А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының грамматиктиг онзагайы

Ажыл-үүле, албан-дужаал – күүседип турар хүлээлгези, ажылы [ТСТувЯ 2003: 107].

Чижээ: Аас-кежик, олча-омак оларның өөн ойбайн келген, ажыл-үүле, албан-дужаал аайы-биле депшилге оларга кезээде аайлажып чораан (АД Шш 56).

Олча-омак, ажыл-үүле, албан-дужаал деп синонимнер ук чижекте амыдыралдың  аас-кежиктиг үезин көргүзүп, ынчалза-даа  моон-даа өске аас-кежик барын  автор чуруп көргүскен.

Кежик, тамчыктар – амыдыралдың аас-кежиктиг болуру.

Элеп-түрээр, аштап-суксаар – аажок чем чиксээр болгаш суг чүве ижиксээр, аажок аштаар болгаш суксаар [ТСТувЯ 2003: 182].

Чижээ: Байгы-ла бүгү четтирип келген кежиктерин, тамчыктарын, эрге-чагыргазын ышкынгаш, чагырга тутканнар, оларның дүжүметтери элеп-түреп, аштап-суксап келгеш, анаа бөдүүн тараачын, малчынга чаннып, холун сунуп алгаш, диленип чедип келир (АД Шш 66).

Ук чижекте эрге-чагырга, элеп-түреп, аштап-суксап деп синонимнер чагырга тутканнарны сойгалап, тараачын, малчыннарның овур-хевирин алдаржыдып, бөдүүн кижилерниң ажыл-ижиниң эчис шынчызын илередип турар.

Камныг, хумагалыг – бир-ле чүвеге камныг болуру.

Чижээ: Ажы-төлүңге хайыралыг бо үш эртинени камныг, хумагалыг, арыг-чаагайы-биле өргүп дамчыдар сен… (АД Шш 5).

Чуруттунган овур-хевирниң аныяк салгалга чагыг-сүмезин, тыва дылын, тыва чонун болгаш тыва чуртун камгалап, ынак чоруурун камныг, хумагалыг деп синонимнер дузазы-биле чуруп турар.

Мөңге, өлүм чок – бүгү чүүлдүң читпес, мөңге болуру.

Чижээ: Мөңге, өлүм чок чуртталгаже чүгле тенек улус чүткүүр, амдыызында мен угаан-сарыылым оскунмаан мен (АД Шш 5).

Ат-алдар, хүндү – кижиниң ажыл-ижиниң үре-түңнелдиг чоруу дээш шаңнаары.

Чижээ: Бедик дужаалдың ширээзинге саадап олуруптарга-ла, ат-алдар, хүндү чайгаар чедип келир деп бодаарлар бар (АД Шш 75).

Ынчангаш «Шагар-оътта шалың» деп номда 25 долу синонимнерни тодараттывыс. Долу синонимнер чыындыда кижиниң салым-чолунуң катаптаттынмас янзы-бүрү болурун, аныяк салгалга чагыгларын тоожукчу маадырның иштики сагыш-сеткилиниң куюмун чуруп көргүскен.

 

 

 

 

 

 

2. Эмоционалдыг синонимнерниң ажыглалы

Чечен чогаалга эмоционалдыг синонимнер чогаалда маадырларның овур-хевирин  ажыдарда, утказын билип алырынга улуг ужур-дузалыг болуп турар.

Оларны дараазында көрээлиңер.

Аарып, ыстап-саргып – мага-боттуң кандыг-бир кезээ аарыг байдалдыын илередири [ТСТувЯ 2003: 43].

Чижээ: Мен боларны кыш-чай чок көдүрер дээш салаа-сайгыдым, дамырым ыжып аарып, ыстап-саргып пат-ла бооп тур (АД Шш 10).

Ыстап-саргып деп синонимниң дузазы-биле тоожукчу маадырның иштики сагыш-сеткилиниң муңгаралын көргүзүп, салаа-сайгыдым, дамырым деп мага-бодунуң кезектери-биле аарып турар сагыжын чуруп көргүскен.

  Бак сөглээр, одажыр, алгы-кышкы – дыңзыг, дыңналгыр кылдыр үндүрген үн, ыыт [ТСТувЯ 2003: 109].

Чижээ: Ында-мында алгырышкан-кышкырышкан, бак сөглеп, одашкан (АД Шш 40).

