Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст

  Асобны  артыкул у Статуце быў прысвечаны шкодзе, учыненай хатняй жывёлай. Закон пры гэтым не ўдакладняў, у чым менавіта выражаецца гэта шкода: у пазбаўленні жыцця, пашкоджанні здароўя ці маёмасці, а патрабаваў толькі ад уладальніка гэтага «пса або быдла» кампенсацыі ўсёй шкоды. Толькі ў выпадку, калі жывёла чалавека «образило» (закон не раскрывае гэтага паняцця, хутчэй за ўсё гэта азначала скалечанне), яна павінна была быць выдадзена пацярпеўшаму [9, р. XIII, арт. 14].

      Аналагічна  трактуе заканадаўца і некаторыя іншыя правапарушэнні, якія ў наш час разглядаюцца як абавязацельствы з прычынення шкоды, заснаваныя на грамадзянскім правапарушэнні: пашкоджанне мяжы чужых уладанняў [9, р. IX, арт. 19], пасеў і збор ураджая хлебных злакаў на чужой зямлі [9, р. IX, арт. 22], затапленне чужых сенажацяў і прысыпка да чужога берага плаціны [9, р. IX, арт. 20] і інш. Лічачы такія дзеянні насіллем і ўстанаўліваючы за іх крымінальную адказнасць (часам пасля папярэджвання), заканадаўца адначасова патрабуе пакрыцця панесеных страт або вяртання ў зыходнае становішча. Напрыклад, за пашкоджанне межаў чужых уладанняў закон патрабуе «границы и межы по-первому направити» [9, р. IX, арт. 18]. Абавязацельныя праваадносіны, якія атрымалі значнае развіццё ў Статуце 1588 г., сведчаць аб актыўным прыстасаванні іх да інтэнсіўных таварна-грашовых адносін.

      Цэнтральнае месца  ў цывільным праве займалі нормы абавязацельнага права, якія    замацоўвалі за пануючым класам правы ўласнасці і іншыя маемасныя правы на прылады працы і сродкі вытворчасці, чым забяспечвалася прававая аснова эксплуатацыі працоўных 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.6. Спадчынае права

     Пераход  сукупнасці маёмасных адносін  ад адной асобы пасля яе смерці да іншай асобы або асоб называецца спадчынай.

       Падставамі наследавання маёмасці былі закон і завяшчанне. ГК рэгулюе працэс наследавання наступным чынам: наследование осуществляется по завещанию и закону. Наследование   по  закону  имеет  место,  когда  завещание отсутствует либо определяет  судьбу не всего наследства, а также в иных   случаях,  установленных  настоящим  Кодексом  и  принятыми  в соответствии с ним иными актами законодательства [19, ст. 1032]. Спадчыннае права было цесна звязана са шлюбнымі адносінамі таму, што наследаванне маёмасці патрабуе пэўнай кроўнай роднасці людзей. Бліжэйшымі спадчыннікамі з'яўляюцца, як правіла, асобы, якія разам са спадчыннадаўцам складаюць сям' ю — яго дзеці, жонка і бацькі.

  На  Беларусі ў спадчынных праваадносінах панавала ідэя, што спадчыннікамі па зыходнай лініі з'яўляюцца не ўсе дзеці спадчынадаўцы, а толькі сыны або ўнукі, г. зн. асобы мужчынскага полу. Пры наяўнасці спадчыннікаў-мужчын яны атрымлівалі не спадчынную долю, а пэўную частку маёмасці ў якасці пасагу.

   Закон,  не прызнаў спадчынных правоў жанчыны, даваў мужу магчымасць маёмасна забяспечыць яе. Часцей за ўсё гэта ажыццяўлялася шляхам запісу вена або забеспячэннем магчымасці ўдаве карыстацца пажыццёва ўсёй маёмасцю мужа або яе часткай, аднак пры ўмове захавання статуса ўдавы. Увогуле, закон клапаціўся аб захаванні маёмасці ў мужчынскіх руках, аднак рабіў выключэнне для ўдавы, дазваляючы афармляць завяшчальныя запісы на пажыццёвае карыстанне ёю спадчыннай маёмасцю.

     Як правіла, бацькі не наследавалі  маёмасць сваіх дзяцей, аднак  такое было магчымым у выпадку адсутнасці спадчыннікаў па сыходнай лініі.

