ҚР-ның 2012 жылға арналған ақша-кредит саясаты

136-бап. Облигация

Облигация ұстаушысының оны шығарған адамнан онда көзделген мерзімде нақты құнымен облигация немесе басқа мүліктік балама алуға құқығын куәландыратын бағалы қағаз облигация деп танылады. Облигация өзінің ұстаушысына облигацияның нақты құнының онда белгіленген процентін не өзге де мүліктік құқық алуына да құқық береді.

137-бап. Чек

1.Чек берушінің  чек ұстаушыға онда көрсетілген  соманы төлеу жөнінде банкке  ешқандай шарт қойылмаған жазбаша  өкімі бар бағалы қағаз чек  деп танылады.

2.Чек заңда белгіленген мерзім  ішінде төлеуге ұсынылуға тиіс.

         138-бап. Вексель

Вексель берушінің ешқандай шарт қойылмаған міндеттемелерінің (жай вексель) не вексельде көрсетілген өзге төлеушінің (аударымды вексель) вексельге көзделген мерзім келген кезде вексель иесіне белгілі бір соманы төлеуін куәландыратын бағалы қағаз вексель деп танылады.

139-бап. Акция

1. Өз ұстаушысының (акционердің) акционерлік қоғам  пайдасының бір бөлігін дивиденттер  түрінде алуына, акционерлік қоғамның  істерін басқаруға қатысуға және  ол таратылғаннан кейін қалған  мүліктің бір бөлігіне құқығын куәландыратын бағалы қағаз акция деп танылады.

2. Акционерлік қоғам заңдарда белгіленген тәртіппен чектерде өздерінен ұстаушыларына, әдетте, акционерлік қоғамның шаруашылық қызметінің нәтижелеріне қарамастан акциялардың нақты құнының белгіленген проценттерінде дивиденттер алуға кепілдік беретін, сондай-ақ оларға акционерлік қоғам таралғаннан кейін 
қалған мүліктің бір бөлігін алуға басқа акционерлермен салыстырғанда басым құқық және осындай акциялар шығару шарттарында көзделген өзге де құқықтар беретін артықшылықты акциялар шығаруға құқылы.

Артықшылықты акциялар өздерін ұстаушыларға, егер оның жарғысында өзгеше көзделмесе, акционерлік қоғам істерін басқаруға қатысу құқығын бермейді.

3.Акционерлік  қоғамдарға құрылтайшылар жарғылық  қорды қалыптастыруға және дивиденттер  алуға қатыспайтын "алтын акция" енгізуі мүмкін. "Алтын акция" иесінің жалпы жиналыстың, басқарма мен қадағалау кеңесінің Жарғымен белгіленетін мәселелер жөніндегі шешімдеріне тыйым салуға ғана құқығы болады.

         140-бап. Банк сертификаты

Белгіленген мерзім біткеннен кейін сол банктің кез келген мекемесінен салым сомасын және ол бойынша проценттер алуға салымшының құқығын куәландыратын ақшалай қаражат салымы туралы банктің жазбаша куелігі банк сертификаты деп танылады.

Несиелік карточка — банктің өз салымшыларына беретін және оларың қолма-қол төлемсіз тауарлар мен қызметтерді алуларына құқық беретін есеп айырысу-төлем құжаты. Ол иесінің аты-жөні, иесінің қол қою үлгісі, оның банктегі есепшотының нөмері, несиелік карточкасының өз күшіндегі мерзімі көрсетілген пластикалық жетон болып келеді. Несиелік карточканың айналым сферасына кіретін сауда орындарынан тауарларын сатып алған иесі оны сатушыға көрсетеді, ол өз кезегінде несиелік карточканың нөмірін, оның иесінің аты-жөнін және зат сатып алған күнін көрсетіп, счет жазып береді. Несиелік карточканың иесіне сатып алған заттарының жеке счеттарының көшірмелері тіркелген жалпы счет ұдайы жіберіліп тұрады.

