А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының грамматиктиг онзагайы

Ниитизи-биле бойдус болуушкуннарынга хамаарыштыр алдын, мөңгүн, чидиг, чымчак, хоюг деп демдек аттары көжүрген уткада ажыглаттынып, домактың утказын ханы болдуруп, чогаалчының дылының уран-чеченин көргүзүп турар.

2. Туугай уткалыг чүве аттарының кижиниң сагыш-сеткилин илереди бээр демдек аттарынче көжүргени

Дараазында көжүрген уткада демдек аттарының туугай уткалыг  чүве аттары-биле ажыглалын көөр бис:

  а) ажыг шын – шыдажыр арга чок, аар-берге дээн уткалыг.

Чижээ: Бодунуң дугайында ажыг шынны шыжыкпайн, шыдамыккай дыңнап, болур-чогууру-биле хүлээп алыр кижилер амыдырал-чуртталгага ховар таваржыр (АД Шш 105).

Бодунга хамаарыштыр  багай чүүлдү хүлээп алыр кижилер  эвээш деп чүүлдү көжүрген уткада мындыг янзылыг көргүскен.

б) ажыг кочу-шоот – сеткил хомудадыр, хомуданчыг дээн уткалыг.

Чижээ: Ыракта бир улустуң четпес талазын коптара бергенде, эң-не ажыг кочу-шоотту бо-ла ажыглаар (АД Шш 69).

Кижилерниң өске улуска хамаарыштыр багай сеткилин көжүрген уткада мынчаар илереткен бооп турар.

в) ажыг чаш – кударалдың демдээ.

Тоожукчу маадырның  иштики сагыш-сеткилиниң муңгаралын, кударалын ажыг чаш деп сөс каттыжыышкыны-биле илередип турар.

Чижээ: Даартазында даң хаяазында шагар-оът бүрүзүнде мөндүгүр шалыңны эскерип кааным ол. Дүүн кежээ чаагым куду чүгүрүп ага берген караамның ажыг чажы ол болган (АД Шш 32).

г) чымчак эргеледиг – тааланчыг, эргим дээн уткалыг.

Чижээ: Ава кижи ажы-төлүнден кезээ мөңгеде чарлып чоруурда, бодунуң мөчээн мага-бодун черге хүлээдип бээрде, уругларынга бодунуң чылыг, чымчак эргеледиин арттырып кааш баар деп чүвени бо кышкы эртен чаа-ла эскерип билип каар кончуумну-даа арай (АД Шш 18).

Ава кижиниң төлүнге  ынакшылын, эриг-баарлыг сеткилин чымчак деп көжүрген уткада демдек ады-биле чогаалчы дамчыдып турар.

д) хоюг чассыдыг – эргим, тааланчыг дээн уткалыг.

Чижээ: Кыс оолдуң хоюг, чымчак чассыдыынга уярап, сеткил ханыышкыны деп чүве бо-ла-дыр деп бодавышаан, оолдуң адыжының хоюунга таалап, карактарын шийе каапкан (АД Шш 22).

Ынак эжинге эргелелин, ынакшылын база-ла чымчак деп демдек адын таварыштыр көжүрген уткада дамчыткан бооп турар.

Ук бөлүкте туугай чүве аттары-биле ажыглаттынган көжүрген уткалыг сөстер эвээш ажыглаттынган бооп турар, чүге дээрге туугай уткалыг чүве аттары көжүрген уткалыг демдек аттары-биле катай чогаалга хөй эвес ажыглаттынар. Ол дээрге ажыг, чымчак, хоюг деп шынарның демдек аттары болур. Туугай уткалыг чүве аттары тоожукчу маадырның мөзүдүш дугайында ханы бодалдарын ажыдарынга улуг ужур-дузалыг.

3. Кандыг-бир чүүлдүң шынарын илередир демдек аттарының кижиниң мага-бодунга хамаарыштыр көжүргени

а) кадыг-шириин, соок көрүш – каржы, хорадаан, тоомча чок дээн уткалыг.

Чижээ: Үдээн кижи бодунуң кадыг-шириин көрүжүнден човаар ужурлуг (АД Шш 74); Соок көрүштен сеткили чырып, сергээн кижи-даа көрбээн мен (АД Шш 97).

Кижиниң хорадаан азы  хомудаан сеткили көрүш дамчыштыр  билдинип кээр, ынчангаш бир-ле чүвеже азы кижиже угланган көрүшке хамаарыштыр автор кадыг-шириин, соок деп демдек аттарын ажыглаан.