Эгенир, ыядыр – бир-ле чүүлден ыядыры.

Чижээ: Бир уйгужу кижи даң хаяазын уткуп көрбээнинден шуут-ла эгенир, ыядыр болу берген (АД Шш 29).

Бердинген чижекте кол маадырның сагыш-сеткилиниң хөлзеп, аткан даңны уткуур дээн бодалы ону хилинчектей бергенин эгенир, ыядыр деп кылыг сөстери илередип турар.

Саймаарал, чааскаанзырал – кижиниң сагыш-сеткилиниң чааскаанзыргай болуру.

Чижээ: Сагыш-сеткилимни саймаарал, чааскаанзырал кежээки ыржым-биле кады хөме ап келген (АД Шш 54).

Бердинген чижекте тоожукчу маадырның  иштики сагыш-сеткилиниң хөлзээшкинин саймаарал, чааскаанзырал деп синонимнер илередип турар.

 

Кажар, алыксак-чиксек – кижиниң аажы-чаңында четпес талалар.

Чижээ: Ол-бо кижини кажар, алыксак-чиксек, каржы-хажагай, харам, кээргел чок, хырны тотса-даа караа аш ажырымчы деп шаанга киир-ле бактап, ону көөр хөөн чогувусту бо-ла илереди бээр бис ийин (АД Шш 71).

Мында кижилерниң аажы-чаңының четпес, багай талаларын кажар, алыксак-чиксек деп демдек аттары-биле илередип турар.

Ынчангаш «Шагар-оътта шалың» деп номдан 12 эмоционалдыг синонимнерни сайгарып көрдүвүс.

Ниитизи-биле ук номда 25 долу болгаш 12 эмоционалдыг синонимнерниң ажыглалы чогаалда элбек деп чүүлдү үстүнде чижектер бадыткап турар.

Синонимнерниң ажыглалы чогаалда уран-чечен, онзагай бооп турар. Синонимнер чогаалдың дыл-домаан байлак, чурумалдыг болдуруп турар аргаларның бирээзи болбушаан, ында маадырларның аажы-чаңын көргүзерде улуг ужур-дузалыг бооп турар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2.2. «Шагар-оътта шалың» деп номда антонимнерниң ажыглалы

Бот-боттарынга дүүшпес  билиглерни көргүзер удурланышкак уткалыг  сөстерни антонимнер дээр. Ук дүүшпес  билиглер амыдыралдың кайы-бир чаңгыс талазынга хамаарышкан болур [Сат, Салзыңмаа 1980: 25]. Антонимнер хөй нуруузунда-ла янзы-бүрү шынарларны илередир. Антонимнерни долу лексиктиг болгаш долу эвес грамматиктиг деп аңгылап турар. Александр Даржайның номунда база-ла антонимнерни ажыглаанын чижектерден көрүп көрээлиңер.

1. Долу лексиктиг антонимнерни ажыглааны

Долу лексиктиг антонимнер шуут удурланышкак билиглерни илередип турар.

Өөрүшкү-муңгарал

Чижээ: Ава-ачазын, өөрүшкү-муңгаралды катай-хаара солуп келир авыралдыг Төрээн чурту барда, аас-кежиинден кижи дудавас (АД Шш 6); Кайы-даа шагда өөрүшкү, муңгарал турган (АД Шш 61).

Мында автор делегей  кырында шупту чүүл дески болбас, өөрүшкү-муңгарал деп антонимниң дузазы-биле төрээн чериниң, өг-бүлезиниң эргим  болурун чуруп көргүскен.

  Улуг-биче

Чижээ: Ында-мында хадың-теректерниң будуктарында улуг-биче куштарның чирилешкен үннери янзы-бүрү аялгалыг бүдүн улуг хөгжүм болуп куттула берген (АД Шш 8).

Долгандыр турар төрээн бойдузунуң каас-чаражын куштарның овур-хевирин улуг-биче деп антонимниң дузазы-биле хөй санныын, янзы-бүрүзүн илередип турар.

Кыш-чай 

Чижээ: Мен боларны кыш-чай чок көдүрер дээш салаа-сайгыдым, дамырым ыжып аарып, ыстап-саргып пат-ла бооп тур (АД Шш 10).

Мында тоожукчу маадырның иштики сагыш-сеткилиниң муңгарап турарын кыш-чай чок деп антоним дузазы-биле хүн бүрүнүң сагыш човаашкыннарын чураан.

