз болады. Ал әдістемелік  басқаруда  қанағаттандырылуы тисті  талаптар  алдын-ала  анықталып, қалыптастыру  процедуралары әрбір  оқушы  ерекшелігіне  байланысты  өзгеріп  отырады.

Қазіргі заман  талабы әр оқушы  әр сабақ  кезінде   жаңа  білім  қосып  қана қоймайды, соны өзі игеріп, ізденіп, талдап, пікір  таластыру  деңгейіне  жетіп, даму үстінде  болуын қалайды.

 Бүгінгі педагогика оқушының  оқу барысындағы  субъект ретінде  қабылдайды. Жұмабай Амантөлеұлы  Қараев  технологиясындағы  оқу  үрдісінде:

• оқушыға сенімділік білдіру;
• пәнге қызығушылығын арттыру;
• оқушы өз біліміне  сенім оны  әрі дамыту;
• өзіндік шығармашылық  деңгейге  көтерілу, мақсат етіп  көзделген.

  Профессор Ж.А.Қараев  технологиясының  тиімділігі:

  Жаңа тақырыпты  балалар  шығармашылық  ізденіс  үстінде  өздігінен  меңгеруі  тиіс. Сондықтан мұндай  сабақтарда оқушылардың ынтасын, белсенділігін арттыру үшін оларға проблемалық сұрақтар қойылып  отырады. Тақырып бойынша  жасақталған  деңгейлік  тапсырмалар  жүйесі  дамыта  оқыта  идеясы  жүзеге асыруға  мүмкіндік  береді, өйткені ол оқушының ойлауын, елестету мен есте сақтауын, белсенділігін, дағдысын  білім  сапасының  дамуын  қамтамасыз  етеді.

Деңгейлік саралау оқушы  мен мұғалімнің белсенді шығармашылық  қызметін дамытумен  қатар, оқушыларға өз білімін жаңа әдіспен  бағалауға  мүмкіндік береді.

Барлық оқушы өз қызметін ең төменгі деңгейдегі тапсырмаларды  орындаудан  бастайды  да оларды міндетті  түрде толық  орындап  болғаннан  кейін  ғана келесі  деңгейге  көшіп  отырады. Бұл оқушылар  арасында  жарысу  жағдайын  туғызады  және  әр оқушының өз қабілетін, қызметіне сәйкесті  жоғары  деңгейге  көтерілуіне толық  жағдай жасайды.

Аталған жаңа бағалау  әдісі  әр оқушының  дамуын  қадағалайтын  педагогикалық мониторинг құрауға  мүмкіндік береді.  Бұл жағдайда әр бала  әр тақырып  бойынша бағаланады  және ұстазға, сабақтан тыс уақытта  оқушымен  жеке жұмыс  істеу  үшін, үлгерімі төмен оқушыға қажет тақырыпты  анықтауына  мүмкіндік туады.

• оқушы өзі ізденеді, оқиды
• мұғалімнің  дарынды  оқушылардың мүмкіншілігін  анықтайды.
• әр оқушы  өзін-өзі  бағалайды, өз білімін  жоғары  деңгейге  өзі жеткізе  алады.
• Оқушылар  материалды  толық игереді.

Оқыту мақсатындағы  ерекшеліктер:

- оқушы мемлекеттік  стандартқа  сай білім  алды.

Білім заңының 41 бабында  көрсетілгендей  мұғалім оқушыға стандартқа  сай  білім берілуі қажет деп атап  көрсетілген.

- Жаңа педагогикалық  технологияны  оқыту барысында өз деңгейін  көтерерлік  деген оқушыға  толық  мүмкіндік бар.

 Деңгейлеп саралап оқыту  оқушылардың білімін  жаңа әдіспен, яғни рейтинг жүйе  бойынша  бағалауға  мүмкіндік береді. Оқушыларды  рейтинг жүйе бойынша  бағалауға  тиімділігі  әрбір оқушының  өтілген  тақырыпты  қалай түсінді, сонымен қатар бүкіл сынып  өтілген тақырыпты қалай түсінгенін  әрбір сабақ  сайын  біліп отыруға  мүмкіндік жасайды.