ҚР-ның 2012 жылға арналған ақша-кредит саясаты

Сонымен, нағыз акшалар - бұл номиналдық құны оны дайындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін металл ақшаларды білдіреді. Мұндағы металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады. Металл ақшалардың монета түріндегі формасы - бұл олардың соңғы формасы болып табылады

Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегі Қытайда және Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алғашқы монеталардын, пайда болуы IX - X ғғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын монеталармен қатар, күміс монеталар да қоса жүреді. Алтын айналысына бірқатар елдер де XIX ғ.екінші жартысында өтті. Бұл елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орынды, өзінің отарларымен бірге ағылшын елі де алған. Металл айналысына өтуге және алтынның ақша қызметін атқаруына, оның қымбат бағалы металл ретіндегі мынадай қасиеттері себеп болған: оңай бөлінетіндігі және қасиетін жоғалтпай бірігетіндігі, сақталғыштығы арқасьшда толық бағалы ақшалар барлық бес қызметті де бірдей атқарады.

Ал, алтын айналысы тұсында кұнның қағаздай белгілерінің пайда болуының мынадай объективті қажеттіліктері болған. Алтын өндірісі тауар өндірісі артынан ілесе алмағандықтан да айналыстағы ақшаға деген қажеттілікті толық өтей алмады.

Жоғары кұнды алтын акшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады. Алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымы ынталандырмады.

Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысуының мынадай өзіндік себептері болған:

• металл акшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
• металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің нәтижесінде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металлдық құрамын төмендету барысында бүлінуі;
• бағалы металдарды өндірудің қағаз акшаларды шығаруға карағанда өте қымбатқа түсуі;
• эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың құны арасындағы айырма) алу мақсатында казынаның қағаз ақшаларды шығаруы;

     Жай банкнота - бұл  қазіргі кездегі айналысқа шығарылатын  Орталық банктің билеттерін білдіреді. Бірақ та олар металлға алмастырылмайды, яғни өз кезегінде банктің  активтерімен ғана қамтамасыз  етіледі.

     Қазіргі айналыста жүрген орталық банктен шығатын банкноталар алтынмен қамтамасыз етілмейді, бірақ олардың белгілі бір дәрежеде тауарлык немесе несиелік негізі сақталған, сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.

     Қазіргі кезде банкноталардың  эмиссиялануының келесідей үш жолын бөліп көрсетуге болады:

• шаруашылықты банктік несиелеу жолымен;
• мемлекетті      банктік      несиелеу,      яғни      мемлекеттік      қарыздық міндеттемелердің орнына банкноттардың шығарылуы барысында;
• активті төлем балансы бар елдерде (Германияда, Жапония және т.б.) ресми валюталық резервтерінің өсуі жолымен.

Бюджет тапшылығын жабу максатында қағаз ақшалардың шығарылуы. Сонымен, алтын айналысы бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін ғана болып, соғысушы елдер өздерінің шығыстарын жабу мақсатында құнның қағаздай белгілерін шығаруды ұлғайтты. Соның нәтижесінде, біртіндеп алтын айналыстан шыға бастайды.

Нағыз ақшаның орынбасарлары (құндық белгілері) - номиналдық құны накты құнынан, яғни олардын, өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшаларды білдіреді.

Оған мыналар жатады:

• құнның металлдық белгілері - арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалған белгілері.
• Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінеді:
• қағаз ақшаларға
• несиелік ақшаларға.

Қағаз ақшалар - бұл нағыз акшалардың өкілдері болып табылады. Тарихта олар айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда болған. Бұл қағаз ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардын айналыс құралы қызметін атқару ерекшеліктеріне байланысты болды.

Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: векселъ банкнота, чектер, және несиелік карточкалар.

Вексель - белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың жазбаша қарыздық міндеттемесін білдіреді.

Вексельдің екі түрі болады:

• жай вексель
• аудармалы вексель.

     Жай вексель - борышқордың  қарыз берушіге берген төлеу  туралы сөзсіз міндеттемесі ал  аудармалы вексель (тратта) - вексель берушінің (трассанттың) қарызды алушыға (трассатқа) белгілі соманы белгіленген мерзімде үшінші бір тұлғаға (ремитентке) төлеу туралы бұйрығынан білдіреді. Трассат тратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бастап, борышқор болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссаментке (басқа біреуге аударуы туралы қолына) байланысты айналыста бола алады. Аудару туралы қолдардын көбеюіне байланысты вексель айналысы ұлғая түседі және мұндағы әр индоссант, вексель бойынша бірлескен түрде жауап береді.