Чазын-күзүн 

Чижээ: Чычыы кижи чазын өлүр, чыраа аът күзүн өлүр (АД Шш 73).

Бердинген үлегер сөсте күш-ажылга кызымак, келир үезин бодап чурттаар дээрзин чазын-күзүн деп антонимниң дузазы-биле кичээндирип турар.

Ында-мында 

Чижээ: Ында-мында алгырышкан-кышкырышкан, бак сөглеп, одашкан (АД Шш 40).

Ында-мында деп антоним-биле кижилерниң өскелерге үлегер чок эң-не багай талаларын дамчыткан болуп турар.

Ол-бо

Чижээ: Ол-бо бүгү амыдырал-чуртталгамның аас-кежии-даа чүве ирги бе деп айтырттынар-даа-дыр мен (АД Шш 8).

Ол-бо деп антонимниң дузазы-биле амыдыралдың үнезин тодарадып алыр дээш тоожукчу маадырның сагыш-сеткил дилээшкиннерин чуруп көргүскен.

Чер-дээр

Чижээ: Чер-дээр – бүгү өртемчей ээнзирээр деп барган (АД Шш 67).

Чер-дээр деп антонимниң дузазы-биле тоожукчу маадыр өртемчейниң хоозурап ээн калганынга сагыш аарып дамчыдып турарын көргүскен.

Четчир-чединмес

Чижээ: Кижээ баар кыстың, четчир-чединмес ада-иениң үлегерин эдерип, селиктеп, марафоннап эгелээн (АД Шш 72).

Четчир-чединмес деп антоним-биле ада-иениң амгы үеде өнчү, хөреңги сүрер чоруунга тоожукчу маадырның дүвүредип турарын чуруп турар.

 

Изиг - соок

Чижээ: Өлүг менде ыядыр, эгенир дээр чүве бар эвес, меңээ изиг-даа, соок-даа эвес-ле болгай (АД Шш 26).

Мында изиг – соок деп антонимниң дузазы-биле өлү берген кижиниң долгандыр турар өртемчейге хамаарылгазының тоомча чогун көргүзүп турар.

Буян – бузут

Чижээ: Херек кырында, бо өлчейлиг өртемчейге кижи амытан буян-биле чергелештир бузуттуг үүлгедиглерни кылып-ла чоруур чүве-дир ийин (АД Шш 26).

Кижи амытанның чырык  чер кырынга чурттап чорааш, буян болгаш бузуттуг үүлгедиглерни кылырын, бодунуң частырыын өй-тавында  миннип чоруур болза эки деп бодалды  илереткен.

Амыдырал-өлүм

Шын - меге

Чижээ: Амыдырал болгаш өлүм. Шын болгаш меге (АД Шш 92).

Ук одуругда авторнуң амыдырал болгаш өлүм, шын болгаш меге деп мөңге темаларны көдүрүп, философчу бодалдарын илередип турар.

Дүн-даң

Дүн-хүн

Чижээ: Хүн дурту оруктуң төнген ужунда – дүн, дүн дурту оруктуң төнген ужунда – даң…(АД Шш 30); Амыдыралда чүве бүрүзү дүн-хүн дивейн, агым суг дег шууштур агып, бот-бодун солчуп, чоруп-ла тур (АД Шш 101).

Мында амыдыралдың ээлчеглиг  үезин доктаадып шыдавас дээрзин көргүскен. Амыдыралда дүн, хүннүң солчулгазы ышкаш кижилерниң назыны база солчуп эртип турар деп бодалды чиге дамчыткан.

Өжер - кывар

Чижээ: Ол хиреде ынакшылың хөмүрерип өжер байтык, оду-көзү хөрлээлеп кыппышаан (АД Шш 51).

Тоожукчу маадырның ынакшылының күштүүн, ам-даа хүн бүрүде улам күштелип турарын бердинген антоним дузазы-биле илередип турар.

Олурар-турар

Үнер-кирер

Чижээ: Чырык чер кырынга чурттап келген бежен ажыг чылдарым иштинде кандыг-кандыг улуг-биче харааданчыг чазыгларны кылбадым дээр, оларның еозажоктарын сактып келген санымда-ла олурар-турар-даа, үнер-кирер-даа чер тыппайн ажаанзырай берзимзе-даа, назыным иштинде чаңгыс катап эң-не шынныг, бүзүрелдиг базымны кылганым сеткилимни чылдып, хей-аъ киире бээр – сени чаңгыс көргеш, кезээ мөңгеде өскерлиш чок ынакшаан мен (АД Шш 63).

