А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының грамматиктиг онзагайы

 

ДОПЧУЗУ

 

Киирилде ………………………………………………………………………….3

 

I-ги эге. А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының лексиктиг онзагайы

§1. А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалында көжүрген уткалыг сөстерниң ажыглалы ……………………………………………………………..7

1. Демдек ады-биле илереттинген көжүрген уткалыг сөстер………….......9
2. Кылыг сөзү-биле илереттинген көжүрген уткалыг сөстер…………...13
3. Чүве ады-биле илереттинген көжүрген уткалыг сөстер……………...19

 §2. «Шагар-оътта шалың» деп чыындыда дылды байыдар өске аргаларның ажыглалы…………………………………………………………………………25

II-ги эге. А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының грамматиктиг онзагайы………………………………………………………….44

2.1. Морфологтуг онзагайы…………………………………………….…….44

2.2. Синтаксистиг онзагайы……………………………………………………49

Түңнел……………………………………………………………………………56

Ажыглаан литература даңзызы…………………………………………….....59

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КИИРИЛДЕ

 

Кандыг-даа дылдың онзагай  чаражы, бот-тускайлаңы, дылының өндүр-каазы, сүүзүнү ооң чечен чогаалынга көстүп келир.

Амгы үеде тыва дыл  эртеминде сөзүглелдиң филологтуг болгаш лингвистиктиг сайгарылгазын калбаа-биле шинчилеп турар.

Билдингир шинчилекчи Н. Шанский бодунуң ажылында сөзүглелдиң  лингвистиктиг сайгарылгазының  дугайында дараазында чүүлдү демдеглээн:

Лингвистический анализ художественного текста абсолютно  необходим потому, что язык любого литературного произведения – от маленького лирического стихотворения до романа-эпопеи – является многоплановым и разнослойным, в силу чего содержит в своем составе нередко такие речевые «инкрустации», без знания которых либо просто непонятно, о чем говорится, либо складывается искаженная картина образного характера слов и выражений, художественной ценности и новизны используемых языковых фактов, их отношения к современной литературной норме  и т.д. [Шанский 1984: 6].

Тыва литератураның эң дээре дээн классиктиг чогаалдарының лингвистиктиг сайгарылгазын сайгарып көрүп турар.

Чогаалчы бүрүзүнүң онзагайы, ооң чогаалының дылын дамчыштыр, авторнуң бодап алган бодалының чажыдын ажыдып илереттинип келир. Ол долгандыр турар чүүлдерден кижи бүрүзүнүң белен эскербес, караанга илдикпес хире чүүлдерни, шынарларны, демдектерни эскерип, тып алгаш, ону чогаалдарынга киирип каары болур.

Тыва чогаалчыларның аразында Тываның Улустуң чогаалчызы Александр Александрович Даржай ханы уткалыг, дээштиг, аян-сырынныг чогаалдары-биле онзаланып турар авторларның бирээзи. Чогаалчының «Шагар-оътта шалың» деп чыындызында шүлүк аянынга чоокшулашкак кыска чугаалар, чоннуң мерген бодалдарындан ужуктаан философчу угаадыглар, «Бир-ле кежээ» деп шии база тыва шүлүк тургуузунга хамаарышкан шинчилел-эскериглери кирип турар.

Ук чыындыны автор проза дептери деп адааны онзагай болуп турар. «Шагар-оътта шалың» деп чыындыда шүлүк-чугаалар болгаш чондан ужуктаан бодалдарны сайгарып көрүп турар бис. Ук жанрлар авторнуң бодунуң тып, чогаадып алганы ханры болуп турар. Шүлүк-чугаалар дээрге авторнуң номчукчу кижи-биле аразында диалог, бодалдарының солчулгазы болгаш амыдырал дугайында ханы угаадыглары  деп болуп болур.

Чондан ужуктаан бодалдар дээрге авторнуң амыдыралчы дуржулгазындан алдынган амыдырал, салгалдар аразында харылзаа, кижи болгаш ниителел дугайында философчу бодалдары сиңген болуп турар.