б) Эриннеринге хамаарыштыр:

Чаагай эриннер – эргим, тааланчыг дээн уткалыг.

Чижээ: Кандыг кончуг чаагай, амданныг, сүүзүннүг эриннер чүйүк, чүс-сөөгүм адырлып, чештинип келген (АД Шш 29).

Ынак эжиниң эриннерин  чыттап, оларны ам-даа утпаанын көргүскен. Эжиниң эриннери аңаа тааланчыг, эргим  кылдыр сагындырганын чаагай деп демдек адын таварыштыр көжүрген уткада көргүскен бооп турар.

в) Хол-будунга хамаарыштыр:

Кадыг хол – аарышкылыг дээн уткалыг.

Чижээ: Ачамның кадыг холун сакты-ла бергилээр-дир мен (АД Шш 64).

Чаш үезинде ачазының төлүнге негелделиг хамаарылгазын, чагып-сургап, амыдыралга шын өөредип чораанын метонимия аргазы-биле чураан болуп турар.

г) кара бут – хай бачыттыг, багай чүве кылган дээн уткалыг.

Чижээ: Хайлыг кара будум адаанче киир союп канчаарың ол, о, Доос-Кара! (АД Шш 7).

Кижи дириг бойдуска камныг боор деп чаңчыл-сүзүгнүң утказы мында сиңген бооп турар. Чогаалчының кара деп демдек адын ажыглааны анаа эвес, чүге дизе ук демдек ады бир талада багай деп утканы илередип чоруур. Бо удаада орукка кылаштап чораан куртту буду-биле черге чыпшыр базыпканынга хараадаан, буруузунган сеткилин кара бут деп сөс каттыжыышкынын дамчыштыр автор метонимия аргазы-биле көргүскен.

Ниитизи-биле кижиниң  даштыкы хевирин чуруурда, чогаалчы метонимия аргазы-биле карактарынга, көрүжүнге хамаарыштыр кадыг, соок; Эриннеринге хамаарыштыр - чаагай; хол-будунга хамаарыштыр - кадыг, кара деп демдек аттарын ажыглаан. Чогаалдарда  маадырларның даштыкы овур-хевирин чогаалчы арын-шырайының эмоционалдыг байдалын дамчыштыр болгаш шимчээшкиннерин таварыштыр номчукчуларга көргүзерде көжүрген уткада демдек аттарын колдадыр ажыглаан бооп турар. Ук бөлүктүң иштинден дараазында 3 бөлүктү тодараткан бис.

«Шагар-оътта шалың» деп номда көжүрген  уткада демдек аттары байлак ажыглаттынганын сайгарылганы чорудуп тура, эскерип көрдүвүс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Кылыг сөзү-биле илереттинген көжүрген уткалыг сөстерниң бөлүктери

Александр Даржайның чогаалдарының онзагай талазы – ооң кол маадырларының бирээзи бойдус болуп турары. Бойдус болурундан аңгыда, ооң бүгү-ле шимчээшкиннериниң көжүрген уткада ажыглаанында, ооң бүгү-ле кылдыныын кижиниң аажы-чаңы, характеринге чоокшулады, харын-даа дөмей кылдыр чуруп көргүскенинде. Ол бүгүнү уран-чечен чуруп көргүзерде, чогаалчы бойдусту диригжидип, кижи дег боданып, муңгарап, өөрүп, тынып турар кылдыр көжүрген уткада кылыг сөстерин элбээ-биле ажыглап, оларны чогумчалыг ажыглаанын А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалында дараазында чижектерден көрүп болур бис.

1) Кижиниң кылдыныын илередип чоруур кылыг сөстерин дээрниң объектилериниң кылдыныынче көжүргени:

а) ай чашты хона берген – булуттар аразынга кезек үеде көзүлбейн барганы болур.

Чижээ: Ай, хейде-ле боду эпчоксуна берген чүве дег, чалыыларны эгендирбес-даа дээн чүве дег, кезек шырым булуттуң аразынче карак чивеш аразында чашты хона берген (АД Шш 22).

Бот-боттарынга ынак аныяктарның  овур-хевирин ажыдарда, айны автор  диригжидилге аргазы-биле көжүрген уткада көргүскен болуп турар. Айның поэтиктиг овур-хевири мөңге ынакшылдың демдээ болуп турар.

б) айның чырыы эргеленип ойнай берген – чырыдып турар дээн уткалыг.

Чижээ: Хамыкты мурнай ол ийи «болчайтылыг ак тейжигештерге» айның кыйгак чырыы эргеленип ойнай берген (АД Шш 21).

