А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының грамматиктиг онзагайы

Бак көөр – кижини өскелерден дора аажылаар, базымчалаар.

Чижээ: Бак көрүнген, хайын халдадып чоруур кижиге эки-биле харыылап, багын кажырбайн, буян көргүзер болза, ынчан буянның үнези канчаар-даа аажок улуг болур…(АД Шш 86).

Чаг иштинде  бүүрек дег – өг-бүлениң иштинде хеймери азы чаңгыс оглу азы уруу, эрге чассыг тамчыктыгк кижи. 

Чижээ: Аъш–чемниң эң-не амданныгларын боду-ла делгей салыптар илби-шидилиг чадыг болган болза аар деп, ол чамдыкта чаг иштинде бүүрек дег, тамчыктыг, бүгүдеге хүндүткелдиг бюро кежигүнү чораан үезин сактып, чараазын сыыртынып, карактарын шийгилеп каап, таалал-биле бодап олургулаар апарган (АД Шш 45).

Аксы быжыг – белен чүве ыыттавас, артык чүве чугаалавас, чажыт тудуп билир.

Чижээ: Күрүне-даа чажыды болза, мээң эжимниң аксы быжыг эр (АД Шш 49).

Кызыл арны – кижиниң мурнунга дорт чугаалаары.

Чижээ: Сен көрүп олуруңда, ооң кызыл арнынга акша бербес мен дээринден эпчоксундум ышкажыл (АД Шш 50).

Ынчангаш «Шагар-оътта  шалың» деп номдан 10 мораль-этиктиг  чүүлдер-биле холбашкан фразеологизмнерни тодараткан бис. Бердинген фразеологизмнер дамчыштыр автор кижилерниң аажы-чаңының четпес талаларын аажок тода, уран-чечен чуруп турар.

2. Кижиниң аажы-чаңынга болгаш даштыкы овур-хевиринге хамаарышкан фразеологизмнер:

Ак тос – арнының эмин эрттир агара бээри.

Чижээ: Ашактың арны ак тос апарган, чүнү-даа ыыттаваан (АД Шш 13).

Падын (азы  чудун) бараар – хилинчектенир, шаа төнер.

Чижээ: Оолдуң шыдамыы, чөгели төнүп, падын баравазы кысты кайгадыпкан, сеткилинден ону кээргеп, бодунуң хая-даш дег кадыынга човагзынып, харын-даа иштинде бодун чектээр апарган (АД Шш 18).

Хаайынга кертип алыр – бир-ле чүвени сактып алыры.

Чижээ: Сая-сая чылдар мурнунда-ла кижилер бо айтырыгны боттарынга салып келген болдур ийин деп чүвени сактып, хаайывыска кертип алгаш, ол-ла айтырыгны бодувуска салып көрээлиңер! (АД Шш 24).

Бердинген чижекте кырган болгаш чалыы салгалдарның аразында кажан-даа харыы чок айтырыгны шиитпирлээрин оралдажып турарын чураан.

Дыргак каразы дег – улуг эвес, азарганчыг, хензиг.

Чижээ: Ол бүгүнүң дыргак каразы-даа хирезин утпайн, четче-бүрүн сактып-бодап чоруур кижи бар чүве ирги бе? (АД Шш 44).

Мында дуза кадып чораан улусту кажан-даа утпас, эки хамаарылгалыг болурун дамчыткан.

Молдуруун сый – ыянчыг болуру.

Чижээ: Бодунуң дазылын кым-даа, чүү-даа уттур болза, шыпшыктан аңдарлып, молдуруун сый, чынчыра ушканы ол (АД Шш 10).

Мында аныяк өскенниң ада-өгбезиниң езу, чаңчылдарын утпайн, сагып чоруур болза, кажан-даа ыянчыг болбас дээрзин чуруп көргүскен.

Белдирлежи  бээр – ужуражы бээр.

Чижээ: Алды артты ашкаш, чеден хемни кешкеш, дөмей-ле оруктарывыс белдирлежи бээрин чугаалаан мен, але? (АД Шш 12).