«Шагар-оътта шалыңда» кирип турар чогаалдар – авторнуң 1994-1995 чылдарда бижээн чогаалдары болур. Чыындының лингвистиктиг сайгарылгазын чорудары солун болгаш чогаалчының дылының онзагайын тодарадып алырынга ужур-дузалыг болуп турар.

Ажылдың темазы:

А. Даржайның «Шагар-оътта  шалың» деп чыындызының лингвистиктиг  сайгарылгазы. 

Доозукчу квалификастыг  ажылдың объектизи:

«Шагар-оътта шалың» деп чыындызының дылы.

Доозукчу квалификастыг  ажылдың чугулазы:

Тыва дыл эртеминде  А. Даржайның чогаалдарын янзы-бүрү талалардан шинчилеп, доозукчу ажылдар элээн кылдыган деп болур. Оларга Д. Монгуштуң «А. Даржайның «Эге кокпам» деп шүлүглелиниң лигвистиктиг анализи» [2004], О. Ондарның «А. Даржайның шүлүк чогаалында фразалар аргазының холбакчылары» [2004], Ш. Хомушкунуң «А. Даржайның чогаалдарында фразеологизмнерниң ажыглалы» [2008], Ш. Бадын-оолдуң «А. Даржайның шүлүк чогаалында бедик стильдиң элементилериниң ажыглалы» [2009] деп доозукчу ажылдарны хамаарыштырып болур. «Шагар-оътта шалың» деп чыынды мооң мурнунда дыл талазы-биле сайгартынмаан, ынчангаш ооң бүгү талалыг лингвистиктиг сайгарылгазын кылыры чугула деп санап турар бис.

Доозукчу ажылдың чаа чүүлү:

Александр Даржайның «Шагар-оътта  шалың» деп номунуң лингвистиктиг  сайгарылгазын кылып, ооң чогаалга ужур-дузазын тодаратканы ажылдың чаа чүүлү болуп турар.

Доозукчу квалификастыг  ажылдың сорулгазы:

«Шагар-оътта шалың» деп номунуң  лингвистиктиг онзагайын шинчилеп көөрү.

Ук сорулганы чедип  алырда, шиитпирлээр айтырыглар:

– сөстүң лексиктиг утказының аайы-биле системажыдар; оларның чогаалга ужур-дузазын тодарадыр;

– синоним болгаш антоним сөстерни ажыглаанын эскерип көөр;

– фразеологизмнерниң онзагайын тодарадыр;

– эвфемизмнерниң ажыглалын тодарадыр;

Доозукчу квалификастыг  ажылдың теоретиктиг үндезиннери:

Б.И. Татаринцевтиң «Смысловые связи и отношения слов в тувинском языке», О.Ю. Кокошникованың «Семантическая структура многоязычных слов в хакасском языке в сопоставлении с тюркскими языками Южной Сибири», Я.Ш. Хертектиң «Фразеология современного русского языка», Н.М. Шанскийниң «Лингвистический анализ художественного произведения», Н.А. Николинаның «Филологический анализ художественного текста» деп ажылдарынга даянган бис.

 

Ажылдың материалы:

«Шагар-оътта шалың» деп  номдан алдынган 245 чижектер.

Ажыглаан аргалар  болгаш методтар:

1. Тайылбырлыг метод;
2. Лингвистиктиг статистика аргазы;
3. Анализ;
4. Этимологтуг метод.

Доозукчу ажылдың практиктиг ужур-дузазы:

Ук ажыл ТывКУ-нуң филология факультединиң тыва дыл болгаш чогаал салбырының студентилеринге болгаш школаның тыва дыл, чогаал башкыларынга үндезин болгаш немелде материал кылдыр ажыглап болур. База ол ышкаш дыл талазы-биле сонуургалдыг кижилерге дузалыг бооп болур.

