А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының грамматиктиг онзагайы

Шажын-чүдүлге-биле холбашкан  чүве аттары чогаалдың философчу бодалдары-биле элбек дээрзин херечилеп турар.

3. Абстрактылыг чүве аттары: өртемчей, чуртталга, соңгу назын, кыраан назын, ынакшылдың дээди уяралы, таалалы, ынакшылдың эрээзи, амыдыралдың судалы, сактыышкын хеми, бүзүрел, мерген бодал, мөңге айтырыг, кара угаан, амыдыралдың уржуктары, мерген угаадыг.

Чогаалдан ниитизи-биле 16 абстрактылыг чүве аттарын тодараткан бис. Ук чүве аттары тоожукчу маадырның  иштики сагыш-сеткилин, ооң амыдырал дугайында делегей көрүүшкүнүн долузу-биле илередип турар. Чогаалдың кол маадырынга амыдырал дээрге ынакшылдың эрээзи, амыдыралдың судалы, сактыышкын хеми, амыдыралдың уржуктары деп сөс каттыжыышкыннары чуруп көргүскен. Кижиниң чурттап эртер назынын соңгу назын, кыраан назын деп сөс каттыжыышкыннары чуруттунган овур-хевирниң келир үезин бодап чорууру илереп келир.

4. Төрээн бойдузу-биле холбашкан сөстер: даг, довурак, айлаң, хүн, алаак, куштар, сырынчыгаш, дазыл, ай, сылдыстар, шалың, ховаган, дээр, аяң, шагар-оът, чыраа-хаактар, ээрем, кадыргы.

Чогаалда төрээн-бойдузу-биле холбашкан 20 чүве аттарын тодарадып алган бис. Ук чүве аттары чогаалдың кол чуруттунган овур-хевирлерниң төрээн бойдузунга, черинге ынаан херечилеп турар. Сырынчыгаш деп хуу үнелел категориязында чүве ады овур-хевирниң долгандыр турар бойдуска чылыг-чымчак хамаарылгазын херечилеп турар.

5. Төрел-дөргүлү, өг-бүлези-биле холбашкан сөстер: авам, ачам, арат-чон, ажы-төл, кадай, ашак, кеним, оглум, ха-дуңма.

«Шагар-оътта шалың» деп  чогаалдан төрел-дөргүл, өг-бүлези-биле холбашкан 10 чүве аттарын тодараттывыс. Чогаалда ук сөстерниң дузазы-биле ниитилел болгаш өг-бүле, салгалдар аразында харылзаа деп айтырыгларны чидиг көдүрүп турар.

 «Шагар-оътта шалың»  деп чогаалда ажыглаттынган чүве  аттары чуруттунган овур-хевирлерниң  делегей көрүүшкүнүн, иштики сагыш-сеткилин, өйүп чоруур чидиг айтырыгларын тодазы-биле чуруп көргүскен болуп турар. Эң-не хөйү-биле 23 мораль-этиктиг билиишкиннер-биле холбашкан чүве аттары ажыглаттынган болуп турар.

 

 

 

 

 

2. Демдек аттарының ажыглалы

Демдек ады дээрге чүвелерниң шынарын болгаш демдээн көргүзер чугаа кезээ болур [Сат, Салзыңмаа 1980: 119].

«Шагар-оътта шалың» деп  чогаалда демдек аттары эң-не байлак ажыглаттынган болуп турар. Ук демдек аттарын дараазында иштики бөлүктерге чарган бис:

1. Кижиниң аажы-чаңын илереткен демдек аттары: камныг, хумагалыг, арыг-чаагай, ажыл-ишчи, хөглүг, чоргаар чоннуг, эрес, мөге-шыырак, омак-сергек, эргелиг, мерген угаанныг, каржы, дерзии, араатанзыг, биче сеткилдиг, экииргек-дузааргак, эрес-дидим, шынчы, арыг, угаанныг, чараш, буянныг, кажар, алыксак-чиксек, каржы-хажагай, харам, кээргел чок, бардам-турамык, сеткили човаачал, мерген шылгараңгай угаанныг, тенек, топтуг, кээргээчел, эриг баарлыг, чымчак сеткилдиг.