Кижиниң аажы-чаңынга  хамаарыштыр 6 фразеологизмнерни тодараттывыс.

3) Үе илередип турар фразеологизмнер:

Чаңгыс пак  шаа четпес – кыска үени көргүскени.

Чижээ: Чуртталга чаңгыс пак шаа четпес, ол хире хензиг, ол хире кыска! (АД Шш 27).

Шай хайындырым – түр када, үр болбаан.

Чижээ: Ол эжиндириишкин шай хайындырым шаа четпес-даа бол, кижиниң чурттап эрткен бүгү назынының хемчээли дурттуг (АД Шш 36).

Бердинген чижектерде амыдыралдың  кыска үе дургузунда эрте бээрин, үе аайы-биле дүрген чоруурун тоожукчу маадырның үени хүлээп ап турарындан көрүп болур.

Ниитизи-биле 2 үе илередип турар фразеологизмнерни тодаратттывыс.

4) Дириг амытаннар-биле холбашкан фразеологизмнер:

Күске думчуундан хан сы тудуп – кажан-даа аңнап чорбаан кижи.

Чижээ: Күске думчуундан хан сы тудуп көрбээн бодум, араалыг бону аңче арнып чорбаан бодум чырык хүндүс-ле оруум кежир союп бар чораан кем чок доос-караны билбейн өлүр базып кагдым…(АД Шш 7);

Мында тоожукчу маадырның  кажан-даа аңнап, өске улусту хомудадып  чорбаанын чуруп турар.

Өрге чылгаар  өл чок – аажок изиг, ышкам дээн уткалыг.

Чижээ: Агаарда өрге чылгаар өл чок (АД Шш 32).

Долгандыр турар агаарның изиг, ышкамын өрге чылгаар өл чок  деп фразеологизм дамчыштыр чуруп  турар.

Чогаалдың дылын чиге, тода, онзагай болдуруп турар сөстер – фразеологизмнер бооп турар. «Шагар-оътта шалың» деп номда фразеологизмнер элбээ-биле ажыглаттынган. Ук фразеологизмнерден 10 мораль-этиктиг чүүлдер-биле холбашкан, кижиниң аажы-чаңынга хамаарыштыр 6, 2 үе илередип чоруур болгаш 2 дириг амытаннар-биле холбашкан фразелогизмнерни тодараткан бис.  Фразеологизмнер чогаалдың дылын улам чеченчидип, уран-чечен, бай-байлак болдуруп турарын чыгдынган материалдар бадыткап турар.

1.2.4. Табу, эвфемизмнерниң ажыглалы

Александр Даржайның чогаалында эвфемизмнер авторнуң дылының байлаан, көрүжүнүң делгемин херечилеп турар.

Табу деп термин этнографияга хамаарышкан «хоруглуг», «адап болбас», «ыдык» деп утканы илередир база ол уткаларны дорт көргүскен аттары болур (хоруглуг сөстер) [Сат, Салзыңмаа 1980: 43].

Эвфемизм – дээрге кандыг-бир сөстү, чүвени, кылдыныгны ойзуп чымчадыр адаар сөстерни  эвфемизмнер (euphemeo – ээлдек чугаалары) деп адаар [Сат, Салзынмаа 1980: 43].

Эвфемизм – слово или выражение, используемое вместо запрещенных, непристойных, грубых, призванное смягчить обозначение какого-либо явления [ЭСС 2008: 227].

Тыва чон шаандан  тура биче сеткилдиг чон чораан болгаш олар чугаазынга безин каржы, доңгун, кадыг сөстер ажыглавас чораан. Ынчангаш оларны үргүлчү ойзу аарак, чымчады  адаар чаңчылдыг чон болуп  турар.