  Права спадчыны ў дастатутны перыяд было дакладна неўрэгуляваным і перш за ўсё залежала ад пажаданняў Вялікага князя. Паступова інстытут спадчыны афармляўся як прававы інстытут, і працэс гэты ішоў паралельна са складваннем саслоўя шляхты. Ён фактычна выступаў як адно з галоўных правоў шляхты і служыў яе матэрыяльным забеспячэннем.

Статут 1529 г. дастаткова выразна рэгламентаваў  парадак наследавання феадальнай маёмасці. Шляхецкую бацькоўскую маёмасць па агульным правіле наследуюць сыны, а мацярынскую — у роўных долях сыны і дочкі. У Статуце гаворыцца аб спадчыне па закону і па завяшчанні. Спадчыннікамі па закону былі бліжэйшыя сваякі памершай асобы: дзеці, затым браты і сёстры, а пасля бацькі. Сапраўднымі ўласнікамі спадчыннай маёмасці дзеці станавіліся пасля наступлення паўналецця [7, р. IV, арт. 6], [7, р. I, арт.18]. Статут рэгламентаваў правіла, па якому дзяцей нельга было пазбавіць маёмасці пасля смерці бацькоў, акрамя тых выпадкаў, калі яны здзейснілі дзяржаўную здраду. 3 агульнага правіла былі і іншыя выключэнні. Так, дзяўчына, якая выйшла замуж без згоды бацькоў, не толькі губляла права на пасаг, але ўвогуле адхілялася ад наследавання бацькоўскай і мацярынскай маёмасці нават тады, калі яна была адна дачка ў бацькоў [7, р. IV, арт. 10]. Траціла права на валоданне нерухомай маёмасцю і дзяўчына, якая пайшла замуж «до чужое земли», аднак пасаг ёй выдаваўся ў грашовай суме адпаведна ацэнкі часткі той маёмасці, якая належала ёй па закону. Нерухомасць жа пераходзіла да іншых дзяцей або «до которых колве близких ее» [7, р. IV, арт. 9]. Пазбаўляліся спадчыны і караліся смерцю дзеці, якія здзейснілі забойства бацькоў або брата ці сястры з мэтай атрымання спадчыны [7, р. VII, арт. 15]. ГК рэгулюе пералiк спадчынiкаў наступным чынам: наследниками  по  завещанию  и  закону могут быть граждане, находящиеся  в  живых  в момент открытия наследства, а также зачатые при   жизни   наследодателя   и  родившиеся  живыми  после  открытия наследства. Наследниками по завещанию могут быть также юридические лица, которые являлись созданными в момент открытия наследства, Республика Беларусь и административно-территориальные единицы [19, ст. 1037], а таксама замацоўвае правiла пазбаўлення спадчыны: отстраняются  от  наследования  как  по завещанию, так и по закону  лица,  которые  умышленно  лишили  жизни  наследодателя  или совершили  покушение  на  его  жизнь.  Исключение составляют лица, в отношении  которых завещатель совершил завещание уже после покушения на его жизнь. Отстраняются  от  наследования  как  по завещанию, так и по закону   лица,   которые  путем  составления  подложного  завещания, созданием   умышленного   препятствия  осуществлению  наследодателем последней  воли  или  иными  умышленными противозаконными действиями способствовали  призванию их самих или близких им лиц к наследованию либо увеличению причитающейся им доли наследства. При  наследовании  по  закону  отстраняются от наследования родители   после   детей,   в  отношении  которых  они  были  лишены родительских  прав  и  не  восстановлены  в  этих  правах ко времени открытия  наследства,  а  также  граждане,  злостно  уклонявшиеся от выполнения лежавших на них в силу акта законодательства обязанностей по  содержанию наследодателя, если это обстоятельство подтверждено в

судебном  порядке [19, ст. 1038].

  Статут вызначаў права дочак на 1/4 частку маёмасці, прычым нават калі быў адзін сын у сям'і і многа дочак, усе дочкі, колькі б іх ні было, мелі права на тую ж чацвёртую частку маёмасці [7, р. IV, арт. 7]. У выпадку смерці аднаго з братоў-спадкаемцаў яго частка бацькоўскай маёмасці адыходзіла братам. Мацярынскую ж маёмасць і «сестра промежу брати ровную делницу того имения маеть мети» [7, р. IV, арт. 12].