Айның чырыынга уругнуң  хөрээ улам аккыр, чараш, тааланчыг  көзүлгенин автор көжүрген уткада дамчыдып турар.

в) хүн чуглуп үнүп келген – чаа көстүп, үнүп кел чыдар дээн уткалыг.

Чижээ: Хүн даглар сиртин ажылдыр, бөмбүк дег чуглуп үнүп келген (АД Шш 8).

Хүннү борбак бөмбүкке дөмейлеп, даглар артындан үнүп келгенин көргүзери-биле ук кылыг сөзүн көжүрген уткада ажыглаан.

г) хүн салдап турган – сугга хүннүң шимчевишаан көзүлгенин ынча дээн.

Чижээ: Ээремниң дап-дал ортузунда хүн салдап турган (АД Шш 32).  Ук чижекте сугнуң бырлаңнаан шимчээшкининге дээрде хүн көрүнчүктелип, сугда эштип турганзыг кылдыр чуруп көргүскенин көжүрген уткада ажыглаан.

2) Кижиниң кылдыныын илередир кылыг сөстериниң бойдустуң болуушкуннарынче көжүргени:

а) алаак оттуп, херлип-көстүп дойлуп эгелээн – шимээргеп турар дээн уткалыг.

Чижээ: Дөргүн алаак оттуп, херлип-көстүп дойлуп эгелээн (АД Шш 8).

Алаакта оът-сиген, ыяш-даш  салгынга сылдырткайнып, куштарның  чиртилешкен үннери дыңналып, ыржымны  үрээн шимээн барын көжүрген уткада көргүскен.

б) бүрүлер сылдыражып чугаалажы берген – шимчеп, дагжап эгелээнин ынча дээн.

Чижээ: Көрем, көрем, дуу куду кара бөзүргей дазылды, - үн чок, мелегейзии кончуг чыдар – деп, теректиң орта унунда бир будукта бүрүлер сылдыражып чугаалажы берген (АД Шш 8).

Ыяштарның бүрүлериниң  салгын-сырынга шылырадыр шимчеп эгелээнин сымыражып чугааланган  кижилерниң чугаазынга дөмейлеп көжүрген уткада ажыглаан. Чижекте бүрүлер чалыы аныяктарның ову-хевирин, а дазыл кырган улустуң овур-хевири салгалдар аразында харылзааны чураан.

в) дазыл дыңнап чыткан – кижи дег дыңнап чытканзыг дээн уткалыг.

Чижээ: Кырган дазыл ону тоомча чок дыңнап чыткан (АД Шш 9).

Ыяштың дазылы черде  быжыгып, шимчевейн турарын барымдаалап, ону дыңнаалап чыткан кижиге дөмейлеп көжүрген уткада ажыглаан бооп турар.

г) дазыл дамырын дөгеп, таалап чыткан – хүннээректиг аяс хүнге амырап турганзыг дээн уткалыг.

Чижээ: Каарганның казырыктыг даваннарының өңүнден улуг-ла ылгалбас бөзүргей чоон кара дазыл, хүннээрекке кырган сөөктерин чылыткан ушпа-чөнүк ирей дег, чер кырынче хөкпейип үнүп келген дамырын хүнге дөгеп, таалап чыткан (АД Шш 8).

Ыяштың чоон дазылының  адырлары черни чара чүткүп үнүп келген чыдарын хүнге таалаан, хүнге  дөгенген кижи-биле дөмейлеп, көжүрген уткада ынчаар көргүскен бооп турар.

д) дазыл чалбаргылаан – тейлеп турар кижиге дөмейлеп чураан.

Чижээ: «Ыяш, будуктар, бүрүлер-ле ат болду…Өршээ, Хайыракан! Бак-ла чүве ыңай турзун!» - деп, дазыл чалбаргылаан (АД Шш 10).

Улуг хат хадый бээрге, хаттың күжүнден коргуп, ыяштың кырган дазылы тейлеп чыткан кижиге дөмей болганын көжүрген уткада чуруп көргүскен. Дазылдың овур-хевирин дамчыштыр кырган кижиниң аныяктарның келир үезин, оларга бак сагыш турбазын дээш сагыш човап турарын көргүскен.

е) дазыл боданган – боданып турар кижиге дөмейлээн.

Чижээ: «Хүнүм манаан кырган дазыл мен, муңгаранчыын, хомуданчыын. А халак!» - деп, кырган дазыл кударанчыг бодалын иштинде боданган (АД Шш 10).