Орус дыл эртеминде  эвфемизмнерни Е.П. Сеничкина элээн  шинчилеп, «Эвфемизмы русского языка» деп монографиязын бижээн. Ук ажылывыска Е.П. Сеничкинаның «Эвфемизмы русского языка и принципы их лексикографического  описания» деп ажылынга даяныр-дыр  бис [Сеничкина 2008: 6]. Ук ажылда эвфемизмнерни автор эвфемизмы-табуизмы болгаш факультативные эвфемизмы деп 2 аңгы чарып турар.

«Шагар-оътта шалың» деп  номда табу, эвфемизмнерни көрүп көрээлиңер:

Өлүр – кызыл-дустаар, алдын хүнден чарылган, кызыл-хүнде чоруур, уйгузун удуй берген, мөчээн, сөөлгү «көш». 

Тыва чон шаг шаандан  тура өлүм деп сөстү чык кылдыр адавас чорааннар. Олар ойзу адап, кажан-даа  ыыткыр чугаалавас чорааннар. Ук чаңчыл ам-даа нептереңгей ажыглаттынып чоруур.

Чижээ: Авам, ачам бо чырык өртемчей кырынга чүзү-даа чок төрүттүнүп келгеш, кызыл-дустап чоруурда, база-ла куп-куруг чоруй барганнар (АД Шш 4);

Авам –  аныяанда алдын хүнүнден чарылган. Ол, дөртен алды кышты, часты, чайны үдээш, дөртен алдыгы күзүн уткуп тура, күскээр чайын хүннээректиг Чаа-Хөл хемниң сайлыг эриин каапкаш барган (АД Шш 4)

Мында тоожукчу маадырның  авазының чок апарганын сайлыг эриин каапкаш барган деп авторнуң бодунуң тып чогаадып алганы эвфемизм-биле сагыш-сеткилиниң муңгаралын дамчыдып турар.

Бир-ле эртен  азы дал дүъш турда, чок-ла болза, кызыл-хүнде азы үш-дүн ортузунда бо чырык өртемчейден чоруптар шагым келир (АД Шш 7).

Авам шагда-ла аал-оранындан, ажы-төлү бистерден, мал-маганындан адырлып, төнмес уйгузун удуй берген (АД Шш 65).

 «Өлүмү безин эки кижи-дир. Чагыг-сөзүн бергеш, ажаанзырал, дүвүрел чок, угааны хевээр чоруй барды» деп, мөчээн кижини чылыг сеткип, ооң тура-соруунуң быжыын чоргаарал-биле магадап чугаалажыр болгай бис (АД Шш 70).

А кажан бир-ле катап  карактарым кезээ мөңгеде шимдине  бээрге, …кажан мени сөөлгү «көшче» үдеп черниң куспаанга хүлээдип тура, мээң өлүг мөчү-сөөгүмче көрүп алгаш, мынча дээр силер… (АД Шш 25).

Бердинген чижекте тоожукчу маадырның өлүм дугайында бодалдарын сөөлгү көш деп авторнуң бодунуң тып, чогаадып алганы эвфемизм-биле философчу бодалдарын чураан.

Арыда адааны-даа, өвүрде өжээни-даа чок, ажы-төлүнүң  аргактыг мойнунуң кырынга аар, төлеп  четпес өре-шире-даа чүдүрбейн, ары-түмен  арат-чоннуң аразынга ажыл-үүлезин  арыг-чаагай нүүр-биле кылып чорааш, дагның белин кудус кылгаш, кара довураан шуглак кылгаш, караан шимгеш, мөңге уйгузун удуй берген (АД Шш 4).

«Шагар-оътта шалың» деп  номда кырган кижиниң чок апарганын дазылдың чүстери салдыныпкан деп авторнуң бодунуң тып, чогаадып алганы эвфемизм-биле чуруп турар. Дазылдың овур-хевирин кырган кижиге дөмейлээн болуп турар.

Чижээ: Эң сөөлгү дамыры сөктү бээрге, дазылдың чүстери кызыр-казыр диген соонда, черден ол салдыныпкан (АД Шш 10).

