Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст

     Поўнасцю пазбаўляліся ўсіх правоў  у дзяржаве т.зв. вываланцы (баніты) — асобы, належачыя да саслоўя шляхты, якія былі асуджаны да выгнання за межы дзяржавы. Вываланцы аб'яўляліся па-за законам, іх жонкі лічыліся ўдовамі, а дзеці - сіротамі.

     На працягу ХV - ХVІ стст. павялічваецца дзеяздольнасць сярэдніх і дробных феадалаў. Ліквідуюцца абмежаванні адносна распараджэння імі нерухомай маёмасцю, заканадаўча афармляецца права поўнай уласнасці на зямлю і валоданне залежнымі людзьмі.

     Паралельна з павелічэннем правоў феадалаў абмяжоўваецца праваздольнасць і дзеяздольнасць людзей «простага стану». Станаўленне прыгонніцкіх адносін суправаджалася замацаваннем правоў феадала не толькі на сялянскія землеўладанні, але і на асобу селяніна. Аднак, валодаючы галоўным сродкам сельскагаспадарчай вытворчасці - зямлёй, феадал сам не мог яе абрабляць, а селянін, абрабляючы зямлю, не меў на яе права ўласнасці, таму абодва суб'екты права ў поўнай ступені былі залежнымі адзін ад другога. Абмяжоўваючы правы селяніна, феадал звычайна паважаў нормы звычаёвага права, зразумела, калі гэта не закранала непасрэдна яго інтарэсаў.

     Паступовае звужэнне правоў селяніна  адбывалася ва ўсіх сферах  праваадносін і перш за ўсё  ў грамадзянска-прававой сферы. Сяляне пазбаўляюцца права распараджэння зямлёй, паступова зямля замацоўваецца ва ўласнасці феадала. Без згоды свайго пана селянін не мог ажыццяўляць здзелкі нават з рухомай маёмасцю, перадаваць маёмасць у спадчыну і нават браць шлюб. Пагаршаюцца ўмовы працы селяніна, уводзіцца прымусовая праца на карысць феадала і г. д.

     Паступовае афармленне права феадальнай уласнасці на зямлю не толькі давала, але і гарантавала феадалам у XVI ст. магчымасць ажыццяўляць здзелку з зямлёй разам з сялянамі, якія яе насялялі. Пры гэтым да новага ўладальніка пераходзілі ўсе правы адносна залежнага насельніцтва, у тым ліку і права вышуку і звароту збеглага селяніна. 3 цягам часу сяляне пераўтвараюцца з суб’екта права ў яго аб’ект, чаму садзейнічала і ўзнікшае ў далёкія часы права феадалаў судзіць сваіх людзей у межах уласных уладанняў. У межах феадальнага ўладання спрэчкі паміж сялянамі вырашаў сам феадал, або па яго даручэнні адпаведны ўраднік. Грамадзянскія іскі сялян па-за межамі феадальнага ўладання прадстаўляў сам феадал, таму што ў большасці сяляне не мелі самастойнага права іску да трэціх асоб. Толькі ў выпадку адмаўлення феадала ад разгляду адпаведнага іска справа пераходзіла да вялікакняжацкай юрысдыкцыі.

     Увогуле, праваздольнасць гараджан, рэгламентаваная заканадаўствам  дзяржавы, залежала ад шэрагу  абставін: прыналежнасці горада, наяўнасці  граматы на магдэбургскае права, зафіксаванага ў ёй прававога статуса горада, канкрэтных правоў і абавязкаў насельніцтва і інш.

     Феадальнае права ведала і  такіх калектыўных суб'ектаў права,  як сябры. Існавалі сябры ў  лоўлі рыбы, у валоданні млынамі  і інш. Часам сяляне асядалі на землях гараджан і за гэта дзяліліся з імі вынікамі сваёй працы. Называлі іх сябры гарадскія. Тэрмін «сябры» ахопліваў як кроўных родзічаў, так і іншых асоб, якія не былі звязаны паміж сабой кроўнымі адносінамі, але прымалі ўдзел у агульнай уласнасці.У Статутах наглядаецца тэндэнцыя змены назвы сяброў на ўдзельнікаў.

     Самастойнымі суб’ектамі феадальнага  права былі: сама дзяржава і  царква. Складаныя ўзаемаадносіны  гэтых прававых суб’ектаў перыядамі  прыводзілі да абмежавання праваздольнасці  той ці іншай царквы (праваслаўнай, каталіцкай і інш.), у тым ліку і ў адносінах да нерухомай маёмасці.