Ақша айналымы – бұл мемлекеттің ішкі  экономикалық айналымындағы, сыртқы экономикалық қатынастар жүйесіндегі ақшаның ағымы. Ақшалай айналымының негізі – тауарлық өндіріс. Барлық тауарлар дүниесі екі топқа бөлінеді: нақты тауарлар және ақшалай тауарлар. Ақшалар нақты түрде немесе қолма-қол ақшасыз формаларында тауарлардың айналымын қамтамасыз етеді. Ақша айналымы түсінігінен ақша айналымы деген ұғым пайда болды.

Ақшалай айналысы- бұл ақша ағымының мазмұның көрінісі. Ақша айналысы бөлу және айырбастау процестерін қамтамасыз етеді. Оның көлеміне және құрылымына өндіріс және тұтыну процестері әсер етеді. Ұзақ мерзімді өндірістік процесс үлкен көлемде өндірістік запастарды қажет етеді, ал ол өз кезегінде ақшалай айналымды ұлғайтады.

Ақша айналысы екі сфераға бөлінеді:

• нақты-ақшалай;
• қолма-қол ақшасыз.

     Егер нақты ақшалай  айналым банкноттармен және қазналық  билеттер мен жүргізілсе, қолма-қол ақшасыз айналым несиелік мекемелердегі шоттардан аударым арқылы жасалынады және чектермен, вексельдермен, несиелік карточкалар мен қамтамасыз етіледі.

Екі формадағы айналым өте тығыз байланысты және бір-бірін тез-тез ауыстырып тұрады.

Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз куштерін енгізумен байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолдау алады, сонымен қатар, операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.

Эмиссия - бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қолсыз ақша түрінде де болуы мүмкін.

Қолма-қол ақша түріндегі  эмиссия  -  айналысқа   банкноталар   мен монеталардың қосымша шығарылуын сипттайды.

Қазақстандағы  теңгенің   көп   мөлшерде    эмиссиялануының    негізгі   себептерінің бірі - кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма-қолсыз есеп    айырысулардың  біртіндеп   қолма-қол   есеп   айырысуларға  ауысуы,   бұны әрине, жағымсыз құбылыс деп есептеуге болады.

Қазақстан Ұлттық банкінің таза сыртқы активтеріне монетарлық шолу 1-кестеде көрсетілген.(млн.теңге)