Мында антонимнер дузазы-биле тоожукчу маадырның чурттап эрткен назынын, эрткен оруунда турган эки, багай талаларын сайгарып турарын чураан.

Тааржыр-таарышпас

Өңнүк-дайзын

Чижээ: Кижи база хеп ышкаш. Бирээзинге - тааржыр, өскезинге – таарышпас. Бирээзинге - өңнүк, өскезинге – өштүг дайзын (АД Шш 89).

Мында кижиниң амыдыралында таваржы  бээр кижилерин өңнүк, дайзын деп  сөстер-биле тоожукчу маадырның иштики сагыш-сеткилин бодалдарын сайгарып орарын чуруп көргүскен.

Ынчангаш «Шагар-оътта шалың» деп  чыындыда 20 антонимнерни тодараттывыс.  Номда ажыглаттынган антонимнер амыдырал дугайында философчу бодалдар, ак биле караның мөңгеде кожа чоруурун тоожукчу маадырның иштики сагыш-сеткилин дамчыштыр номчукчуларга дамчыдып турар.

 

 

 

1.2.3. Фразеологизмнерниң ажыглалы

Тюркологияда болгаш черле амгы үениң дыл эртеминде фразеологияның кызыгаарынга болгаш ооң утказынга хамаарыштыр чаңгыс аай бодал чок.

Е.В. Тюнтешеваның «Человек и его мир в зеркале фразеологии» деп ажылында фразеология дугайында мынчаар бижип турар: «Традиционный, узкий подход к объему фразеологии восходит к концепциям Ш. Балли и В.В. Виноградова: Фразеология определяется при этом подходе как раздел языкознания, изучающий устойчивые сочетания слов (в отличие от свободных словосочетаний) или их часть, выделяемую по некоторым критериям…» [Тюнтешева 2006: 7].

Я. Ш. Хертектиң ажылында фразеологизмнерниң дугайында мынчаар  демдеглеп турар: «Фразеологизм – это устойчивое сочетание слов или предложение с полностью или частично переосмысленным значением, синтаксически и семантически неделимое, употребляющееся в процессе общения как экспрессивно-оценочная языковая единица» [Хертек 1978: 17].

Александр Даржайның  «Шагар-оътта шалың» деп номунда  фразеологизмнер эвээш эвес таваржып турар. Оларны дараазында бөлүктерге чарып көрген бис.

 

1. Мораль-этиктиг чүүлдер-биле холбашкан фразеологимзнер:

Чижээ: Аяаң черле долар эвеспе деп аайлыг-ла сөглээн мен (АД Шш 12).

Аяа долар – тывалар бо сөстү колдуунда ооржу кижилерге хамаарыштыр чугаалап чораан.

Тоожукчу маадыр хоптак кижилерниң келир үезин бодап  билбезин аяа долар деп фразеологизм дамчыштыр илередип турар.

Хензиг-ле чүведен отче каапкан сиир дег дырыжаш-ла дээр…(АД Шш 26).

Отче каапкан  сиир дег – бичии-ле чүведен хорадай бээр кижини ынча деп турар.

Кижилерниң аажы-чаңында  хамык чүүлдүң эчизин бодавас, хораадачал чаңы эки чүвеге чедирбес дээрзин чуруп турар.

Чедиишкиннерден чамдык кижилерниң мойну чооннап, кара көзүлбестеп, чеңгип болбас дээрде шаштылган сындан-даа бедик мен деп бодун бодай бээр (АД Шш 85).

Мойну чооннаар – бодун кончуг кижи кылдыр көргүзерин оралдажыр, бодун тогдунар.

Автор бердинген чижекте  бодун өрү көрдүнер кижилерниң четпес талаларын тодазы-биле дамчыдып турар.

Хирлиг холун  пашче  сугар – өске кижиниң херээнче кажан-даа киришпес дээн утка илередип турар.

Чижээ: Оон башка хирлиг холуң пашче киир сукканың ол (АД Шш 88).

Чамга боражыр – ат алдарын баксырадыр, бак атка кирер.

Чижээ: Чазыгларны кылып, чамга-даа боражып, сагыш-сеткилиңни кем чок черге кергедип, чаңгыс эвес ундараттым…(АД Шш 50).