  Спадчыннікі па завяшчанні маглі наследаваць  не больш 1/3 часткі нерухомай маёмасці [7, р. I, арт. 15], аднак закон патрабаваў пры гэтым звяртацца за дазволам да мясцовай адміністрацыі [7, р. I, арт. 17]. ГК замацоўвае: имущество,  завещанное  двум или нескольким наследникам без указания их долей в наследстве и без указания того, какие входящие в состав    наследства    вещи   или   права   кому   из   наследников предназначаются, считается завещанным наследникам в равных долях.Адносна завяшчальнага запісу трэцяй часткі маёмасці трэба адзначыць, што гэта — раманістычны элемент, як і іншыя палажэнні, што тычыліся тэстаментаў [19, ст. 1043].

  Так, у выпадку адсутнасці ў яе дзяцей, удава мела права «на третей части  седети, пока замуж пойдеть». Калі ж яна выходзіла замуж, то валодала трэцяй часткай маёмасці памерлага мужа да канца свайго жыцця. Астатнія дзве часткі маёмасці (а пасля смерці і ўся маёмасць) пераходзіла да «ближних мужа» [7, р. IV, арт. 2]. Гэта тычылася тых удоў, якія не мелі вена.

  Іншы  прававы статус быў у т. зв. «венованых»  удоў, дзе вена, як звычайна, выступала  матэрыяльным забеспячэннем пасагу жонкі маёмасцю мужа. У сувязі з тым, што пасаг паступаў у агульную ўласнасць сям' і, узнікала неабходнасць звароту яго ў выпадку, калі шлюб спыняўся. Статут абавязваў бацьку клапаціцца аб забеспячэнні дачкі шляхам запісу ёй мужам часткі сваёй маёмасці [7, р. IV, арт. 8]. Муж звычайна запісваў жонцы не больш трэцяй часткі нерухомай маёмасці. Пасля смерці мужа «венованая» ўдава мела права толькі «на вене осести» [7, р. IV, арт. 2].

  Статут  гаварыў аб тым, што пазашлюбныя  дзеці нават пасля таго, як іх бацька ажаніўся на маці, заставаліся ў стане незаконнанароджаных («бенкартаў») і не мелі права на наследаванне бацькоўскай маёмасці [8, р. III, арт. 23].

  Статут 1566 г. рэгламентаваў і пытанні  наследавання маёмасці па бакавых лініях роднасці ў выпадку адсутнасці дзяцей у спадчыннадаўцы. Пры гэтым бацькоўская маёмасць наследавалася «па мячу», г. зн. бліжэйшымі сваякамі бапькі, а мацярынская «па кудзелі» — сваякамі маці [8, р. III, арт. 13, 14].

Адносна становішча ўдавы-шляхцянкі Статут замацаваў новыя палажэнні аб тым, што калі яна выходзіла замуж раней шасці месяцаў пасля смерці мужа, то траціла вена, а калі выходзіла замуж за чалавека «простага стану», то пазбаўлялася ўсёй маёмасці [8, р. V, арт. 11, 12].

     Закон падрабязна гаварыў аб тых асобах, якія не мелі права завяшчаць маёмасць. Перш за ўсё гэта былі непаўналетнія, манахі, не выдзеленыя з сям'і сыны (акрамя ўласна нажытай імі маёмасці), псіхічна хворыя асобы, залежныя людзі, вываланцы і пазбаўленыя гонару. Закон устанаўліваў пэўныя межы завяшчання нерухомай маёмасці адносна яе папярэдняга статуса [9, р. VIII, арт. 1—2], [9, р. III, арт. 17].

  Закон гаварыў, што ў тым выпадку, калі некалькі жонак, «не записавши мужу внесенья своего, померлн», маёмасць падзялялася паміж усімі сынамі пароўну [9, р. V, арт. 15].

  Наследаванне  па закону наступала пры адсутнасці завяшчання і ў адпаведнасці з  вызначанай чарговасцю пэўнага кола сваякоў. У першую чаргу спадчыннікамі  з'яўляліся дзеці, браты, сёстры, затым  бацькі памерлай асобы, а потым ужо  іншыя кроўныя сваякі. Аб спадчынніках іншай чаргі і ў бакавых лініях закон гаварыў даволі неакрэслена, называючы іх «потомства и щадки» [9, р. III, арт. 17].