Чогаалдан кижиниң аажы-чаңын  илереткен 38 демдек аттарын тодараткан бис. Кижиниң эки талаларын чуруурунга камныг, хумагалыг, арыг-чаагай, ажыл-ишчи, хөглүг, чоргаар чоннуг, эрес, мөге-шыырак, омак-сергек, эргелиг, мерген угаанныг, биче сеткилдиг, экииргек-дузааргак, эрес-дидим, шынчы, арыг, угаанныг, чараш, буянныг, сеткили човаачал, мерген шылгараңгай угаанныг, топтуг, кээргээчел, эриг баарлыг, чымчак сеткилдиг деп 27 демдек аттары ужур-дузалыг болуп турар. Ук сөстерниң колдуунда хамаарылганың демдек аттары-биле илереттинген болуп турар.

Кижиниң четпес талаларынга каржы, дерзии, араатанзыг, кажар, алыксак-чиксек, каржы-хажагай, харам, бардам-турамык, кээргел чок, тенек деп 10 демдек аттары чогаалда овур-хевирлерниң аажы-чаңының багай талаларын чуруп көргүскен. Чогаалда кижиниң аажы-чаңын илереткен демдек аттары эң-не элбек, тода чуруттунган болуп турар.

 

 

2. Кижиниң даштыкы овур-хевирин илереткен демдек аттары: чаагай, амданныг, сүүзүннүг эриннер, сыртылааштыг, оожум хоюг карактарлыг, чиңге шевергин салааларлыг, шилгедек, чиңге белдиг, саң-дорт буттарлыг,  кызыл чаактарлыг, кара чаштыг.

Кижиниң даштыкы овур-хевирин  илереткен 22 демдек аттарын чогаалдан тодараткан бис. Чогаалда ук демдек аттары кыс кижиниң овур-хевирин ажыдарынга, ооң чаражын көргүзерде ажыглаттынган болуп турар.

3. Төрээн бойдузунуң чурумалын илереткен демдек аттары: хүннээректиг, көк дээрлиг, кылаң хемнер, көк-көк дагларлыг, чиргилчиннээн ховуларлыг, авыралдыг Төрээн чурту, чымчак көк, хоюг довурак, тулааланчак шынаа-шык, аяс кылагар көк дээр, алдын-шокар ховаган, мөңгүн шуру.

Чогаалдан төрээн бойдузунуң чурумалын чуруурунга ажыглаттынган 15 хамаарылганың демдек аттарын  тодараткан бис. Автор демдек аттарының дузазы-биле долгандыр турар биче төрээн чуртунуң чурумалының кайы хире чаражын, байлаан тодаргай чуруп көргүскен болуп турар. Ук сөстер хамаарылганың демдек аттары кылдыр ажыглаттынган.

4. Абстрактылыг демдек аттары: мөңге, бузуттуг үүлгедиг, ханы уярал, чиге үлегер, бүзүрелдиг базым, ханныг каралыг нүгүл.

Чогаалдан 7 абстрактылыг демдек аттарын тодараткан бис.  Бузуттуг, ханныг, каралыг деп хамаарылганың демдек аттары үүлгедигниң болгаш нүгүлдүң эң-не багай салдарлыг дээрзин автор чогаалында чедимчелиг ажыткан.

«Шагар-оътта шалың» деп  чогаалдың морфологтуг онзагайын  сайгарып көрдүвүс. Чогаалда чүве аттарын болгаш демдек аттарынга даянып кылдывыс. Эң-не хөйү-биле 23 мораль-этиктиг билиишкиннер-биле холбашкан чүве аттары болгаш 38 кижиниң аажы-чаңын илереткен демдек аттарын тодараткан бис. Бердинген чугаа кезектери чогаалдың дылын байлак болдуруп турар.

2. Синтаксистиг онзагайы

 

А. Даржайның «Шагар-оътта  шалың» деп чогаалдың синтаксистиг онзагайы кол черни ээлеп турар. Оларны дараазында иштики бөлүктерден көөр-дүр бис:

1. Риториктиг айтырыгларның ажыглалы

Риторический  вопрос – фигура речи, состоящая в придании утверждению или отрицанию ыопросительной формы для того, чтобы привелечь усиленное внимание слушателя, повысить эмоциональный тон [Ахманова 1966: 85].

Чогаалда риториктиг айтырыгларның  дузазы-биле автор ниитилел болгаш кижиниң аразында харылзаазын чуруп көргүзерде ажыглап турар.

Чогаалда Доос-Караның овур-хевирин  дамчыштыр, кижилерниң оваарымчалыг, мурнун хынап чоруурун риториктиг айтырыг дамчыштыр дамчыдып турар.