Жай вексель мен аудармалы вексель - коммерциялық вексельдің түрлері болып табылады.

Сонымен қатар, вексельдің мынадай түрлері болады: қаржылық, қазыналық, достық, бронзалық.

Қаржылық вексель - белгілі бір соманы қарызға беруден туындайтын қарыздық міндеттеме.

Қазыналық вексель - бұл қаржылық вексельдің бір түріне жатады. Қазыналық вексель бойынша мемлекет борышқор болып саналады.

Достық вексель - кейіннен банкте оларды есепке алу максатында бір біріне беріледі.

Бронзалық вексель - нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.

Вексельдің келесідей өзіне тән қасиеттері бар:

• абстрактылық, яғни вексельде мәміленің нақты түрі көрсетілмейді;
• даусыздық, яғни протест туралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін тиісті шара қолданылған дейінгі қарыздың міндетті түрде төленуге тиістігі;
• айналымдық,   яғни   баска   бір   тұлғаларға   аударып   жазу   арқылы (индоссамент) төлем  кұралы ретінде вексельдің берілуі, вексельдік міндеттемелерді өзара есепке алуға мүмкіндік жасайды.

     Банкнота - қазіргі уақытта  вексельдерді қайта есепке алу жолымен Орталык банктен шығарылатын, несиелік айналыс құралы қаражаттардың жетіспеушілігін туғызады. Соның нәтижесінде тауарлардың төлемін кешіктіріп сатып алу және сату, яғни несиеге беру қажеттігі туындайды. Ақша төлем кұралы ретінде мынадай ерекше бір қозғалыс формасына ие:

М (міндеттеме) - Т (тауар).

Сонымен ақша, айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың саны, яғни айналысқа қажетті сатылатын тауарлар массасы және бағасы негізінде анықталады.

Ал егер, айналыстағы акша массасы тауар массасынан артық болса, онда ақшаның құнсыздануы инфляция жол береді.

• тауарлар және көрсетілетін қызметтер бойынша төлем міндеттемелері; мемлекетке қатысты каржылық міндеттемелер; банктік   ссудалар, мемлекеттік   және   тұтыну   несиелері   бойынша қарыздық міндеттемелер; сақтандыру міндеттемелері;
• әкімшілік және сот алдындағы және баскадай міндеттемелер.
• Ақшаның төлем құралы кызметін толық бағалы емес, яғни қағаз және несиелік ақшалар атқарады.

 

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ АҚША                  ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

 

2.1. Қазақстан Республикасының Ұлттық  ақша жүйесінің қалыптасуы

     Жалпы мемлекеттік  заңдармен реттелген елдегі ақша  айналысын ұйымдастыру ақша жүйесі  болып табылады.Әрбір мемлекеттің  өзінің ұлттық ақша жүйесі  бар.

     Ақша жүйесі –  бұл тарихи түрде қалыптасқан  және ұлттық заңдылықтармен бекітілген  ақша айналысын ұйымдастыру формасы.

     Ақша жүйесінің өзіне  тән типтері мен элементтері  болады.Ақша жүйесінің типі бұл  ақшаның қандай формада болуын  сипаттайды.Ақша жүйесі келесі элементтерден тұрады:ақша бірлігі,эммисиялық жүйе және ақша түрлері.

     Ақша бірлігі –  барлық тауарларының бағаларын  бейнелеуге қызмет ететін,заңды  түрде бекітілген ақша белгісі.ҚР-ның  ақша бірлігі ретінде 100 тиыннан  құралған 1 теңге болып табылады.

     Ақша бірліктерінің  түрлері.Егер 1991 ж 1 қаңтарына дейін  айналыста қазыналық билетер  болса,онда қазіргі кезде ҚР  ақша белгілері болып олардың  өсу құны бойынша төлемнің  барлық түрлеріне қабылданатын  банкноттармен монеталардан құралады.Олар ұлттық банктің міндеттемесі болып табылады және барлық активтермен қамтамасыз етіледі.