                                                                                                                      1-кесте

	12.11	01.12	02.12	03.12	04.12	05.12	06.12	07.12	08.12
Таза сыртқы активтер	10 742 965	11 683 022	12137075	11 810 039	12 632 172	12 596 298	12 426 304	12 257 121	12 455 963
Таза халықаралық резервтер	4 269 267	4 922 627	5 143 071	4 692 191	5 101 833	4 997 403	4 751 733	4 268 792	4 345 025
Жалпы халықаралық активтер, ЕАВ	4 352 315	5 005 111	5 222 925	4 771 402	5 181 757	5 075 174	4 830 180	4 346 756	4 423 631
Минус: Сыртқы мiндеттемелер, ЕАВ	83 047	82 484	79 854	79 211	79 924	77 771	78 448	77 964	78 606
Ұлттық Қордың активтері	6 474 016	6 761 094	6 995 907	7 133 919	7 544 042	7 637 751	7 674 910	7 990 349	8 114 237
Басқа таза сыртқы активтер, БВТ	-319	-699	-1 903	-16 072	-13 703	-38 856	-338	-2 021	-3 299
Таза iшкi активтер	-7 896 352	-8 295 757	-8 656 812	-8 516 406	-8 981 784	-9 139 210	-8 872 491	-9 042 909	-9 365 062
Орталық Үкiметке қойылған таза талаптар	-161 307	-213 509	-287 317	-347 919	-290 255	-306 908	-415 513	-289 498	-330 280
Талаптар	437	439	443	4 087	6 346	17 772	26 322	28 394	28 503
Минус: Мiндеттемелер	161 744	213 948	287 761	352 006	296 601	324 680	441 836	317 891	358 783
Ұлттық Қордың қаражаты	7 479 796	7 698 798	7 929 072	7 851 094	8 279 970	8 578 706	8 238 062	8 512 375	8 859 883
-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Банктерге қойылған талаптар	-64 379	24 445	-20 449	26 773	-57 192	-24 781	76 570	90 939	134 770
Банкке жатпайтын қаржы ұйымдарына
қойылған талаптар	146 208	146 389	146 389	146 389	146 389	146 389	146 389	146 389	198 894
Өзге экономикаға қойылған талаптар	665	1 250	1 373	1 431	1 394	1 381	1 371	1 369	1 342
Басқа таза iшкi активтер	-870 337	-986 819	-1 001 306	-927 988	-940 079	-816 868	-888 078	-930 906	-959 635
Пассивтер	2 846 613	3 387 265	3 480 263	3 293 633	3 650 387	3 457 088	3 553 813	3 214 212	3 090 901
Ақша базасы (тар мағынада)	2 740 573	3 167 658	3 286 759	2 927 870	3 170 720	3 097 798	3 310 638	2 798 001	2 701 777
Резервтiк ақша	2 837 356	3 384 140	3 469 472	3 282 665	3 490 230	3 304 523	3 454 684	2 951 901	2 809 970
ҚҰБ-нен тыс қолма-қол ақша	1 548 166	1 483 816	1 468 570	1 492 278	1 524 936	1 531 051	1 578 851	1 591 455	1 612 091
Банктердiң депозиттерi	728 243	1 308 027	1 397 908	1 161 180	1 502 698	1 302 841	1 389 474	886 477	764 298
Банкке жатпайтын қаржы ұйымдарының
аудармалы депозиттерi	99 847	108 486	101 880	99 487	105 865	102 222	101 309	128 996	99 240
Қаржы институтына жатпайтын мемлекеттік және	461 100	483 811	501 115	529 720	356 731	368 409	385 051	344 972	334 341
мемлекеттік емес ұйымдардың теңгедегі ағымдағы шоттары
Басқа депозиттер	9 257	3 125	10 791	10 968	160 157	152 565	99 129	262 311	280 931
Кредиттер	0	0	0	0	0	0	0	0	0
Қаржылық деривативтер	0	0	0	0	0	0	0	0	0

 

1 кестеде таза сыртқы актив 2011 жылдың желтоқсан айында 10 742 965 млн.теңге, 2012 жылдың тамыз айында 12 455 963 млн теңге болды.Бұдан біз таза сыртқы актив 2012 жылы 2011 жылға қарағанда 1 712 998 млн теңгеге өскенін байқаймыз.Ал таза ішкі өнім 2011 жылы желтоқсан айында  -7 896 352 млн теңге, 2012 жылы тамыз айында -9 365 062 млн теңге.Пассивтерге келетін болсақ,ол көрсеткіш 2011 жылдың желтоқсанында 2 846 613 млн теңге болса,2012 жылы тамыз айында бұл көрсеткіш 3 090 901 млн теңгені көрсетті.Резервтік ақша болса 2011 жылы 2 837 356 млн теңге, 2012 жылы 

2 809 970 млн болды.

 

2.3.Қолма – қол ақшасыз айналым және қолма-қол ақшасыз есептесу жүйесі. Нақты  ақшалай айналымы.

     Қолма-қол ақшасыз айналыс – бұл банк шоттарындағы қалдықтарының өзгеруі, ол өзгеріс шот иесінің қалауы нәтижесінде болады ( бүйрықтар чектер, пластик карталар, төлем тапсырмалары, электрон ақшалары арқылы жасалынады).