Ынчангаш Александр Даржайның чогаалында өлүм-биле холбашкан 8 эвфемизмнер хөйү-биле ажыглаттынган. Кызыл-дустап, төнмес уйгузун удуй берген, мөчээн деп кылыг сөстери колдады ажыглаттынып турар.

Кыраан назын – башта хыраа дүжүпкен.

Чижээ: Кара башта хыраа дүжүп, бызай чыдып алган, хөрзүннү дилиндектей чарып үне берген андазынның изи дег, дырышкактар кадыр хаваамны кезе куржап алган (АД Шш 23).

Лириктиг маадырның кыраан назынын кара башта хыраа дүжүп деп эвфемизм дамчыштыр чураан болуп турар. Кыраан кижиниң овур-хевирин андазынның изи дег деп деңнелгениң дузазы-биле улгады бергенин чуруп турар. Кыраан кижиниң хүндүлүг назынын дырышкактар кадыр хаваамны кезе куржап алган деп метафора дузазы-биле илередип көргүскен.

Эмиглер – болчайтылыг ак тейжигештер.

Чижээ: Хамыкты мурнай ол ийи «болчайтылыг ак тейжигештерге» айның кыйгак чырыы эргеленип ойнай берген (АД Шш 21).

Тоожукчу маадырның ынак кижизиниң чаражын, ооң эмиглерин ийи болчайтылыг ак тейжигештер деп ойзу адап, чүгле авторнуң бодунуң чогааткан сөзү болуп турар.

Ынчангаш «Шагар-оътта шалың» деп  номда кирген 10 табу, эвфемизмнерни тодараткан бис. Эң-не хөйү-биле өлүр деп уткалыг 8 эвфемизмни сайгарып көрдүвүс. Авторнуң бодунуң тып, чогаатканы сайлыг эриин каапкаш барган, сөөлгү көш, дазылдың чүстери салдыныпкан деп 3 эвфемизмнерни тодараткан бис.

Табу, эвфемизмнерниң дузазы-биле автор тоожукчу маадырның сагыш-сеткилиниң дүвүрелин чураан болуп турар. Табу болур кадыг-дошкун сөстерни ойзу, чымчады адаар сөстер – эвфемизмнер-биле солуп, автор тыва чоннуң шаандан бээр сагып келген чаңчыл-езулалдарынга номчукчу кижиниң кичээнгей салырынче углап, кижизидикчи талалыг болуп турар.

Доозукчу ажылывыс ийиги  эгезинде  «Шагар-оътта шалың» деп  номда ажыглаттынган синонимнер, антонимнер, фразеологизмнер болгаш табу, эвфемизмнерни сайгарып көрдүвүс. Чыындыдан 25 долу болгаш 12 эмоционалдыг синонимнерни тодараттывыс. Ук номда  долу синонимнерниң ажыглалы чогаалда элбек болуп турар. «Шагар-оътта шалың» деп чыындыда дүн - хүн, өжер - кывар, шын - меге, амыдырал - өлүм дээн ышкаш 20 антонимнерни тодараттывыс. Ук номда фразеологизмнер элбээ-биле ажыглаттынган. Ук фразеологизмнерден 10 мораль-этиктиг чүүлдер-биле холбашкан, кижиниң аажы-чаңынга хамаарыштыр 6, 2 үе илередип чоруур болгаш 2 дириг амытаннар-биле холбашкан фразелогизмнерни тодараткан бис. «Шагар-оътта шалың» деп номда кирген 10 табу, эвфемизмнерни тодараткан бис. Эң-не хөйү-биле өлүр деп уткалыг 8 эвфемизмни сайгарып көрдүвүс. Авторнуң бодунуң тып, чогаатканы сайлыг эриин каапкаш барган, сөөлгү көш, дазылдың чүстери салдыныпкан деп 3 эвфемизмнерни тодараткан бис.