      Феадальны закон звяртае асаблівую  ўвагу на аб’ект права і  ў першую чаргу на рэчы. Аб’ектамі  рэчавага права феадальнай Беларусі  былі маенткі з залежнымі людзьмі, ворыўныя землі, лясы, лугі, рэкі, чэлядзь нявольная, рознага роду пабудовы, жывела, прадукты сельска-гаспадарчай і рамеснай вытворчасці, лясных промыслаў і інш. Аднак трэба заўважыць і адзначыць, што разуменне паняцця аб’екта права адрознівалася ад сучаснага.  Феадальнае права ўключала абмежаваны шэраг аб’ектаўтаў грамадзянска-прававых адносiн. Сучасны пералiк аб’ектаўтаў значна пашыраны. К объектам гражданских прав относятся:

     вещи,  включая  деньги  и   ценные бумаги, иное имущество,  в том

числе имущественные права;

     работы и услуги;

     охраняемая информация;

     исключительные    права    на    результаты    интеллектуальной

деятельности (интеллектуальная собственность);

     нематериальные блага [19, ст. 128].

    Аб’ектам грамадзянскага права лічылася ўсе тое, што магло служыць сродкам ажыццяўлення інтарэсу і ў першую чаргу гэта рэчы, г.зн. прадметы матэрыяльнага свету, а таксама дзеянні іншых асоб адносна перадачы рэчаў, асабістых паслуг, прыкладванняў уласнай рабочай сілы. Рэчы і чужыя дзеянні, якія складваюць эканамічныя даброты і запас такіх даброт, што знаходзіцца ў валоданні пэўнай асобы, называюцца маемасцю – з эканамічнага пункту гледжання. З юрыдычнага ж – пад маемасцю разумеюць сутнасць маемасных, г.зн. належачых грашовай ацэнцы юрыдычных адносін. Такім чынам змест маемасці з юрыдычнага пункту гледжання выяўляецца ў сучаснасці рэчаў, належачых асобе па праву ўласнасці і ў сілу іншых рэчавых правоў і ў сукупнасці правоў на чужыя землі, тым больш для  феадальнага закону была характэрнай недастатковая распрацаваннасць прававых паняццяў. У Статутах маемасць носіць назву «маетность» або «добра», і гэтымі фармулеўкамі ахопліваецца як нерухомая маемасць (зямля, маенткі), так і рухомая (хатнія рэчы, каштоўнасці і іншае). Аб апошніх заканадаўца часам гаворыць у агульным плане – «иншие всякие добра о пожитку иного именья».

      Термін «именье» дастасоўваецца ў статутных нормах не толькі да маенткаў, але ў першую чаргу да ўсей нерухомай маемасці. Адносна іх астатняй маемасці ўжываецца слова «рэч», хоць у некаторых выпадках гэта слова выкарыстоўваецца ў значэнні прадмета. Трэба мець на ўвазе, што толькі з зараджэннем буржуазных праваадносін паняцце «рэч» паступова ўступае месца паняццю «маемасць», пад якім разумеецца ўсе тое, чым асоба валодае. Аднак ужо ў статутны перыяд заканадаўца ў пэўнай ступені адрознівае шырокі юрыдычны сэнс слова  «рэч» (як прадмет, у якім закладзены матэрыяльныя і інш. «добра» які ахоўваецца законам), а таксама вузкі сэнс – фізічныя прадметы знешняга свету, з-за якіх могуць узнікнуць спрэчкі. У гэтых адносінах рэч з’яўляецца паняццем, якое гістарычна змяняецца, і больш з развіццем тавараабароту юрыдычнае паняцце рэчы перамяняецца на тавар, які знаходзіцца ў пастаянным абароце.

