Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай Беларусі XV-XVI ст

 
 

Міністэрства  адукацыі Рэспублікі Беларусь 

Установа адукацыі

«Гомельскі дзяржаўны універсітэт

імя Францыска Скарыны»

  Юрыдычны факультэт

  

Кафедра: Тэорыі і гісторыі дзяржавы і права 
 

  

Станаўленне і развіцце грамадзянскага права феадальнай  Беларусі XV-XVI ст.

                                   Курсавая работа 
 
 
 
 
 
 
 

Выканала:

студэнтка групы П-25                                                                   Пагарэлава В.А.

                                        

Навуковы  кіраўнік:

кандыдат гістарычных навук                                                    Нямкевіч І.В. 

                               
 
 
 
 

Гомель  2007 

Змест 
 
 

  УВОДЗІНЫ………………………………………………………………………………...3 

1 ФАРМІРАВАННЕ І РАЗВІЦЦЕ ЗАКАНАДАЎСТВА ВКЛ У ГАЛІНЕ ГРАМАДЗЯНСКАГА ПРАВА…………………………………………………………5 

2 АСНОЎНЫЯ ТЭНДЭНЦЫІ РАЗВІЦЦЯ ІНТЫТУТАЎ ГРАМАДЗЯНСКАГА ПРАВА ФЕАДАЛЬНАЙ БЕЛАРУСІ………………………………………………  10 

   2.1 Суб'екты і аб’екты грамадзянска-прававых адносін…………………...…10

         2.2 Рэчавае права…………………………………………………………………...14

   2.3 Сервітуты…………………………………………….………………………….21

   2.4 Залогавае права……………………………………..…………………………..23

   2.5 Абавязацельнае права………………………………….…………………...…27

   2.6 Спадчыннае права………………………………………………………….…..34 

  ЗАКЛЮЧЭННЕ……………………………………………………………………...…..38

  СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ…………………………………………...39 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

УВОДЗІНЫ 
 

     Сучасная сацыяльна-эканамічная  рэальнасць патрабавала істотных  змен у заканадаўстве краіны. Важнае значэнне для яго распрацоўкі  і развіцця мае вывучэнне вопыту краін з рыначнай эканомікай і высокім узроўнем палітычнай культуры. Неабходным бачыцца і ўлік уласнага гістарычнага вопыту ў праватворчасці. Галоўнымі крыніцамі вывучэння феадальнага права Беларусі з’яўляюцца Статуты 1529, 1566, 1588 гадоў. Іх распрацоўка і прыняцце стала вяршыняй сістэматызатарскай і кадыфікацыйнай дзейнасці ў ВКЛ. Па сваей унутранай дасканаласці і шырыні рэгулюемых адносін яны не мелі сабе роўных сярод юрыдычных актаў у Еўропе. Напісаны яны былі на старабеларускай мове. Базавай асновай Статутаў былі мясцовае звычаевае права, адміністрацыйная і судовая практыка, нормы папярэдняга пісанага права і ў некаторай ступені нормы заходнееўрапейскага, польскага, кананічнага і рымскага права [16, ст. 86]. Статуты даюць уяўленне аб розных баках жыцця і адносін у беларускім грамадстве XVI стагоддзя. Асаблівую цікавасць выклікае распрацоўка норм грамадзянскага права, звязаных з уласнасцю, з прававым становішчам асобных груп насельніцтва, спадчыным правам. На падставе Статутаў можна прасачыць як эвалюцыю нормаў грамадзянскага права ў XVI ст., так і параўнаць іх з сучасным узроўнем развіцця гэтай прававой галіны.

        Азнаямленне са зместам Статутаў  неабходна для больш якаснага  разумення ўласнай культурна-праввой  спадчыны,вызначэнне свайго месца  ў сусветнам грамадстве i для выпрацоўкi нацыянальнага светапогляду.

       Феадальнае права дастаткова падрабязна вывучалася беларускімі прававедамі, але нормы грамадзянскага права сталі аб’ектам вывучэння параўнальна нядаўна. Дастатковым стымулам да іх аналізу стала прыняцце новага Грамадзянскага кодэксу Рэспублікі Беларусь. Галоўнымі крыніцамі пры распрацоўцы тэмы былі сучасныя выданні Статутаў ВКЛ 1529, 1566, 1588 гг,. і Грамадзянскі кодэкс Рэспублікі Беларусь (1998 г.).

