Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст

     Асаблівая працэдурная форма прадугледжвалася пры складанні спадчынных запісаў («тэстаментаў»). Самае галоўнае пры складанні завяшчанняў — гэта засведчанне сапраўднай волі завяшчальніка і тоеснасці яе зместу запісу. Дасягнуць гэтага можна толькі прадпісаннем абавязковага выканання вызначанай законам формы пад пагрозай несапраўднасці самога завяшчання. Звычай і закон вельмі строга адносяцца да выканання адпаведнай формы завяшчальных запісаў [14, ст. 102-103].

  У XVI ст. агульная форма завяшчальных запісаў (не разлічаная на надзвычайныя ўмовы) была двух відаў: афіцыйная (фактычна натарыяльная) і дамашняя. Натарыяльная здзяйснялася не інакш як у прысутнасці завяшчальніка ў судовай установе або дома — з удзелам органу ўлады ў выпадку хваробы ці іншых уважлівых прычын. Сапраўднымі прызнаваліся завяшчанні, занесеныя ў актавыя кнігі. Завяшчальнікам жа выдавалася выпіска пры сведках, якая была раўназначная сапраўднаму завяшчанню. Дамашні від завяшчанняў ажыццяўляўся без удзелу органаў улады, і лепшымі з гэтага віду лічыліся напісаныя і падпісаныя ўласнай рукою завяшчальніка.

  Найбольшыя патрабаванні да завяшчальных запісаў прад'яўляў Статут 1588 г. «Тэстаменты» на рухомую і нерухомую маёмасць павінны былі складацца ў прысутнасці членаў земскага або гродскага суда, а пры немагчымасці іх прысутнасці патрабаваліся подпісы на завяшчанні трох шляхціцаў «оседлых, веры годных». У завяшчанні абавязкова называлася кожная завешчаная рэч.

  Прыцягненне сведак, якія выступалі гарантамі сапраўднай волі і свядомасці волі (здаровы розум і цвёрдая памяць) завяшчальніка, было неабходнай умовай прызнання сапраўднасці завяшчальнага запісу. Завяшчанне павінна было адразу пасля смерці завяшчальніка быць прад^’яўлена бліжэйшаму гродскаму суду, затым Вялікаму князю або земскаму суду, дзе і ўносілася ў судовыя кнігі [9, р. VII, арт. 2]. Закон не звяртаў увагі на мову напісання завяшчальных запісаў, на пачатак (звяртанне да Святой Троіцы і інш.) і парадак выкладання завяшчальнага матэрыялу, г. зн. на ўсё тое, што выпрацоўвалася доўгі перыяд звычаёвым правам. Галоўнае для закона — сапраўднасць волі завяшчальніка і сапраўднасць самога завяшчання. У выпадку прапажы гэтых запісаў, а таксама пазыковых, закладных і іншых дакументаў суд меў права, пры своечасовай заяве аб прапажы, улічваць паказанні сведак і прысягу заяўніка. Аднак суд пры гэтым абмяжоўваўся сумай двухсот коп грошай [9, р. VII, арт. 24].

  Пісьмовая і асабліва натарыяльная форма здзелак  мелі большую доказную сілу ў выпадку ўзнікнення спрэчкі і таму забяспечвалі лепшую абарону пагадненняў.

  Сродкамі  забеспячэння абавязацельстваў былі таксама залог і паручыцельства.

     Забеспячэнню вьканання абавязацельстваў служыла і зарука — асаблівы від няўстойкі, якую ўстанаўліваў суд з мэтай належнага выканання судовай пастановы аб увядзенні ў валоданне нерухомай маёмасцю. Яна ўяўляла сабой пэўную суму грошай, памер якой павінен быў адпавядаць «важности тое речи, о што идеть» [9, р. IV, арт. 74].

  Дзеянне абавязацельстваў спынялася іх выкананнем, або сканчэннем абумоўленых бакамі тэрмінам ці тэрмінам іскавай даўнасці, а ў некаторых выпадках смерцю бакоў, або немагчымасцю выканання.

  Акрамя  агульнага тэрміну, існуюць больш  кароткія тэрміны для спынення некаторых абавязацельстваў, якія грунтуюцца на дагаворы або на правапарушэнні. ГК замацоўвае: сделками   признаются   действия  граждан  и  юридических  лиц, направленные  на установление, изменение или прекращение гражданских прав и обязанностей [19, ст. 154].