     Гістарычна склаўся і падзел  рэчаў на рухомыя і нерухомыя, хаця закон нават у больш познія часы не прыводзіць адметнай адзнакі. Статуты толькі гавораць аб «маемасці рухомай и лежачай» і вызначаюць розныя тэрміны іскавай даўнасці, а некаторых выпадках пералічваюць некалькі «добраў», якія належаць да той ці іншай катэгорыі. Практычнае значэнне гэтага падзелу праяўлялася шмат у чым: парадку наследвання, форме здзелак, тэрмінах іскавай даўнасці і іншае. Таксама і падзел рэчаў на галоўныя і прыналежнасці. Практычнае значэнне адрознення галоўнай рэчы (г.зн. рэчы, якая мела самастойнае значэнне незалежна ад іншых) ад прыналежнасці (рэчы, якая дапаўняла эканамічнае значэнне галоўнай) зводзілася звычайна да агульнага рымскага правіла: лес прыналежнасці вызначаўся лесам галоўнай рэчы. Спосабамі набыцця рэчавых правоў у феадальнай Беларусі XIV – XVI стст. былі: акупацыя (захоп, выслуга, даўнасць, спадчына, прырашчэнне і некаторыя іншыя). Падставай набыцця рэчавых правоў быў і дагавор, які ў адносінах да зямлі ўзнік раней інстытут раней падаравання («пожалованья»). Уяўленне аб юрыдычным лесе рэчаў не было яшчэ дастаткова выразным і было дапушчальным як бясконца працяглая прыналежнасць рэчы пэўнай асобе, так і прыналежнасць яе некалькім асобам. Толькі на больш познім этапе дзяржаўнае ўмешанне ў дзеянні, звязанае з вызваленнем юрыдычнага лесу рэчаў, якое выражалася ў рэгістрацыі і засведчанні дагавораў, робіць гэтыя ідэі пэўнымі і надае ім характар канчатковасці. Асабліва гэта тычылася нерухомай маемасці, адносна якой у  XVI ст. праводзіцца праверка правоў на валоданне і ўтвараюцца спецыяльныя ўстановы для сведчання і рэгістрацыі здзелак.

    Такім чынам, прававыя дакументы ХVI ст. канкрэтна вызначалі прававы статус самастойных суб’ектаў права. Да якіх адносілі: дзяржаву, царкву, манастары, свабодных сялян, сялянскую грамаду. Важнае значэнне мае размежаванне праваздольнасці і дзеяздольнасці суб’ектаў, хаця гэтыя катэгорыі ў той час у крыніцах не сустракаюцца. Пэўныя супярэчнасці ўзнікаюць пры вызначэнне аб’ектаў права: лясы, лугі, маенткі з залежнымі людзьмі,чэлядзь нявольную.    
 
 
 

2.2. Рэчавае права. 

     У феадальным праве не давалася  азначэння рэчавага права, аднак  асноўныя элементы гэтага інстытута  (аб’ект, суб’екты, іх правамоцтвы  і абавязкі) паступова ў заканадаўчых актах ВКЛ ХV - ХVІ стст. пачынаюць выразна выяўляцца.

     Прырода рэчавага права абумоўліваецца  тым, што яго аб’ектам з’яўляецца  рэч у матэрыяльным значэнні  гэтага слова, і гэту рэч магчыма патрабаваць з любога незаконнага валодання, прычым патрабаваць звароту ў натуральным выглядзе, а не ў выглядзе ўзнагароды. Рэчавае права накладвае на ўсіх людзей абавязак устрымлівацца ад дзеянняў, якія супярэчаць правам уладальнікаў пэўных рэчаў.

     Галоўнае месца ў ім займае права ўласнасці, якое з’яўляецца асновай усяго грамадзянскага права. Да яго прымыкае права на чужую рэч, якая знаходзіцца ва ўласнасці іншай асобы (сервітуты), а таксама залогавае права, якое нельга выключаць з сістэмы рэчавага права, хаця яно адрозніваецца ад права на чужую рэч і стаіць асобна.

     Асноўныя рысы і заканамернасці развіцця рэчавага права найбольш выразна прасочваюцца на прыкладзе фарміравання інстытута ўласнасці, асабліва зямельнай.

     У старажытнасці адносіны да  зямлі былі фактычнымі, а не  юрыдычнымі. Зямлёй карысталіся  для земляробства і жывёлагадоўлі да таго часу, пакуль яна не спусташалася, а затым пераходзілі на іншы зямельны ўчастак. Папярэдні ж участак пасля ўзнаўлення вытворчых сіл мог перайсці да іншай асобы. Пры гэтым суб’ектам права ў старажытныя часы ў большасці была не фізічная асоба, а род ці абшчына.