     Пэўная характарыстыка Статутаў  есць амаль ва ўсіх выданнях па гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Найбольш падрабязна пытанні развіцця грамадзянскага права, разгледжаны ў выданні Доўнар Т.І «Развіцце асноўных інстытутаў  грамадзянскага і крымінальнага права Беларусі ў XV – XVI стст.» (Мінск, 2000г.) Гэтай тэме прысвечаны і яе артыкулы.

     Гістарычныя аспекты з’яўлення  Статутаў адлюстраваны ў рабоце  Шалькевіча В.Ф «Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі», Пічэты В.І «Беларусь і Літва».

      Пры распрацоўцы тэмы таксама выкарыстоўваліся і агульныя даведачныя выданні: «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі», «Францыск Скарына і яго час» - энцыклапедычны даведнік.

     Мэта работы: прааналізаваць працэс  станаўлення і развіцця грамадзянскага  права ў феадальнай Беларусі XV – XVI стст. Дасягненне мэты прадугледжвае вырашэнне наступных задач:

• вывучэнне фарміравання і развіцця грамадзянскага заканадаўства ВКЛ;
• аналіз асноўных інстытутаў грамадзянскага права;
• ацэнка развіцця асноўных інстытутаў грамадзянскага права феадальнай    Беларусі.

      Прадметам вывучэння з’яўляецца асноўныя тэндэнцыі развіцця інстытутаў грамадзянскага права феадальнай Беларусі.

     Аб’ектам даследвання з’яўляецца Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588.

     Курсавая работа складаецца з  уводзін, двух частак і заключэння. Першы раздзел прысвечаны агульнай характарыстыцы працэсу станаўлення і развіцця грамадзянскага права ў феадальнай Беларусі XV – XVI стст. Другая частка прысвечана разгляду асноўных нормаў грамадзянскага права, адлюстраваных у Статутах ВКЛ.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    1. ФАРМІРАВАННЕ І  РАЗВІЦЦЕ ЗАКАНАДАЎСТВА  ВкЛ Ў ГАЛІНЕ                     

ГРАМАДЗЯНСКАГА  ПРАВА. 

 

     Гісторыя права Беларусі бярэ свой пачатак з назапямятных часоў. Пачатковы этап асвятлення праблем дзяржаўнай палітыкі і права ў пісьмовых крыніцах Беларусі датычыцца паведамленняў, якія змяшчаюцца ў летапісах і хроніках. Прававы матэрыял у якіх сустракаецца радзей, бо ў той перыяд дзейнічала права, якое не заслугоўвала асаблівай увагі летапісца [1, ст.18]. Аб стане дзяржавы і права пісалі найвыдатнейшыя беларускія гуманісты XV ст.: Леў Сапега, Сымон Будны, Андрэй Волан і іншыя. Так напрыклад, Леў Сапега ў сваіх поглядах лічыў, што дзяржава паўстала натуральным шляхам і прызначаецца для дасягнення магчыма лепшага жыцця. Цэнтральнай катэгорыяй філасофіі права Л.Сапегі з’яўляецца катэгорыя свабоды. Сутнасць свабоды складаюць неадчужальныя правы чалавека – уласнасці і асабістай недатыкальнасці: «А для простага чалавека няма большай асалоды, - пісаў Л.Сапега, - як жыць у сваей айчыне ў поўнай бяспецы, ні з кім не біцца і не сварыцца і каб ніхто яго не зняславіў ці пакалечыў, або пакваніўся на яго дабро». Менавіта для абароны грамадзянскіх свабод і існуе права, якое Л.Сапега разглядаў, як сапраўднае праяўленне розуму чалавека. «Галоўнай мэтай законаў ва ўсім свеце, - адзначаў Л.Сапега, - з’яўляецца падтрыманне ў грамадстве такога становішча, каб кожны мог захоўваць у непарушнасці добрае імя, здароўе, маемасць і не цярпець з боку іншых ніякай шкоды. У гэтым і заключаецца наша свабода, якой мы ганарымся перад іншымі хрысціянскімі народамі…» [2, ст. 101].

