А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының грамматиктиг онзагайы

 

 

 

 

3. Чүве ады-биле илереттинген көжүрген уткалыг чүве аттары

А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чыындызында көжүрген уткада чүве аттары элбээ-биле таваржып турар. Оларны дараазында иштики бөлүктерге чарып көрдүвүс:

1) Бойдустуң объектилерин туугай уткалыг объектилерже көжүргени:

а) боп-борбак шалың – арыг сеткилдиң илередии, карак чажы дээн уткалыг.

Чижээ: Шагар-оът бүрүзүнде боп-борбак шалың мөндүңейнип олурган (АД Шш 30).

Бердинген чижекте шалыңның овур-хевири кижиниң эң-не чараш, арыг сагыш-сеткилиниң символу болуп турар. Шагар-оъттуң овур-хевири делегей кырында бар шын дээш демиселдиң, ак болгаш караның аразында кезээ мөңгеде удурланышкак чоруун чуруп турар. 

б) шапкын агым – амыдырал дээн уткалыг.

Чижээ: Сугже кирбейн чыда-ла, хемниң эң-не шапкын агымында эштип бар чоруур сен (АД Шш 37).

Бердинген чижекте агымның овур-хевири амыдыралдың, үениң символдуг овур-хевири болуп турар. Кижиниң амыдыралының дүрген эрте бээр үезин шапкын деп шынарның демдек ады илередип турар.

2) Ниити чүве аттарының туугай уткалыг сөстерже көжүргени:

а) Угаан-куът – кижи дээн уткалыг

Чижээ: Мага-бот биле азып-тенээн угаан-куът тыпчып алган, куспактажы каапканын билип турдум (АД Шш 36).

Мында мага-бот болгаш угаан-куъттуң овур-хевири кижиниң амыдыралында эң-не берге байдалынга турда, шын орукту тып алырын көжүрген уткада көргүскен.

б) Сактыышкын, сактыышкынның хеми – кижиниң эрткен үезин илередип турары;

Чижээ: Хенертен хөме ап келген хөлзээзинниг сактыышкын сеткил-сагышты чемире хемирип келген (АД Шш 36); Сактыышкынның хеминче киргенде, ооң чалгыындан кижи ол дораан хосталырын, эштип үнерин черле бодавас, харын ооң таалалынга, дүлгээзининге алыскаш, боттуг амыдыралдан хоорлуп, ханы уяралга алзыптар (АД Шш 36); Сактыышкын - шапкын хем (АД Шш 37).

Мында сактыышкынның  кижиниң эрткен үезин, амыдыралында болган эки, багай чүүлдерге түңнел үндүрери болуп турар. Сактыышкын сеткил-сагышты чемире хемирип келген деп одуругда метафора аргазы тоожукчу маадырның эрткен үезин сактып келгенин чуруп, ук арганы автор боду, тып чогааткан. Сактыышкынның хеми кижиниң амыдыралының эң-не дүрген эрте бээрин, кыска назынның овур-хевири сиңниккен болуп турар. Тоожукчу маадырның сактыышкыннарынга үр үеде алзыптарын чалгыындан хосталырын, эштип үнерин бодавас, ханы уяралга алзыптар деп сөс каттыжыышкыннары илередип турар. Сактыышкыннарның хөйүн, ынчалза-даа үр сактыышкынынга алыспайн турарын шапкын хем деп сөс каттыжыышкыны тода чуруп турар.

в) Кежиктер хүлүп алган – амыдыралдың аас-кежиктиг хүннери

Чижээ: Дүүнгү ооң өөрүшкүзү, четтирип чораан кежиктери ону так хүлүп алган, бөгүн аңаа амыр-дыш бербейн, бодунуң хилинчээн, эрээзин көргүзүп эгелээн (АД Шш 46).

Мында тоожукчу маадырның  амыдыралында эң-не чыргалдыг, бай-шыырак чурттап чорааны аңаа дыш бербейн турарын четтирип чораан кежиктери хүлүп алган деп сөс каттыжыышкынында сиңниккен. Амыдыралының амгы үези-биле чурттавас, кызымак эвес, халас кежик бодаар кижилерни автор сойгалап көргүскен.

г) Орук – амыдыралдың эртер оруу дээн уткалыг;

Чижээ: Сагыжыңда ыдыкшыдыр бодап алган онзагай овурумче оруктуң хериизин аар, бергезин аар! (АД Шш 51).

Мында оруктуң овур-хевирин дамчыштыр автор кижиниң амыдыралында эки чүүл чедип алыр дээнде, берге, шаптараазыннарны шыдажып эртерин чуруп көргүскен.