Қома-қол ақшасыз төлемдер келесі сфераларды қамтамасыз етеді:

• несиелік мекемелерде шоттары бар әр түрлі меншікті заңды тұлғалары арасындағы есеп-айырысуды;
• депозиттерді және несиелерді қабылдау және қайтару процесінде заңды және несиелік мекемелер арасында есеп-айырысу;
• заңды және жеке тұлғалар арасында депозиттерге, бағалы қағаздарға табыс төлеу, жалақы төлеу кезіндегі есептесулерді;
• заңды, жеке тұлғалары, мемлекет арасындағы салықтар мен басқа төлемдерді өтеу кезіндегі есептесулерді.
• Заңға сәйкес қолма-қол ақшасыз айналым келесі құжаттар мен жүргізіледі:
• төлем тапсырмалары мен;
• чектер мен;
• төлем талап-тапсырмалар мен;
• аккредивтер мен.

     Заңды тұлғалар арасындағы  есептерді банктер және басқа  несиелік мекемелер жасайды, ал банктер арасында Орталық банктің есеп-айырысу-кассалық орталықтары.

     Төлем тапсырмасы  – бұл төлеушінің өзінің есеп  – айырысу шоттынан белгілі  бір соманы аудару туралы банке  берген бүйрығы. Бұл есептердің  объектілері:

• сатып алынған тауарлар;
• көрсетілген қызметтер;
• тауарлық емес операциялар ( салықтар, бюджеттік емес қорларға төлеулер)

     Төлем талап-тапсырмасы  – бұл жабдықтаушының сатып  алушыға белгілі бір соманы  төлеуді  талап ететін құжаты. Сонымен бірге ол банкке тауарлар  немесе көрсеттілген қызметер туралы растайтын құжаттарды тапсырады. Егер төлеушінің шоттында қаржы болса, онда банк төлем талап-тапсырманы қабылдайды. 3 күн ішінде төлеуші төлеуге рұқсат берсе немесе одан бас тартса банк оны орындап жабдықтаушыға тиісті құжаттарды жібереді.

     Егер шот иесі чекпен  есептессе, онда банк белгіленген  соманы төлеушіден алушыға аударады. Кейбір кезде банктер аккредитив  ашу арқылы есеп-айрысуды жасауі  мүмкін.

     Аккредитив- бұл клиенттің  өтінуімен және соның есебінен  жеке адамға немесе заңды тұлғаға тапсырмада көрсетілген сома шегінде төлем жасау жөнінде банкінің бір немесе бірнеше банкіге беретін тапсырмасы.  Басқа қалаларда орналасқан өнім берушілер мен сатып алушылар арасында есеп айырысқанда, сондай-ақ коммерциялык операциялар бойынша халықаралық есеп айырысуда қолданылады. Поштамен және телеграф арқылы ашуға болады.

     Бұл кезде жабдықтаушымен  төлеушінің арасында келісім-шарт  жасалынады ( эмитент банктің аты, аккредитив мерзімі, есеп жүргізу  тәртібі). Егер жабдықтаушы келісімдегі  барлық шарттарды орындаса, онда ол аккредитивтен соманы алады, бірақ аккредивтен нақты ақша алуға болмайды. Бұл форма жабдықтаушыға қолайлы, себебі тез арада және гарантия мен соманы алуға мүмкіндік береді.

2-3 кесте.ҚР және  Маңғыстау облысы  бойынша  банкоматтардың және пластикалық карточкаларының саны (01.09.2012)

                                                                                                                   2-кесте

Көрсеткіштер	POS– терминалдар  саны(дана)	Импринтерлр саны (дана)	Банкоматтар саны (дана)	Сауда кәсіпорын-дарының саны (бірлік)	Банк киоскіле-рінің саны (дана)
Барлығы ҚР-да	30 420	222	8 458	12 794	1 567
Маңғыстау  облысы	1 195	5	421	521	74

 

 

                                                                                                               

                                                                                                                   3-кесте