     У феадальнай дзяржаве грамадскае жыцце стварала вялікую колькасць самых розных бытавых адносін паміж людзьмі, якія станавіліся юрыдычнымі, калі вызначаліся прававымі нормамі. Што да праваадносін маемасных, то яны ў далекай старажытнасці будаваліся на базе звычаевага права. Пры адноснай прастаце грамадскага жыцця і неразвітасці тавараабароту першапачаткова не было неабходнасці ў напісаных законах.

     Нормы звычаевага права былі  дастаткова аўтарытэтнымі і выконваліся на падставе агульнапрынятасці і даўнасці. Пры гэтым феадальнае грамадства распадалася на асобныя групы, і таму звычаевае права было пазбаўлена адзінства, разнастаілася на мясцовасцях.

     Развіцце феадальнага права Беларусі  праходзіла пад уздзеяннем унутранных і знешніх сацыальна-эканамічных і палітычных працэсаў. Першапачатковае права, якое склалася на асобных землях Беларусі (Полацкай, Ліпскай, Берасцейскай і інш.), было не адзіным, мела асаблівасці ў рэгуляванні праваадносін і інш. Паступова на працягу XIV – XVI стст., паралельна з працэсам кансалідацыі асобных зямель (княстваў) у складзе ВКЛ праходзіў працэс уніфікацыі права з актыўнай распрацоўкай новых прававых норм, якія адпавядалі больш складаным умовам палітычна-эканамічнага развіцця гэтай дзяржавы. Для феадальнага права ВКЛ характэрны два асноўныя этапы развіцця: “прывілейны” перыяд, на працягу якога складваліся асноўныя інстытуты агульназемскага права ў межах выдаваемых вялікімі князямі прывілеяў (грамат), і «статутавы», калі праходзіць кадыфікацыя ўсяго заканадаўства. Першыя крыніцы права княства сведчыць яшчэ аб пэўных асаблівасцях асобных зямель у рэгуляванні праваадносін. Вялікія князі павінны былі лічыцца са старажытнымі звычаямі насельніцтва гэтых зямель перыядычна падцвярждаць іх правы і вольнасці. Так званыя абласныя граматы Полацкай, Віцебскай, Смаленскай і іншым землям, якія выдаваліся на працягу XIV – XVI стст., гаварылі аб праве насельніцтва гэтых зямель выбіраць свайго ваяводу, судзіцца ўласнымі судамі, выязджаць за межы дзржавы, валодаць пэўнай маемасцю і інш. Пачынаючы з XIV ст. граматы выдаюцца і найбольш буйным гарадам Беларусі на Магдэбурскае права, бо адначасова з працэсам фарміравання тэрыторыі ВКЛ і цэнтралізацыі кіравання гарады пачынаюць вызваляцца з-пад улады мясцовай адміністрацыі і набываць самакіраванне на прыкладу нямецкага г.Магдэбурга. Гарадскія граматы рэгламентавалі прававы статус горада ў складзе дзяржавы, прадугледжвалі льготы гараджанам (займацца рамяством і гандляваць у вызначаны час і інш.), вызначалі абавязкі на карысць дзяржавы (плаціць падаткі). Акрамя таго, магдэбургскае права было больш па форме нямецкім, таму што ў гарадскіх граматах перш за ўсе змяшчаліся нормы мясцовага звычайнага права і тыя новыя нормы, якія выпрацоўваліся ў працэсе развіцця феадальнай дзяржавы. Галоўныя і самыя важныя з гэтых норм выкарыстоўваліся заканадаўцамі пры распрацоўцы агульнадзяржаўных прававых актаў. Паступова складвалася агульназемскае права ВКЛ. Асаблівую ролю ў яго фарміраванні адыгралі агульназемскія граматы. Працэс пераходу ад звычаевага права і прававых традыцый да напісанага, адзінага для ўсей дзяржавы права пачаўся выданнем агульназемскіх грамат 1387, 1413, 1432, 1434, 1447, 1482 гг. і інш. Яны не толькі абагульнілі найбольш значныя прававыя нормы адносна дзяржаўнага, грамадзянскага права, але паклалі пачатак афармленню прававога статуса саслоўяў. Напрыклад, у граматах вялікіх князяў Казіміра 1447 г. і Александра 1482 г.гаварылася пра такія асноўныя правы шляхты, як валоданне і наследванне маемасці, недатыкальнасць асобы і інш.