Хайлыг кара будум адаанче киир союп канчаарың  ол, о, Доос-Кара?! (АД ШШ 7).

Ава кижиниң кезээ шагда ажы-төлү дээш сагыш човап чоруурун дараазында чижектен көрүп болур бис.

Шынап-ла, кайда  чүнү канчап чоруур оол боор?! (АД ШШ 15).

Чогаалда кол маадырның  иштики сагыш-сеткилиниң хөлзеп, төрээн черин сактып, сууру-биле ужуражылгазын  четтикпейн манап турарын чураан.

Үжен чыл  эрте бергенде төрээн суурум дугайында  бодалдар ам кээп, сагыш-сеткилимни саргыдып, ийледип канчаары ол дээр силер? (АД ШШ 23).

Чогаалда маадырның  амыдырал дугайында философчу өйүп чоруур бодалдарын риториктиг айтырыг-биле номчукчу кижиге дамчыдып турар.

Шынап-ла, кижи чүү дээш чурттап чоруурул?..(АД ШШ 24).

Дараазында маадырның  мөзү-шынар, кижилер аразында харылзаа дээш сеткил-сагыжы аарып чоруурун номчукчуларга чедирер дээнзиг чуруп көргүскен. Кижилерниң мөзү-шынарының берге талаларын автор риториктиг айтырыглар дузазы-биле тодаргай дамчыткан.

Кижилер, чүге сөөк хунаашкан ыттар дег, хербектежи бээр силер? (АД ШШ 26); Кижилер, кым силерге дээди шииткекчи болур чүвел? Кым? Чүү! Сүвүр баштыг бижек? Хензиг коргулчун? Кым силерге шииткекчи болурул? Бурган? Ажы-төл? Арын-нүүр? (АД ШШ 27).

Чогаалда маадырның  харыы чок ынакшылы дээш сагыш  аарып турарын, ооң шын харыыны тыварынга оралдажып турарын дараазында көрээлиңер.

Чүге чүрээм саргыдып, баарым ийлеттиң?! Сени кымга  билдирерил ам?... Сээң шииткекчиң кымыл? Мээң сагыжымның сарынналын, эрээзин  кым часкарарыл? Кым? (АД ШШ 58).

Бердинген чижекте чуруттунган  овур-хевирниң сагыжын өйүп чоруур айтырыгга харыы тывар дээш оралдажып турарын көрүп болур. Салдынган айтырыг кижи бүрүзүн ханы бодандыра бээр чугула айтырыг болуп турар.

Ынчалза-даа  кижини чүү чүве кончуг каастаар чүвел: оттук, бижек, билзек, сырга?! Эң-не чараш каасталга чүү чүвел? (АД ШШ 67).

Дараазында автор кижилерниң аразында харылзааның тудушкан черин  тодарадып алырда, риториктиг айтырыгны номчукчуларга дамчыдып турарын көөр бис.

Кижиге чүү  чүве кончуг хомуданчыгыл? (АД ШШ 107).

Чогаалда риториктиг айтырыглар дузазы-биле автор кижи болгаш долгандыр турар өртемчейниң аразында туруп турар шиитпирлээри берге  айтырыгларны номчукчуларга чедирип, ханы бодандырып турар.

 

 

 

2. Эмоциялыг кыйгырыг домактарның ажыглалы:

«Шагар-оътта шалың» деп  чогаалда эмоциялыг кыйгырыг домактары номчукчу кижиниң кичээнгейин хаара тударынче угланган болуп турар.

Дараазында кыйгырыг домактарынга таварышкан бис.

Чогаалда тоожукчу маадырның  частырыг кылыпканынга сагыш-сеткили  дүүреп, буруузун миннип турарын эмоциязының  күштелгени-биле илередип турар.

О, мени-даа, кончуг согурну! Меңээ кандыг-даа хилинчек халдадып чорбаан-на болгай сен, ораным курту!.. Кокпа-орууң үзе кирип канчаарым ол! Хай-ла болду! (АД ШШ 7).

Кол маадырның Доос-Карага чылыг хамаарылгазы ооң төрээн бойдузунга камныг чоруун көргүзүп турар.

Оваарымча чогум-биле орук-чирииң шак ынчалдыр үстүм, о, Доос-Кара, оранымның кем чок курту, мени өршээ! (АД ШШ 7).