     Дагавор — гэта пагадненне дзвюх або болыш асоб, накіраванае на ўстанаўленне, змяненне або спыненне юрыдычных адносін. Дагавор з'яўляецца відам здзелкі, аднак сфера дагавору выходзіць за межы абавязацельных адносін, як у сваю чаргу абавязацельствы могуць мець у сваёй аснове не дагавор, а іншы юрыдычны факт (правапарушэнне, неабгрунтаванае абагачэнне). Дагавор грунтуецца на пагадненні, якое прадугледжвае існаванне ў пэўны момант часу зладжанай волі некалькіх асоб.

  Віды  дагаворных адносін павялічваюцца  адпаведна ўскладненню эканамічных адносін. Закон феадальнай Беларусі не гаворыць аб класіфікацыі дагавораў, але толькі ў большай ці меншай ступені рэгламентуе віды дагавораў: куплю-продаж, мену, дарэнне, паклажу, пазыку, найм маёмасці і асабісты найм, падрад і інш.

  Найбольшую ўвагу заканадаўца надаваў дагавору куплі-продажу, які пасля пераходу ад натуральнай да грашовай гаспадаркі становіцца па сваім бытавым значэнні найбольш важным дагаворам. Мэтай дагавору з'яўляецца перанясенне права ўласнасці на рэч ад прадаўца да пакупніка. Сення мэтай дагавору з'яўляецца: по договору купли-продажи одна сторона (продавец) обязуется передать  имущество  (вещь,  товар)  в  собственность, хозяйственное ведение,  оперативное управление (далее для целей настоящего раздела -  в собственность, если из существа обязательства и статуса стороны в  обязательстве  не  вытекает  иное) другой стороне (покупателю), а покупатель  обязуется  принять  это  имущество  и  уплатить  за него определенную денежную сумму (цену) [19, ст. 424]. Аб'ектам куплі-продажу была як рухомая, так і нерухомая маёмасць. Аднак адносна нерухомай маёмасці дагавор куплі-продажу толькі паступова пачаў выступаць у якасці поўнага права прыватнай асобы.

     Заканадаўства XVI ст. замацавала пэўныя правілы набыцця і адчужэння маёмасці, якія папярэдне былі выпрацаваны жыццёвай практыкай. Статут 1588 г. патрабаваў натарыяльнага сведчання куплі-продажу нерухомасці, а купля-продаж рухомай маёмасці (хатняй жывёлы і іншых «речей») павінна была ажыццяўляцца ў прысутнасці сведак (напрыклад, т. зв. барышнікаў) і рэгістравацца ў спецыяльных «врядовых» кнігах. Закон абавязваў здзелкі з рухомай маёмасцю заключаць «на торгах и в местечках», а калі гэтага нельга было зрабіць, то абавязкова пазней зарэгістраваць дагавор у тым месцы, дзе «торг бываеть» [9, р. ХI, арт. 8], [9, р.VII, арт. 18 ]. Узнікненне спрэчкі ў адносінах да маёмасці аўтаматычна стварала забарону на распараджэнне ёю да моманту вырашэння спрэчкі [9, р. IV, арт. 73].

  Ва  ўмовах феадальнай дзяржавы купля-продаж здзяйсняліся і адносна людзей. Карыстаючыся цяжкім і бяспраўным становішчам чэлядзі нявольнай, якая са старажытньіх часоў была прадметам куплі-продажу феадалаў, яе часам перапрадавалі нават простыя людзі.

  Да працэдуры заключэння дагавору мены прад'яўляюцца такія ж патрабаванні, як і да дагавору куплі-продажу. Асаблівасць праяўляецца ў выпадку мены шляхецкіх маёнткаў на вялікакняжацкія. Статут тады патрабуе выезда камісараў на месца размяшчэння землеўладанняў з той мэтай, каб мена была «ровной и зупольной», пасля чаго дагавор зацвярджаўся вялікакняжацкім лістом [9, р. III, арт. 50].