     Эмиссия тәртібі –  бұл әр елдің орталық банктерінің  айналысқа ақша шығаруын білдіреді.Қолма-қол  ақшаларды шығарып,олардың айналысын  ұйымдастыру және айналыстан  шығаруды Ұлттық банктің қолма қолсыз эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге асырады.

     Ақша түрлері заңды  төлем құралы болып табылатын:несиелік  қағаз ақшалар(қазыналық билеттер)жатады.

     Валюталық бағам дегеніміз- бұл басқа бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнеленген сол елдің ақша бірлігінің бағасы.

Ақша жүйесінің мынадай типтері болады:

• металл ақша айналысы,яғни мұндай ақша тауарды тікелей бола отырып,ақшаның барлық қызметтерін атқарады,ал несиелік ақшалар металлға ауыстырылмайды;
• несиелік және қағаз ақшалар айналысы,яғни алтын айналыстан алынып тасталып,оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.Металл ақша жүйесі екіге бөлінеді:
• Биметализм-жалпыға балама рөлі екі бағалы металлға (алтын және күміс)негізделген ақша жүйесі.Биметализмнің үш түрі болады:
• қос валюталы жүйе,яғни мұнда лтынмен күмістің арасындағы шекті қатынас,металдардың нарықтық құндарына байланысты белгіленген;
• қатаржүретін валюталар жүйес,яғни мұнда бұл қатынас мемлекет тарапынан белгіленген;
• ақсақ валюта жүйесі,яғни мұнд алтын және күміс монеталарды заңды төлем құралы қызметін атқарады,бірақ бірдей негізде емес ,себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып,алтын монеталар жасауға ерік берілді.

     Биметалдық ақша жүйесі  капиталисттік шаруашылықтың даму қажеттілігіне сәйкес келмеді,себебі екі металлды құн өлшемі ретінде қатар пайдалану ақшаның бұл қызметінде қарама-қайшылық тудырды.Нәтижесінде,жалпы құн өлшемі ретінде қызмет ететін бір ғана металдың болуы талап етілді.Сөйтіп,биметаллизм ақша жүйесінің орнына монометализм ақша жүйесі келді.

     Монометализм- бұл барлығына  бірдей балама және ақша айналысының  негізі ретінде бір ғана металл (алтын немесе күміс)қызмет ететін  ақша жүйесі.

     Алтынға ауыстырылатын  белгілерінің сипатына байланысты алтын монеталлизмі мынадай үш түрге бөлінеді:алтын монета стандарты,алтын құйма стандарты және девиз(алтын валюта)стандарты.

     Алтын монета стандарты  – бұл еркін бәсеке  тұсындағы  капитализм талаптарына біршама  сәйкес келе отырып,өндірістің,несие жүйесінің,дүниежүзілік сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады.Бұл стандарт өзіне тән негізгі белгілермен сипатталады:

• алтын елдің ішкі ақша айналысында болып,ақшаның барлық қызметтерін бірдей атқарды;
• алтын монеталарды құюға рұқсат етілді;
• толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып,еркін және шектеусіз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды;
• алтын және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға және ішке алып келуге болатын болды.

     Алтын құйма стандартының  алтын монетадан айырмашылығы,мұнда айналыста алтын монета болмайды және алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым салынады.Мұнда банкноталар,басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын құймасына тек олардың сомалары көрсетілген жағдайларда ғана айырбасталады.

     Алтын девиз стандарты- банкноталардың алтынға,шетел валютасына айырбасталатынын білдіреді.

     1929-1933 жж. Дүниежүзілік  экономикалық дағдарыстың нәтижесінде  алтын монометализмнің барлық  формалары жойылды.Алтынға айырбасталмайтын  несиелік ақшалардың жүйесі бекітілді.Банкнотаның алтынмен қамтамасыз етілуі және оны алтынға айырбастау капиталисттік елдердің барлығында тоқтатылды.

     ҚР-ның ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы “Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі  туралы” ҚР Президентінің заң  күші бар Жарлығына сәйкес  ұйымдастырылған.Жарғы ақша айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді,онда ресми ақша бірлігі,ақша бірліктерінің эмиссиясы,сонымен монеталарды жасау тәртібі,ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.