Ажылдың тургузуу:

Доозукчу ажыл киирилде, ийи эге, түңнел болгаш литература даңзызындан тургустунган.

 

 

 

 

 

 

 

I ЭГЕ. А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының лексиктиг онзагайы

§ 1. Александр Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чыындызында көжүрген уткалыг сөстерниң ажыглалы 

          Кандыг-даа чечен чогаалга доора  болгаш көжүрген уткалыг сөстер  нептереңгейи-биле ажыглаттынып, чогаалдың  дылының уран-чеченин херечилеп  турар болур.

         Кандыг-бир чүвениң, кылдыныгның,  шынарның дугайында билигни сөс-биле илередир, ол сөс албан кандыг-бир утканы илереткен болур. Ынчангаш сөстүң утказы чүвениң, кылдыныгның, шынарның дугайында билиг-биле ханы харылзашкан болур болгаш сөстүң утказы биле билигни шуут дөмей кылдыр көрүп болбас. Билигде чүвениң, кылдыныгның, шынарның бүгү-ле ниити болгаш кол демдээн, ооң харылзаазының, хамаарылгазының дугайында кижиниң билип алган чүүлү илереттинген, а сөстүң утказында бүгү-ле демдектер эвес, чүгле ук чүвени, шынарны, кылдыныгны өскелерден ылгаптар болгаш ону шын адап көргүзүптер демдектер илереттинген болур.

         Көжүрген утканың тодарадыын  лингвистиктиг терминнер словарында  тайылбырын көрээлиңер: «Переносное  значение происходит на основе  сходства предметов по форме,  по цвету, по характеру движения, но основе выполняемой предметом функции, на основе ассоциации по смежности» [ЛЭС 1991 235].

        Дыл эртеминде сөстерни дорт болгаш доора уткалыг деп ийи улуг бөлүкке хуваап турар.

         Филология эртемнериниң доктору Б.И. Татаринцевтиң «Смысловые связи и отношения слов в тувинском языке» деп ажылында сөстүң дорт болгаш көжүрген уткаларын тода болгаш делгереңгей сайгарып көрген бооп турар. Ук ажылда көжүрген уткалыг сөстерге демдек аттарының болгаш кылыг сөстериниң хөйү-биле ажыглаттынып турарын демдеглээн [Татаринцев 1987: 17-18].

А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп номда көжүрген уткада ажыглаттынган сөстер база хөй. Көжүрген уткалыг сөстер кижиниң кылдыныын, эмоционалдыг байдалын бойдусче азы дириг эвес чүүлдерже көжүрүп чураанындан тыптыр. Ук чогаалда көжүрген уткада ажыглаттынган сөстер кол черни ээлеп, чүвелерниң дөмейлешкек шынарларынга, хүлээлгелеринге үндезилеттинип, чогаалга бир тускай чурумалдыг, онзагай аянны киирип, элбээ-биле ажыглаттынган бооп турар. Орус дыл эртеминде көжүрген уткалыг сөстерни транспозиция деп термин-биле адап турар.

Транспозиция – перенос структурных, материальных элементов родного (первого) языка в речи на втором языке, такой перенос не нарушает норм употребления единиц второго языка [ЭСС 2008: 218].

Көжүрген уткалыг сөс  дамчыштыр кандыг-бир овур-хевирни автор номчукчуга дамчыдыксап турар болур.

В.И. Тюпа овур-хевир дугайында  мынча дээн: «Художественный образ  – это тоже кажимость, т.е. «несуществующее, которое существует» (Гегель), не существующее в первичной реальности, но существующее в воображении – в замещающей (вторичной) реальности. Однако кажимость образа в искусстве наделена (в отличие от кажимости жизненного переживания) семиотической природой знака: 1) принадлежит какой-то системе образов, выступающей в роли художественного языка; 2) служит воображенным аналогом какой-то иной действительности; 3) обладает какой-то концептуальностью (смыслом) [Тюпа 2006: 29].