    У сувязі з інтэнсіўным развіццём у XVI ст. таварна-грашовых адносін шырокае распаўсюджванне набывае дагавор пазыкі, які даволі цесна прымыкае да атрымання грашовай пазыкі шляхам залогу маёмасці. Пазыкай (займам) называецца дагавор, па якому адна асоба абавязваецца вярнуць узятыя ў іншай асобы рэчы, але рэчы не тыя ж самыя, а замененыя ў той жа колькасці і такой жа якасці. Гэты дагавор быў шырока распаўсюджаны з даўніх часоў. Перш за ўсё закон рэгламентуе грашовую пазыку і клапоціцца аб фармальным боку гэтага дагавору і аб умовах яго законнасці. Статут 1529 г. устанавіў, «абы жадин шляхтич и мещанин не позычил вышей десяти коп без листу», у адваротным выпадку, калі дагавор не быў аформлены пісьмова, пазыкадавальнік губляў свае грошы [7, р. X, арт. 3]. Статут 1588 г. патрабаваў не толькі пісьмовага афармлення дагавору пазыкі на суму, вышэйшую дзесяці коп грошай, але і асабістага подпісу і пячаткі даўжніка на дакуменце і подпісаў з пячаткамі двух-трох шляхціцаў. У выпадку, калі даўжнік не ўмеў пісаць, то патрабавалася яго асабістая пячатка і подпісы з пячаткамі не менш як трох шляхціцаў. Аформлены такім чынам дагавор лічыўся сапраўдным і «без зезнанья урядового» [9, р. VI, арт. 6, 7].

  Статут 1588 г. замацаваў норму, адносна якой пазыка і залог не мелі тэрміну іскавай даўнасці і таму асобам усякага «стану» дазвалялася свабодна спаганяць даўгі на падставе належным чынам аформленага дагавору, прычым спаганяць не толькі з даўжніка, але і з яго нашчадкаў [9, р. VII, арт. 12], [9, р. IV, арт. 9]. Даўгі маглі спаганяцца не толькі з рухомай і нерухомай маёмасці, але ў выпадку неплацежаздольнасці даўжніка пераходзілі на яго асобу [9, р. VII, арт. 10].

  Спрэчкі вакол пазыковых абавязацельстваў належалі судоваму разгляду. Пры спагнанні доўгу закон прадугледжваў растэрміноўку выплаты ў выпадку цяжкіх жыццёвых абставін: знішчэння належачай даўжніку маёмасці пры пажары, іншай прапажы маёмасці, разарэння даўжніка і інш. Рэгламентуючы часовыя межы адтэрміноўкі выканання даўгавых абавязацельстваў, Статут замяняе іх параўнальна з папярэднім заканадаўствам і ўстанаўлівае залежнасць ад памера доўгу. Закон замацоўвае і тэрміны выканання судовых пастаноў аб грашовых спагнаннях: ад 2 да 24 тыдняў у залежнасці ад сумы  [9, р. IV, арт. 84].

  Параўнальна са Статутам 1566 г. больш увагі надавалася выпадковаму знішчэнню дакументаў на пазыковыя абавязацельствы і іншых важных «листов». Заканадаўца пры гэтым дэталізуе спосаб доказу выпадковасці знішчэння гэтых дакументаў і замацоўвае верхнюю мяжу (да двухсот коп грошай) той сумы, якая прымаецца да ўвагі судом пры разглядзе такіх спраў [9, р. VII, арт. 24]. Самыя важныя спрэчкі па даўгавых абавязацельствах (значныя сумы, празмерныя дамаганні ліхвяроў і інш.) разглядаліся часам спецыяльнай скарбавай камісіяй.

  Статуты мала ўвагі надаюць дагавору дарэння, хутчэй за ўсё таму, што ён быў  добра знаёмы і ўрэгуляваны звычаёвым  правам.

  Паклажа (захоўванне чужой маёмасці), якая ў  старажытнасці разглядалася як сяброўская паслуга, у статутным законе выступае маёмасным дагаворам, патрабуючым адпаведнага афармлення і ўскладаючым на паклажазахавальніка абавязак несці адказнасць за давераную яму маёмасць. Асноўнае патрабаванне заканадаўцы зводзіцца да належнага захавання маёмасці і вяртання рэчаў у тым выглядзе, у якім яны былі аддадзены на захаванне.У выпадку прычынення шкоды гэтым рэчам або іх страты ўзнікалі абавязацельствы з прычынення шкоды, якія дакладна рэгламентаваліся законам і абараняліся прамым іскам. Паклажазахавальнік не нёс адказнасці пры выпадковай гібелі рэчаў, аддадзеных на захаванне (стыхійныя бедствы, крадзеж і інш.), г. зн. рызыка выпадковай гібелі маёмасці ляжала на ўласніку. Заканадаўца пры гэтым лічыў, што рэчы ўласніка, якія былі пакрадзены або згарэлі ў агні разам з рэчамі гаспадара (паклажа-захавальніка), падпадаюць пад умовы выпадковай страты. Гаспадар толькі павінен быў прынесці прысягу аб тым, што гэтыя рэчы «не скорыстил и ку пожитку своему ничого не обернул». У выпадку ж знікнення (пашкоджання) толькі рэчаў уласніка, між тым як рэчы паклажазахавальніка засталіся непашкоджанымі (былі ў наяўнасці), апошні павінен быў тыя рэчы вярнуць або заплаціць за іх. Рызыка выпадковай гібелі ляжала на паклажазахавальніку (гаспадару дома, двара) і ў тым выпадку, калі рэчы ўласніка захоўваліся пад замком асобна ад рэчаў гаспадара, а апошні кранаў іх ці перанёс у іншае месца [9, р. VII, арт. 30].