Улуг хаттың күжүнге  удурланып шыдавазын билгеш, канчаар  аайын тыппайн боданып турар  кижиге дазылды дөмейлеп көжүрген уткада ажыглаан. Дазыл дамчыштыр кырган кижиниң овур-хевириниң бодунуң кыраан назынынга хомудалын илередип турар.

ж) дазылдың чүстери салдыныпкан – турлуп каан, аңдарлы берген дээн уткалыг.

Чижээ: Эң сөөлгү дамыры сөктү бээрге, дазылдың чүстери кызыр-казыр диген соонда, черден ол салдыныпкан (АД Шш 10).

Улуг хаттың күжүнге  удурланып шыдавайн, черден дазылы адырлы бергенин автор кырган кижиниң чок апарганын көжүрген уткада чуруп көргүскен.

з) Чүректеринче көвүрүг салдынар – сагыш-сеткилин ийи кижиниң билчип аары;

Чижээ: Ам бо дүне хемниң ийи эрии – оларның чүректеринче көвүрүг кежир салдынар, оларның бот-бодунче сунчуп чадаан холдары туттунчу бээр (АД Шш 19).

Бердинген чижекте хемниң эриктериниң овур-хевирин дамчыштыр  ийи ынакшаан кижиниң сагыш-сеткилиниң дээди чадазын көвүрүг дамчыштыр көжүрген уткада ажыглаан болуп турар.

и) чыраа-хаактар сырбаш кыннып, салбаңайны бергилээн – корга берген деп утканы илередип турар.

Чижээ: Чыраа-хаактар сырбаш кыннып, хоюп, чалгыннарын далбайткан тааннар дег, бүрүлерин шылырадып, салбаңайны бергилээн (АД Шш 34).

Ук чижекте чыраа-хаактарның овур-хевирин кижиниң корга бээр сагыш-сеткилин дамчыштыр чуруп көргүскен.

Арга-арыг болгаш ооң  кезектеринге хамаарышкан көжүрген уткада кылыг сөстеринде дазылдың, көвүрүгнүң овур-хевирин илереткен кылдыныглар онзагай ажыглаттынган болуп турар. Автор чүректеринче көвүрүг кежир салдынар деп метонимия аргазын боду тып, чогаатканы чараш болуп турар.

к) бойдус бараадап кайгагылаан – ыракта чүвени көрүп, кайгап турар кижиге дөмейлээн.

Чижээ: Бүгү бойдус кааң изигден аргастаныр-хоргастаныр арга дилеп, ырак кадыр-кашпал таңдылар артында чаштына берген булуттардан дуза ээреп, талыгырда меңги баштары апаргылаан тайгаларже чөгел төнүп, бараадап кайгагылаан (АД Шш 33).

л) Сырынны салып чорудупкан – хосталган деп уткалыг

Чижээ: Изиг-кааңга бектедипкен сырынны, бузулган шаажаң дег, тос башка чарлып чаштаан ыржым тудуп шыдавайн, салып чорудупкан (АД Шш 34).

Чайның изиинге ыяштар, оът-сиген, чечек-чимис, хову-шөлдер шыдашпайн, чаашкынны манагзынып турган ышкаш болганын автор көжүрген уткада ынчаар көргүскен бооп турар.

Ниитизи-биле бойдус болуушкуннарынга хамаарышкан бөлүктүң оон ыңай 4 бөлүүн тодаратканының түңнелинде, дээр объектилеринге автор - чашты хона берген, эргеленип ойнай берген, чуглуп үнүп келген; салдап турган деп көжүрген уткада кылыг сөстерин чечен-мерген ажыглаан. Оон аңгыда, арга-ыяш болгаш ооң кезектеринге хамаарыштыр - оттуп, херлип-көстүп дойлуп эгелээн; дыңнап чыткан; дөгеп таалап чыткан; чалбаргылаан, боданган, салдыныпкан деп кылыг сөстерин; салгын-сырынга хамаарыштыр - бырлаңнады ойнай берген база бүгү бойдуска хамаарыштыр -бараадап кайгагылаан деп кылыг сөстерин көжүрген уткада автор чогумчалыг ажыглаанын үстүнде чижектерден көрдүвүс.

Ынчангаш сайгарып көргенивис көжүрген уткалыг сөстер кижиниң сагыш-сеткилин, ооң даштыкы хевир-дүрзүзүн база бойдустуң болуушкуннарын А. Даржай «Шагар-оътта шалың» деп чогаалында чиге, тода чуруп көргүскен.