д) Чадаганның үнү – сактыышкыннарга алзы бээри

Чижээ: Чадаганның уян үнү мени аялгазының тааланчыг чалгыы-биле өпейлевишаан, мээң сеткил-чүрээмни мага-бодундан хооруп, театрның делгем залындан үндүр киискиди ужуда берген (АД Шш 53).

Чадаганның овур-хевирин  дамчыштыр тоожукчу маадырның тааланчыг сактыышкыннарга алзып, аныяк чалыы чораан үезин бодап келгеш, иштики сагыш-сеткилиниң көдүрлүүшкүнүн чуруп көргүскен.

е) Чүрээмниң хылдары – иштики сагыш-сеткилиниң хөлзээшкини

Чижээ: Уруг чүрээмниң хылдарынга дээпкен (АД Шш 54).

Тоожукчу маадырның аныяк уругга ынакшаан сагыш-сеткилиниң ханызын, күштүүн чүрээмниң хылдары деп сөс каттыжыышкыны илередип турар. Автор чүрээмниң хылдары деп метонимия аргазын боду, тып чогааткан болуп турар.

ж) Чалыы үем – кижиниң эрткен амыдыралы;

Чижээ: Чалыы үем чап кадында келгеш, дедир бодунуң үезинче чоруй барган (АД Шш 55); Чаңгыс-ла мен чалыы шаамны дагын катап үдеп, чырык кударалга алзыпкан, чаңгыс катап көргеним, шагдагы чалыы кысты эргелелдиг сактып турдум (АД Шш 56).

Тоожукчу маадырның  эрткен амыдыралын сактып турарын чалыы үем деп сөс каттыжыышкынын дамчыштыр чураан болуп турар. Чалыы үезин кыска үениң дургузунда сакты каапканын чап кадында үениң наречиези илередип турар.

з) Өг-бүлениң баганазы – өг-бүлениң быжыг туружу;

Чижээ: Хенертен хат-шуурган келген чүве дег, оларның өг-бүлезиниң чүден быжыг баганазы киңгирт кылдыр кээп ушкан (АД Шш 56).

Багана – өгнү быжыглаары-биле үстүү ужун хараачага үстүргеш, алдыы ужун суугу чанынга шанчып каар ыяш [ТСТувЯ 2003: 196].

Өг-бүлениң баганазының  овур-хевири быжыг, найыралдыг өг-бүлениң демдээ болуп турар. Бердинген чижекте аас-кежиктиг өг-бүлениң чарлыышкынга таварышканын багананың кээп ушканын дамчыштыр чуруп турар. Өг-бүлениң чарлыышкын хенертен болгаш коргунчуг болганын киңгирт кылдыр деп кылдыныг аргазының наречиези илередип турар.

и)  Шаажаң аяа – быжыг ынакшылдың демдээ;

Чижээ: Улустуң чарашсынып мага ханмаан чараш-каас шаажаң аяа ийи башка чарлып чаштай берген (АД Шш 57).

Мында шаажаң аяктың овур-хевири быжыг ынакшылдың демдээ болуп турар. Ынчалза-даа шаажаң аяктың чарлып чаштай бергени ийи кижиниң аразында ынакшылдың бузулганын херечилеп турар. Шаажаң аяк чеже-даа чараш болза, буступ калыр деп бодалды автор номчукчуга дамчыдып турар.

к) Хомус болгаш назын – аас-кежиктиң символдары

Чижээ: Хомузум биле назынымны силерге белек кылдыр сундум! – дээш, өгленип турар оол, кыстың баштарын чыттап кагды (АД Шш 59).

Бердинген чижекте хомус болгаш назынның овур-хевири аныяк-өскенге аас-кежикти, ыры-шоорну, быжыг чараш ынакшылды кырган ирейниң күзеп турарын автор чуруп көргүскен.

л) Нүгүл – эң-не багай аажы-чаң;

Чижээ: А нүгүл, колдуу-ла кижиниң артындан кедеңгирлеп, азыг-дижин шаарарткан чоруур. Нүгүл ам-даа бодунуң ханныг, каралыг хугбай херээн үүлгетпишаан (АД Шш 71); Орук аксынга чүгле арыг чаагай алдар-ат, арын-нүүр астыгып чыдып кагбас (АД Шш 71).

Бердинген чижектерде нүгүлдүң овур-хевириниң кажарын, коргунчуун чуруп көргүскен. Нүгүлдүң кара сагышытын ханныг, каралыг хугбай деп хамаарылганың демдек аттары илередип турар.