  Статут  называў асоб, якія пазбаўляліся права  на спадчыну. 1) асобы, якія здзейснілі злачынствы супраць спадчынадаўцы [9, р. VIII, арт. 7], [9. р. XI, арт. 7, 8], 2) дзяўчыны, якія выйшлі замуж без згоды бацькоў або апекуноў [9, р. V, арт. 8, 9], 3) удава-шляхцянка, якая выйшла замуж за простага чалавека [9, р. V, арт. 12], 4) незаконнанароджаныя дзеці [9, р. III, арт. 28], 5) дзеці дзяржаўных злачынцаў [9, р. I, арт. 3, 6, 9] і некаторыя іншыя асобы.

  Статут  замацоўваў і некаторыя абмежаванні  ў распараджэнні нерухомай фа-мільнай  маёмасцю, а таксама сумесна набытай у шлюбе маёмасцю [9, р. V, арт. 2, 21].

  Галоўнае, на што закон звяртаў увагу, гэта сапраўднасць волі завяшчальніка і  яго дзеяздольнасць у момант складвання завяшчання. У сувязі з гэтым важнейшай  умовай сапраўднасці завяшчальных запісаў  было патрабаванне прытрымлівацца ўстаноўленай законам формы і працэдуры складвання завяшчання. Сення таксама галоўная ўвага надаецца фармалiзацыi кладвання завящчання: Завещание должно  быть  составлено  в письменной  форме и удостоверено  нотариусом.  Несоблюдение  правил Кодекса о письменной форме завещания и его удостоверении влечет недействительность завещания. Завещание должно быть собственноручно подписано завещателем. Если   завещатель   в   силу  физических  недостатков,  болезни  или неграмотности  не  может собственноручно подписать завещание, оно по его  просьбе  может быть подписано в присутствии нотариуса или иного лица,  удостоверяющего  завещание  в  соответствии с законом, другим гражданином  с  указанием  причин,  в силу которых завещатель не мог подписать завещание собственноручно. В завещании должны быть указаны фамилия,   имя,   отчество   и  постоянное  место  жительства  этого гражданина.

      В случаях,  когда в соответствии с Кодексом при составлении,   подписании   или   удостоверении   завещания   должны присутствовать  свидетели, не могут быть такими свидетелями, а также не могут подписывать завещание вместо завещателя:

       1) нотариус или иное лицо, удостоверяющее  завещание;

       2)  лицо,  в  пользу  которого  составлено завещание или сделан завещательный отказ, супруг такого лица, его дети, родители, внуки иправнуки, а также иные наследники по завещанию и по закону;

       3) граждане, не обладающие полной  дееспособностью;

       4) неграмотные;

       5) лица, имеющие судимость за дачу  ложных показаний;

       6)  граждане  с  такими  физическими  недостатками,  которые не позволяют им в полной мере осознавать существо происходящего;

       7)   лица,  не  владеющие   в  достаточной  степени   языком,  за исключением   случаев,   когда   нотариусом   принимается   закрытое завещание.

        В   завещании   должны  быть  указаны  место  и  дата  его удостоверения [19, ст. 1044].

     Прызнанне з боку суда за пэўнай асобай права на спадчыну называецца зацверджаннем у праве спадчыны. Тут феадальны закон не вызначаўся выразнасцю. У Статутах амаль нічога не гаварылася і аб выкананні завяшчанняў. Як адзначаюць даследчыкі, старажытнаму праву быў добра вядомы інстытут душапрыказчыка, які быў невядомы рымскаму праву, аднак назва гэта аб'ядноўвала часам самыя розныя паняцці.

    Такім чынам, спадчыннае права феадальнай Беларусі было дастаткова распрацаваным і накіраваным на забеспячэнне маёмасных правоў дзяцей, жонкі (або мужа), а таксама іншых асоб, звязаных роднасцю. Асаблівасцю маёмасна-спадчынных адносінаў на Беларусі было дакладнае вызначэнне часткі спадчыннай маёмасці, якая належала дочкам, а таксама рэгламентацыя інстытутаў пасагу і вена. Увогуле спадчынае права забяспечвала пануючаму класу “права пры дапамозе сваей уласнасці прысвойваць прадукт чужой працы “. Кожны наступны Статут паслядоўна ўносіў новы ўклад у працэс развіцця як гэтых інстытутаў, так і ўсяго спадчыннага права. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                       ЗАКЛЮЧЭННЕ