Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркі туралы жалпы мәлімет

Кіріспе

 

 

Мен Тур – 401 тобының студенті, Мұқатаева Гүлнұра, 2015 жылдың  26.01.-04.04 мерзім аралығында Баянауыл мемлекеттік ғылыми-өндірістік мекемеде тәжірибеден өттім. Бұл біз үшін болашақта туризм саласының  мамандары ретінде үлкен сынақ болды және біраз тәжірибе жинауға негіз болды деп айтуға болады.

Мақсаты – оқыту барысында және алдындағы практикалардан өту барысында алынған білімдерін бекіту және тәжірибелік икемділіктерін меңгеру.

Практиканы өту кезінде алға қойылған міндеттер:

- Баянауыл ұлттық паркімен танысу;

- Баянауыл ұлттық паркінің туризм жағдайымен танысу;

- Баянауыл ұлттық паркінің көрікті орындарына шолу жасау;

-көрікті жерлері жайлы ақпарат алу;

-өз білімінді кеңейту мақсатында тәжірибе жинау.

Практика өту барысында барлық күндері біздің практика өтуімізге жауапты практиканы жүргізуші болды. Ол бізге әртүрлі тапсырмалар беріп, оларды орындау нәтижелерін қадағалап отырды. Практиканың бірінші күні, яғни 26.01.15ж күні Баянауыл ауданына келдік. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркі туралы жалпы мәлімет

 

 

1.1 Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің сипаттамасы

 

Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркі – Павлодар облысының оңтүстік-шығысында (Баянауыл ауданында) Екібастұз қаласынан 100 шақырым жерде Орталық-Қазақстандық ұсақ шоқылардың шетінде орналасқан Қазақстан Республикасындағы ұлттық парк. Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғи аумақтарының қатарына кіреді. Баянауыл тауларының ортасында Сабындыкөл жағасында орын тепкен. Ұлттық парктің аумағы үш орманшылығына бөлінген:

- Баянауыл орманшылығы – 19188 га;

- Жасыбай орманшылығы – 22904 га;

- Далба орманшылығы – 8596 га.

Баянауыл ауылының өзі − өте көрікті жер, халқы 4472 адамды құрайды. Тарихы 1826 жылы казак станицасының құрылысынан бастау алады, оның алғашқы атаманы болып болашақ этнограф, географ, саяхатшы                      Г. Потаниннің әкесі Н. Потанин болған. Ол кезде халық саны 800 адамды ғана құраған екен. Ал 1833 жылы ғана Баянауыл округ болып құрылды.

Баянауыл елдімекені – курортты аймақ, ол 1985 жылы Ұлттық табиғи саябақ статусына ие болды. Саябақ табиғаты өте ерекше жаралған табиғатымен әйгілі: Баянауыл таулары батыстан шығысқа қарай 40-50 шақырым, солтүстіктен оңтүстікке қарай 20-25 шақырым. Ең биік нүктесі – Ақбет тауы, ол 1026 м биіктікте. Таулы-орманды оазис 450 шаршы шақырымды алып жатыр, оның негізгі ерекшелігі – жартастар (Кемпіртас, көгершін, Булка (Найзатас), аттың басы, тас жастықтар және т.б.), Сабындыкөл (ауданы 7,4 шаршы шақырым) және Жасыбай (ауданы 4 шаршы шақырым) көлдері, үңгірлер (Әулиетас 22 м) және Драверта үңгірі (тастағы жазулар), Құмыра (сарқырамасы бар 3 м), тас шатқалдары және т.б. көрікті жерлердің болуы.

Жасыбай, Сабындыкөл және Торайғыр көлдері жыл сайын мыңдаған туристерді қарсы алады, бұл үшін көл жағалауларында демалыс үйлері мен пансионаттар көптеп орналасқан.

Парк 1985 жылы құрылып, Қазақстанның бірінші ұлттық паркі болып табылады. Баянауыл тау сілемінің табиғи өсімдік әлемі мен жануарлар әлемін сақтау және қалпына келтіру қажеттілігі паркті құрылуына негіз болып табылды. Парктің жалпы аумағы 68453 га. құрайды.