м) Кара сагыш – кижиге багай сеткилди күзээри;

Чижээ: Кижиже хүлүмзүрүп көрүп ора, кара сагыш кандыг хайны халдадырын хандыр бодап олурар (АД Шш 74).

Мында автор кара сагыштың овур-хевирин диригжидип, кижиниң амыдыралынга шаптараазыннарны халдады бээрин кижилерниң оваарымчалыг чоруурун кичээндирип турар.

н) Аарышкының чүъгү – амыдыралдың аар-берге оруктары

Чижээ: Кижилер тус-тузунда боттарының аарышкызының аар чүъгүн чүктеп чоруур (АД Шш 99).

Мында аарышкының чүъгү деп сөс каттыжыышкыны кижиниң амыдыралында бергелерни шыдажып эрткенин, бүтпээн күзелдерлиг болурун, кандыг-бир кижиге хомудалдарлыг болурун чураан.

Ынчангаш А. Даржайның  «Шагар-оътта шалың» деп чыындызында көжүрген уткада 2 бойдус объектилерин илереткен болгаш 15 туугай уткалыг чүве аттары элбек ажыглаттынган болуп турар. Дараазында сактыышкын сеткил-сагышты чемире хемирип келген деп одуругда метафора аргазы болгаш чүрээмниң хылдары деп метонимия аргазын авторнуң боду, тып чогааткан сөстери болуп турар. Көжүрген уткада чүве аттары тоожукчу маадырның иштики сагыш-сеткилин дамчыдарда, амыдырал дугайында философчу бодалдарын уран-чечен көргүскен болуп турар. 

Ынчангаш доозукчу ажылывыс бирги эгезинде А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чыындызында көжүрген уткада ажыглаттынган сөстерни сайгарып көрдүвүс. Көжүрген уткада демдек аттары кижиниң даштыкы хевирин чуруурда, чогаалчы метонимия аргазы-биле карактарынга, көрүжүнге хамаарыштыр  кадыг, соок; эриннеринге хамаарыштыр - чаагай; хол-будунга хамаарыштыр - кадыг, кара деп демдек аттарын ажыглаан. Көжүрген уткалыг демдек аттарын 3 иштики бөлүкке чарган бис.

Ниитизи-биле көжүрген уткада ажыглаттынган кылыг сөстерин 3 иштики бөлүкке чарган бис. Дээр объектилеринге хамаарыштыр автор чашты хона берген, эргеленип ойнай берген, чуглуп үнүп келген; салдап турган деп көжүрген уткада кылыг сөстерин чечен-мерген ажыглаан. Оон аңгыда, арга-ыяш болгаш ооң кезектеринге хамаарыштыр - оттуп, херлип-көстүп дойлуп эгелээн; дыңнап чыткан; дөгеп таалап чыткан; чалбаргылаан, боданган, салдыныпкан деп кылыг сөстерин; салгын-сырынга хамаарыштыр - бырлаңнады ойнай берген база бүгү бойдуска хамаарыштыр -бараадап кайгагылаан деп кылыг сөстерин көжүрген уткада автор чогумчалыг ажыглаан. «Шагар-оътта шалың» деп чыындызында көжүрген уткада 2 бойдус объектилерин илереткен болгаш 15 туугай уткалыг чүве аттары элбек ажыглаттынган болуп турар. Дараазында сактыышкын сеткил-сагышты чемире хемирип келген деп одуругда метафора аргазы болгаш чүрээмниң хылдары деп метонимия аргазын авторнуң боду, тып чогааткан сөстери болуп турар.

А. Даржайның «Шагар-оътта  шалың» деп чыындызында ажыглаттынган көжүрген уткада сөстер авторнуң дылының онзагайын, байлаан херечилеп турар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

§2. «Шагар-оътта шалың» деп чыындыда дылды байыдар өске аргаларның ажыглалы

Чечен чогаалдың дылында  онзагай черни сөстерниң уткалыг  харылзаалары ээлеп турар. Кандыг-даа чогаалда синоним, антонимнер, омонимнер ажыглаттынып, ооң дыл-домаан байлак, чедингир, катаптаттынмас кылдыр көргүзүп турар. Ам ук харылзааларның Александр Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп номунда ажыглаанынга доктаап көрээлиңер.