     Першая спроба ўсталяваць адзінства  норм на ўсей тэрыторыі дзяржавы  было зроблена з мэтай узмацнення  прававой аховы феадальнай маемасці. Судзебнік Казіміра 1468 г. увеў жорсткія меры пакарання за крадзеж і інш., забараняў вызваляць злачынцаў ад пакарання, заканадаўча замацаваў адну з асноўных мэт пакарання ў феадальным праве – запалохванне. Паступовае пазаконванне агульнадзяржаўных прававых актаў, нязручнасць у карыстанні разнастайнымі граматамі запатрабавалі пераходу да якасна новай сістэмы выкладання прававога матэрыялу.

     Першая кадыфікацыя заканадаўства вялася на працягу некалькіх гадоў. Акрамя таго, пры падрыхтоўцы Статута ўлічваліся агульнаеўрапейскі прававы вопыт і судова-адмінітсрацыйная практыка дзяржавы. Сістэма статутавага права грунтавалася на схаластычным (інстытуцыйным) метадзе і адначасова адлюстроўвала ўплыў новага сістэматычнага (пандэктнага) метаду, які прадугледжваў падзел права на агульную і асобную часткі. Першы Статут стаў выдатнай падзеяй у жыцці дзяржавы, аднак новыя сацыяльна-эканамічныя і палітычныя ўмовы запатрабавалі яго перапрацоўкі. Хто ўдзельнічаў у падрыхтоўцы першага Статута, цяпер устанавіць немагчыма [3, ст. 75]. Але есць меркаванні, што над Статутам 1529 г. працаваў Францыск Скарына, аб гэтым сведчыць тое, што ідэі выказаныя ім наконт права ў пачатку і канцы яго твораў сустракаюцца і ў Статуце [4, ст. 525]. Статут адрозніваўся ад папярэдніх законаў дзяржавы перш за ўсе рэгламентацыяй праваадносін. У яго 13 раздзелах змяшчаліся нормы канстітуцыйнага, адміністрацыйнага, крымінальнага і іншых галін права. У Статуце былі замацаваны асноўныя прававыя ідэі таго часу, адлюстравана праваўсведамленне і яскрава праяўлялася воля пануючага класа. Першы Статут – звод законаў феадальнага права, які дзейнічаў у ВКЛ у сярэдзіне XVI ст. У другой палове ХVI ст. праводзіцца новая кадыфікацыя заканадаўства, якая завяршаецца выданнем Статута 1566 г.- другі Статут – звод законаў феадальнага права, які дзейнічаў у Беларусі і Літве ў 1566 – 1588. Асноўны крыніцы: агульназемскія і абласныя прывілеі, судзебнік 1468, Статут ВКЛ 1529 г.  Трэці Статут 1588 г. дзейнічаў у ВКЛ з 1589 г. падрыхтаваны на высокім тэарытычным узроўні кваліфікаванымі прававедамі пад кіраўніцтвам канцлера ВКЛ  А.Б.Валовіча і падканцлера  Л.І.Сапегі [ 5, ст. 414 - 416].

     Сістэматызацыя права, якая была пакладзена ў аснову трэцяга Статута ВКЛ, рабілася на новых прынцыпах, уласцівых для пераходнай эпохі ад сярэднявечча да новага часу. Змест Статута 1588 г., выкладзены ў 14 раздзелах і 487 артыкулах, сведчыць аб арганічнай уключнасці і залежнасці права ВКЛ ад вышэйшых сацыяльна-палітычных працэсаў, характэрных для усей еўрапейскай супольнасці народаў. Гуманістычная ідэалогія, характэрная для ўсей еўрапейскай юрыспрудэнцыі, жывіла прававую культуру Беларусі. Гуманістычная накіраванасць Статута, якая грунтавалася на ранесансным гуманізме, цесна звязана з хрысціянскімі ідэямі ўсведамлення свабоды як сутнаснай якасці чалавека і яго самаго як важнейшай каштоўнасці зямнога быцця і прасочваецца ў многіх статутавых нормах. Так Статут адмоўна ставіцца да паняцця «няволя» і таму забараняе аддаваць у няволю свабодных людзей і нават замяняе назву «чэлядзь нявольная» на новую – «чэлядзь дваровая». Ен абвяшчае ўсеагульнасць закону для ўсіх «людзей».