     Спосабамі набыцця права ўласнасці  першапачаткова быў захоп, які  спачатку ажыццяўляўся ў межах  адной мясцовасці, а потым пераходзіў  гэтыя межы і станавіўся гістарычным  спосабам пашырэння дзяржаўнай  тэрыторыі. Уласнасць пачынае  набывацца і іншымі шляхамі: аддзяленнем пладоў, знаходкай, прырашчэннем і г.д. У XV—XVI стст. павялічваецца колькасць выпадкаў перадачы зямлі ва ўласнасць шляхам усынаўлення, што павінна было зацвярджацца мясцовай уладай або гаспадарскімі маршалакамі.

      Усе гэта сведчыць не толькі аб першапачатковых спосабах набыцця ўласнасці, але і аб вытворчых — перадачы. Такім чынам, перадача — гэта юрыдычнае дзеянне, падставай якога служыць які-небудзь дагавор (купля-продаж, мена, дарэнне і інш.). У сучасным грамадзянкiм праве: передачей  признается  вручение вещи приобретателю, а равно сдача перевозчику для отправки приобретателю или сдача в организацию связи   для   пересылки приобретателю   вещей,   отчужденных   без обязательства доставки. Вещь   считается   врученной   приобретателю   с   момента   ее фактического поступления во владение приобретателя или указанного им лица [19, ст. 225].

     Права ўласнасці ў канчатковым  выглядзе вечна і нашчадна, г.зн. сувязь пэўнага аб’екта з пэўным  суб’ектам працягваецца да той  пары, пакуль не наступіць юрыдычны факт, які разрывае яе. Гэты факт выклікаецца або воляй суб’екта, або лесам аб’екта ці сілай закона. Па сучаснаму ГК: право    собственности   прекращается   при   отчуждении собственником  своего имущества другим лицам, отказе собственника от права  собственности, гибели или уничтожении имущества, утрате права собственности   на  имущество  и  в  иных  случаях,  предусмотренных

Законодательством [19, ст. 236].

     Асаблівай увагі заслугоўваюць  тыя спосабы права ўласнасці, якія здзяйсняюцца пры ўдзеле органаў улады. Яны ўяўляюць сабою прымусовае пазбаўленне права ўласнасці і звычайна маюць месца на падставе пастановы адпаведнага судовага органа дзяржавы. У неабходных выпадках дзяржайнай уладай праводзілася экспрапрыцыя, г.зн. прымусовае пазбаўленне, кампенсаванае адчужэнне або абмежаванне правоў (пазбаўленне права ўласнасці, устанаўленне сервітута). Феадальнае заканадаўства прадугледжвала таксама такі від пазбаўлення права ўласнасці, як канфіскацыя, г.зн. адабранне маемасці ў знак пакарання за здзяйсненне злачынных дзеянняў [9, р. III, арт. 16].

     Асноўныя заканамернасці фарміравання  і ўмацавання рэчавых правоў  больш ярка пряўляюцца на прыкладзе  развіцця зямельнай уласнасці.  У адпаведнасці з характарам  суб’ектаў права і спосабамі  набыцця рэчавых правоў землеўладанні на тэрыторыі феадальнай Беларусі ў перыяд складвання ВКЛ падзяляліся ў асноўным на вялікакняжацкія, прыватнаўласніцкія і царкоўныя. Такі падзел захоўваўся дастаткова доўгі час, пакуль у асобе вярхоўнага суб’екта ўласнасці не зліліся дзяржава і князь, як персона, і тады ўжо на змену старому падзелу прыходзіць новы: дзяржаўныя землі аддзяляюцца ад вялікакняжацкіх, удакладняюцца правамоцтвы царквы і прыватных уладальнікаў.

     На працэс умацавання рэчавых правоў актыўна ўплываў гандаль, як унутраны (паміж асобнымі землямі дзяржавы), так і знешні. Асабліва інтэнсіўна вядзецца гандаль па старажытных водных шляхах (Заходняй Дзвіне, Нёмане), уцягваючы ВКЛ у кола заходне-еўрапейскіх эканамічных адносін. Адначасова Днепр злучае дзяржаву з гандлёвымі цэнтрамі Крыма і Усхода.

     Развіццё феадальнага землеўладання  з канца XV ст. ішло ў двух кірунках: па-першае, заканадаўча замацоўваецца ўлада Вялікага князя на ўсёй тэрыторыі ВКЛ, хаця былыя князі-правіцелі асобных зямель-княстваў, якія ўвайшлі ў склад дзяржавы, прызначаючы ўладу Вялікага князя, доўгі час лічылі сябе ўласнікамі гэтых зямель; і па-другое, паступова пашыраюцца правы феадалаў адносна ўсіх формаў землекарыстання.