1.2.1. «Шагар-оътта шалың» деп номда синонимнерниң ажыглалы

Чугаалап азы бижип  турар кижи бүрүзү бодунуң бодалын  тода долузу-биле илередирин оралдажыр, ынчангаш бо таварылгада ажыглап  болур хире чоок уткалыг элээн  каш сөстерниң иштинден ук чугааның утказынга эң таарымчалыг сөстү хереглээр. Кандыг-бир чүвени, ооң шынарын, болуушкунну адавышаан, ону аңгы-аңгы талаларындан тодаргайлап турар сөстерни улус шилип ап, бодунуң чугаазынга чаңгыс сөстүң катаптаашкынын чоок уткалыг элээн каш сөстерни иштинден ук чугааның утказынга эң таарымчалыг сөстү хереглээр кандыг-бир чүвени, ооң шынарын, болуушкунну адавышаан, ону аңгы-аңгы талаларындан тодаргайлап турар сөстерни улус шилип ап, бодунуң чугаазынга чаңгыс сөстүң катаптаашкынын болдурбайн турар. Шак ындыг адалгазы аңгы-аңгы, утказы чоок, дөмейлешкек, ынчалза-даа онзагай аянныг сөстерни синонимнер дээр [Сат, Салзыңмаа 1980: 23]. Утка-аян талазы-биле тыва дылда синонимнер дараазында бөлүктерге чарлып турар:

1. Долу синонимнер
2. Стиль синонимнери
3. Эмоционалдыг синонимнер

«Шагар-оътта шалың» деп номда синонимнерни ажыглаанының онзагайын долу болгаш эмоционалдыг деп бөлүктеринден көөр бис. Чогаалда долу синонимнер колдап турар деп чүвени дараазында чижектерден көрээлиңер:

 

1. Долу синонимнерниң ажыглалы

Чугааны тода дамчыдары-биле чугаалап турар кижи дөмей азы чоок уткалыг сөстерни таарыштыр шилип ап ажыглаар. Дылда адалгазы аңгы-аңгы, утказы чоок, дөмейлешкек, ынчалза-даа онзагай аянныг сөстерни синонимнер дээр [Сат, Салзыңмаа 1980: 23]. Бүгү талазындан уткалары дүгжүп турар синонимнер долу болур.

 Б.И. Татаринцев бодунуң ажылында мынча дээн: «Полное совпадение сочетаемости тождественных по семантике слов свидетельствуют о собственно синонимии. Собственно синонимы полностью взаимозаменимы, и они выполняют в основном идентифицирующую функцию» [Татаринцев 1987: 159].

«Шагар-оътта шалың» деп  номда долу синонимнер делгереңгейи-ажыглаттынып турар. Автор сөстерни катаптавазы-биле оларның синоним сөстерин тып, солуп бижип турар. Шак мындыг дыл-биле бижиттинген чогаал солун болгаш чаңгыс аай эвес болурун номчукчу кижи эскерип каар. Ынчангаш долу синонимнерни чижектерге бадыткап көрээлиңер.

Биче сеткилдиг, экииргек-дузааргак – дуза чедиреринге белен, сагыш човаачал [ТСТувЯ 2003: 509].

Чижээ: Сагыжыңда эң-не биче сеткилдиг, экииргек-дузааргак, эрес-дидим, эң-не шынчы, эртенги шалың дег арыг кылаң, бүгү боду буян бүргээн, онза тоолзуг кылдыр чуруттунган овур-хевирлеримге бодумну дөмейлештир боттуг амыдыралга бодарадыр дээш шыдажыр шаам-биле шырбайгаш-даа чадаштым (АД Шш 50).

Биче сеткилдиг, экииргек-дузааргак деп синонимнерниң дузазы-биле тоожукчу маадырның иштики сагыш-сеткилин кандыг кижи эң-не чараш болурул деп дүвүредип чоруур айтырыгларны көдүрүп турар.

Маадырлыг, эрес-дидим – чүведен кортпас, коргуш чок, эрестиг [ТСТувЯ 2003: 442].

 Чижээ: Маадырлыг, эрес-дидим чорук кылган чүве-биле дөмей, ол хүн дыка бедик көдүрлүүшкүннүг ажылдадым ийин (АД Шш 96).

Тоожукчу маадырның  мөзү-бүдүжүнүң эки талаларын эрес-дидим деп сөс илередип турар.

Кээргел-келдерел, ынакшыл, хоргадал – кандыг-бир чүүл дээш сагыш салып чорууру [ТСРЯ 2004: 189].

Чижээ: Улгаткан, угаан кирген тудум-на кижилерден оспаксыравайн, харын оларже улам дам сыңнып, кээргел-келдерел, ынакшылды, хоргадалды дилеп чор мен (АД Шш 96).

Кээргел-келдерел деп синоним дузазы-биле улгады берген кижиниң овур-хевириниң төрээн черинге, чонунга ынаан илередип турар.

Аас-кежик, олча-омак – бүгү-ле чүүлдүң эки болуру [ТСРЯ 2004: 897].