  Феадальны закон гаворыць і пра дагавор  найму маёмасці, прычым найм нерухомай маёмасці выступаў у форме арэнднага пагаднення. Добраахвотнае абавязацельства (найм) чалавека «вольнага пахожага», дадзенае ім пры пераходзе да іншага феадала пад умовай арэнды маёмасці, лічылася законным, калі было пісьмова аформлена і падпісана трыма годнымі даверу шляхціцамі [9, р. VII, арт. 8].

  Статут 1588 г. згадвае і шэраг іншых  дагавораў. Так, напрыклад, не раскрываючы сутнасць і ўмоў арэндных адносін, ён патрабуе: каб «оренды мыт, корчом, млынов, робот лесных и иных пожитков» афармляліся ў адпаведнасці са статутнымі нормамі [9, р. VI, арт. 8].

  Статут 1588 г. ужо больш дакладна адзначае, што падставай узнікнення абавязацельных адносін з'яўляецца грамадзянскае правапарушэнне, хаця ў дастатковай ступені яшчэ не адрознівае грамадзянскія правапарушэнні, супадаючыя з крымінальным злачынствам, і правапарушэнні, якія не суправаджаюцца пакараннем.

  Артыкулы  Статута рэгламентавалі канкрэтныя выпадкі абавязацельных адносін, узнікшых на падставе прычынення шкоды: пашкоджанне чужога сакалінага або лебядзінага гнязда, лоўля чужых птушак і пашкоджанне прылад для лоўлі [9, р. X, арт. 8], прычыненне шкоды бабровым гонам [9, р. X, арт. 9]; абрыванне чужых хмельнікаў [9, р. X, арт. 10], пашкоджанне ці знішчэнне чужых прылад, лоўлі ў гэтых прыладах птушак [9, р. X, арт. 11, 12], пашкоджанне або знішчэнне чужога бортнага дрэва, крадзеж чужых вулляў і пладоў [9, р. X, арт. 13, 14], патрава на чужых угоддзях [9, р. XIII, арт. 2] і інш.

  Статуты, рэгламентуючы санкцыі за прычынне шкоды, заканадаўча замацоўваюць кошт розных рэчаў. Асабліва падрабязна аб цане рухомай і нерухомай маёмасці гаворыць Статут 1588 г. Ён устанаўлівае кошт буйной і дробнай хатняй жывёлы, птушак, паляўнічых сабак і птушак, хатніх рэчаў, адзення, прадуктаў харчавання, лясных звяроў [9, р. XIII], рэгламентуе расцэнкі зямельных участкаў пры накіраванні спагнанняў на маёмасць даўжніка [9, р. IV, арт. 98] і інш. Статут 1529 г. за абрыванне чужога хмелю рэгламентаваў пакрыццё страт «з навязкаю» [7, р. IX, арт. 10], а Статут 1588 г. устанаўлівае выплату канкрэтнай сумы ў тры рублі грошай [9, р. X, арт. 10]. Закон дапаўняецца новымі палажэннямі і цэлымі артыкуламі. Так, Статут 1588 г. гаворыць аб абавязацельствах з прычынення шкоды, што ўзніклі ў выніку лоўлі птушак на чужых прынадах, крадзяжу чужога цецеруковага шатра і сеткі на курапатак, пашкоджання чужых вулляў [9, р. X, арт. 11, 12, 14].

У Статуце 1588 г., у адрозненне ад папярэдняга, дзе не гаварылася аб неасцярожным учыненні пажару, не толькі звяртаецца на гэта ўвага, але і рэгламентуецца вызваленне ад адказнасці таго чалавека, які «неопартностью своею або з якое иное пригоды пожар пустил» [9, р. Х, арт. 17]. Наўмысны ж падпал гарадоў і дамоў заканадаўца трактуе як цяжкае крымінальнае злачынства і прызначае за яго кваліфікаваную смяротную кару «маеть быти сам огнем спален», а прычыненая пажарам шкода кампенсавалася маёмасцю злачынца [9, р. Х, арт. 17].