Доос-караның амы-тынын  үзүп каанынга маадырның буруузун миннип, частырыгны эдип алыр дээш кызып турарын ооң сагыш-сеткилиниң дүвүрелин дамчыштыр илередип турар.

Соңгу назыда сээң үүлеңни эдилээйн! (АД ШШ 8).

Чогаалда улгады берген кижиниң овур-хевирин ажыдарда, ооң  бүгү чуртталгазынга түңнел үндүрүп турарын өөрүшкү-биле дамчыдып турарын чураан.

Амыдыралдан ап болгу-ла дег, кежиктерниң шуптузун бажым ажылдыр, эктим чүдүрүлдүр четтирген хире болчук мен!..(АД ШШ 23).

Тоожукчу маадырның  амыдыралының эң-не кол үндезинин ооң төрээн черинге, чонунга болгаш өг-бүлезинге ханы ынакшылы тургузуп турар дээрзин чуруп көргүскен.

- Төрээн чуртум ат-алдары дээш!.. Төрээн чонумнуң чаагай чоруу дээш! Ажы-төлүмнүң аас-кежии дээш, алган кадайым дээш!.. (АД ШШ 25).

Амыдыралдың дүрген эрте бээр үезин кыйгырыг домактың дузазы-биле тоожукчу маадырның эмоционалдыг сагыш-сеткилин дамчыштыр чураан.

Чуртталга чаңгыс пак шаа четпес, ол хире хензиг, ол хире кыска! (АД ШШ 27).

Бердинген чижекте кижиниң  эң-не чараш каасталгазы арын-нүүр дээрзин маадыр сеткилиниң ханызындан чоргаар, дидим номчукчуга дамчыдып турар.

Кижиниң эң-не кол, эң чараш каасталгазы – Арын-нүүр! (АД ШШ 67).

Чогаалда кыйгырыг домактарының дузазы-биле автор кижиниң мөзү-бүдүжүнүң  кол шынарларын, амыдырал дугайында  бодалдарын ажыдарынга улуг ужур-дузалыг  болган дээрзин демдегледивис.

 

3. Ат домактарының ажыглалы

Ат домактары дээрге кол кежигүнү адаарының болгаш онаарының падежинде чүве ады-биле илереттинген чаңгыс составтыг домак болур [Сат 1983: 61].

«Шагар-оътта шалың» деп  чыындыдан дараазында ат домактарын тодарадып алган бис.

1. Сеткил-сагыш илеретпес, чүгле медээлээр ат домактары

Дараазында ат домактың дузазы-биле автор долгандыр турар бойдустуң оожум апарганын көргүскен.

Өлүг ыржым (АД ШШ 33).

Бердинген ат домактары  тоожукчу маадырның төрээн черинге  кичээнгейлиин, бойдустуң үнүн дыңнап билирин сырын-ээремчигеш-бүрүнүң овур-хевирин дамчыштыр илереткен.

Сооксумаар  сырын…Бырлаңнаан ээремчигеш… Шылырашкан бүрүлер (АД ШШ 55).

Бердинген ат домаанда амыдыралдың  кезээ мөңгеде удурланышкак мөңге  айтырыгларын автор бодунуу-биле илередип турарын көрээлиңер. 

Амыдырал болгаш өлүм. Шын болгаш меге (АД ШШ 92).

 

2. Кижиниң сеткил-сагыжын, минниишкиннерин илереди бээр ат домактары

Чогаалда ийи аныяк  кижиниң амыдыралының эгелээр чадазын  ханы боданыышкыннар-биле чуруп көргүскен.

Ооң соонда, база-ла айдың дүннер. Куда-дой… Дун уруг…(АД ШШ 19).

Ийи ынакшаан кижиниң  аразында эң-не чылыг, чараш харылзаазын таалал, эргелениг деп чүве аттарының дузазы-биле илереткен.

Таалал… Эргелениг… (АД ШШ 20).

Бердинген чижекте кижилерниң аразында берге харылзааларны ат домактарын дамчыштыр чуруп көргүскен.

Алгыш-кырыш, адаан-өжээн…(АД ШШ 27).

Тоожукчу маадырның  ынакшаан кызының чараш овур-хевирин  көргүзерде, автор ат домактарының дузазы-биле магадаан манаашкынны, чарашсынган  сеткилин чуруп көргүзүп турар.