Ынчангаш «Шагар-оътта  шалың» деп чыындының дылының  уран-чеченин, бай-байлаан, онзагай үнүн херечилеп турар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II ЭГЕ. «Шагар-оътта шалың» деп чогаалдың грамматиктиг онзагайы

 

Грамматика – дылдың эң улуг адырларының  бирээзи. Дылдың морфология болгаш синтаксизиниң  дугайында өөредигни грамматика дээр деп өөредилге номунда берип турар [Сат, Салзыңмаа 1980: 76].

А. Даржайның «Шагар-оътта шалың» деп чогаалының грамматиктиг онзагайын  морфологтуг болгаш синтаксистиг деп  бөлүктеп алган бис. Ам дараазында тус-тузунда  көрээлиңер.

2.1. Морфологтуг онзагайы

«Шагар-оътта шалың» деп чогаалда чугаа кезектериниң ажыглалының аайы-биле онзагайын көрээлиңер. Чугаа кезектериниң дузазы-биле автор чогаалдың идей-тематиктиг утказын ажыдып, көдүрттүнген чидиг айтырыгларны делгереңгей чуруп көргүскен.

 

1. Чүве аттарының ажыглалы

Ук чогаалда ажыглаттынган  чүве аттарын дараазында иштики бөлүктерге чарып алган бис:

1. Мораль-этиктиг билиишкиннер-биле холбашкан чүве аттары: адаан, өжээн, арын-нүүр, сагыызын, угаан-сарыыл, човалга-шүүдел, маңнай-кежик, уржук-бала, кежик, аас-кежик, кударал-муңгарал, алгыш-кырыш, эргелениг-чассыдыг, угаан-сарыыл, чазыг, саймаарал, чааскаанзырал, ынакшыл, найырал, аарышкы, кочу-шоот, алдар-ат.

Чогаалдан мораль-этиктиг  билиишкиннер-биле холбашкан 23 чүве аттарын  тодарадып алган бис. Ук чүве аттарының дузазы-биле автор салгакчыларга, чонунга болгаш ооң келир үезинге, мөзү-бүдүжүнге хамаарыштыр чагыг-сүмезин берип, ниитилелдиң чидиг айтырыгларын көдүрүп турар. Кижиниң аажы-чаңының эң-не багай талаларын адаан, өжээн, алгыш-кырыш, чазыг, аарышкы деп чүве аттары илередип, мөзү-бүдүш чок аажы-чаңны эдип ап чоруурун сагындырып турар. Долгандыр турар ниитилел биле кижиниң салым-чолунуң тудуш, чардынмас болурун арын-нүүр, угаан-сарыыл, ынакшыл, найырал деп чүве аттары-биле  илередип көргүскен.

2. Шажын-чүдүлгеге хамааржыр сөстер: эртине, үүле, буян, бузут, үүлгедиг, хей-аът, куът-сүнезин, угаан-куът, хай-бачыт, эрээ, хилинчек, чам, олча-омак, хинчек, амы-тын, нүгүл, Дываажаң ораны, кара сагыш, адааргал, Оп-Меге, Сүр-Күш, Шын.

Чогаалдан шажын-чүдүлге-биле холбашкан чүве аттары чугула черни ээлеп турар. Ниитизи-биле ук бөлүкке 23 чүве аттарын тодараткан бис. Кижилерниң шажынга бердингенин, чүдүп чоруурун эртине, буян, хей-аът, олча-омак деп чүве аттары илередип турар. Тоожукчу маадырның  амыдыралдың үнелерин тыварынга сагыш-сеткилиниң дилээшкиннерин Оп-Меге, Сүр-Күш, Шын деп онтологтуг билиишкиннер көргүзүп турар. Чер кырынга кижи амытанның шажынчы үзел-бодал езугаар аажы-чаңының четпес талаларын бузут, үүлгедиг, нүгүл, кара сагыш, адааргал деп чүве аттары чогаалда маадырларның иштики сагыш-сеткилин делгереңгей чуруп көргүскен. Тоожукчу маадырның амыдырал чүгле чер кырында эвес, а өске оран барын Дываажаң ораны деп чүве ады-биле чуруп көргүскен.