Ынчангаш көжүрген утка дамчыштыр  чогаалдың чажыт утказын дамчыдып, кол сиңирген бодалын илередип турар.

Оларны чугаа кезээниң аайы-биле дараазында бөлүктерге аңгылаан бис:

 

1) демдек ады-биле илереттинген  көжүрген уткалыг сөстер;

2) кылыг сөзү-биле илереттинген  көжүрген уткалыг сөстер;

3) чүве ады-биле илереттинген  көжүрген уткалыг сөстер;

Тодараттынган 3 бөлүктүң көжүрген уткалыг сөстериниң илередип чоруур уткаларын тодарадып, оларны дараазында иштики бөлүктерге хувааган бис.

1. Демдек ады-биле илереттинген көжүрген уткалыг сөстерниң бөлүктери

А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп номунда демдек ады-биле илереттинген көжүрген уткалыг сөстерни дараазында иштики бөлүктерге чарып көрдүвүс:

1. Кандыг-бир чүвениң шынарын илередир демдек аттарының бойдустуң болуушкуннарынга хамаарыштыр көжүргени

Чечен чогаалга кол черни бойдус чурумалы ээлеп турар, чүге дизе амыдырал бойдустан чаяаттынар болгаш ооң-биле сырый харылзаалыг, ынчангаш чогаалчы кижи бойдустуң чурумалдарын кижиниң  караанга чуруттунуп көстүп кээр кылдыр чеченчиди көргүзерде көжүрген уткаларны хөйү-биле ажыглаар. Александр Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалында оларны дараазында чижектерден көрүп болур:

а) мөңгүн шалың – арыг, чараш дээн утканы илередир.

Чижээ: Мөңгүн шуру дег шалың. Хүн караанга мөңгүннелдир чайынналып турган шалың. Эртине даңның эртине шурузу – кылаң, мөндүң мөңгүн шалың дег, арыг-чаагай мен (АД Шш 31).

Тоожукчу маадыр бодунуң сагыш-сеткилиниң чиигин, угаан-бодалының сергек-омаан арыг мөңгүн дег көстүр эртенги шалыңга дөмейлээнин көжүрген уткада көргүскен.

б) чидиг чырык – дыка чырык, чырык херелдиг дээн утканы илередир.

Чижээ: Часкы хүн карааның чидиг чырыындан бажыңывыс кажангызындан-даа артык чылыг, чырык апарган дег өөрүп-хөглеп турганывыс херек кырында сээң хоюг, чымчак хүлүмзүрүүңнүң изиг шонуундан чүве-дир оң, сарыым (АД Шш 63).

Автор ынак кижизиниң  хүлүмзүрүүн хүннүң чырык, чылыг херелинге дөмейлеп, кыс кижини каастап чоруур ооң чазык шырайы дег эргим чүве чогун хүннүң херелин дамчыштыр көжүрген уткада көргүскен бооп турар.

в) чымчак көк – чаа үнүп келген, кадып кургаваан дээн уткалыг.

Чижээ: Чайгы шагның чылыынга, чырыынга өөрүп, таалап, ава черниң чымчак көгүнге, хоюг довураанга ам-даа аңдаштанып чыдарың кай (АД Шш 7).

Бо таварылгада чаа  шымырарып үнген оът-сигенниң чаражын  көргүзерде чымчак деп көжүрген уткада демдек ады ажыглаттынган.

г) хоюг сырынчыгаш – сериин дээн уткалыг.

Чижээ: Куштар үнүнге чаржалаштыр опчок, сериин, хоюг сырынчыгаш бүрүлерни сылдырады дагжадып, хемчигештиң агар-акпас суун бырлаңнады ойнай берген (АД Шш 8).

Чайгы изигде билдирер-билдирбес  сырынчыгаштың бүгү бойдусту оттуруп  турарын база ооң сериинин, тааланчыын көргүзерде хоюг деп көжүрген уткада демдек адын ажыглаан бооп турар.