 

1.2 Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің физикалық-географиялық жағдайы

 

Парктің аумағы Қазақтың ұсақ шоқылары шегінде орналасқан, ол жоғарғы палеозой кезеңінің өзінде ірі таулы мекен ретінде қалыптасып, континенттік құлдыраудың ұзақ тарихын басынан кешірді, сондықтан қазіргі уақытта оның қатысты шағын биіктіктері бар (теңіз деңгейінен 400-ден 1027 м-ге дейін жоғары). Баянауылдың ең жоғары нүктесі (1027 м) − Ақбет тауы. Аңыз бойынша тау Ақбет деген қыздың құрметіне аталды, өзі сүймейтін адамға тұрмысқа бергені үшін таудан құлаған.

Гидрографиялық торабы Баянауыл тауларының солтүстік–шығыс, солтүстік-батыс беткейлерінен, солтүстігінде Акбет тауларынан, батысында – Ақкарағай, Шибет, Огелең, оңүстігінде – Нияз тауынан ағып шығатын көлдермен және көптеген өзендермен көрсетілген. Су жиналымының таулы бөлігінде бұлақтар бастауын реттейтін және кіші су ағындарының басында тұрақты беткейлік ағынды ұстап тұратын бұлақтар мен сарқыншалар күйінде жарықтық сулар шығып жатады. Баянауыл ұлттық паркінің территориясында 9 көл бар. Алты көлдің су беті айдыны 1 км2 аз, және үш көл (Жасыбай, Сабындыкөл, Торайғыр)1 ден 7,4 км2, барлық көлдердің жалпы қосынды акваториясы 15,3 км және ұлттық парк аумағының 3 % алып жатыр. Ұсақ көлдері аласа жерлерде уақытша суайрықтарда және ірі көлдерді жағалай орналасқан. Баянауылдық көлдер тобына керемет беткейлі жағалаулар тән. Көлдердегі су ағынына жауын-шашынды көп алатын көлді қоршаған кеңістіктен көлге қарай беткейлермен су жылдам ағып жарықтар арқылы ішкерілей енетін кристаллды жыныстар көлге тұрақты жер асты ағынсуы түрінде түседі. Сондықтан суы тұщы айтарлықтай терең көлдер қатпайды.

Ең ірі көл − Сабындыкөл (тура аудармасы − «мыльное озеро»), оның жағасында Баянауыл кенті орналасқан. Көл өзінің ерекше, жұмсақ, сабынды суына байланысты солай аталған. Аңыз бойынша Баян сұлу кезінде әдемі ұзын шашын жуып отырғанда сабынын суға түсіріп алған. Сабындыкөл көлі Баянауыл ауылында, Ақбет пен Нияз тауларын екіге бөлген орында орналасқан. Су жиналым ауданы жалпы 35,9 км2, су бетінің айдыны 7,4 км2. Көл қазаншұңқыры Баянауыл тауларында орналасқан. Су айрықтың абсолютттік белгілері 50-1022 м шегінде ауытқиды. Суқойманың қазаншығы ретінде ендік тектоникалық жарылыспен жасалған қазаншұңқыр болып табылады. Ағаш өсімдік түрлері су жиналым ауданының 75 % алып жатыр, шамамен 4-5 % батпаққа айналған. Көл жоспар бойынша қисық алмұрт тәрізді пішінге ие және жағалау сызығы қаттты тілімденген. Оның батыс шегіндегі су беті мен солтүстік-батыс жағалауының уақытша суағының арнасы жағалаудан құрақпен қапталған. (ені 10-200 м). Оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағалаулары ені 5-10 м және кей жерлері ірі жартасты тау беткейлерінен құралып, шығысыстағы обвалды жағалауының биіктіі 5-7 м биіктікке ие және жартасты болп келеді. Максималды амплитудасы су деңгейінен шамамен 2,7 м ауытқиды., жылдық сулы жылдар бойынша орта есеппен 0,6 м. Көлдің ең терең жері 9,5 м, басым тереңдігі 6м. Көлдің суы тұщы, су құрамы гидрокорбонатты натрийлі. Судың температурасы 2,8 ден 19,3 ˚С-ға жетеді.

Ең мөлдір және көлемі бойынша екінші көл − Жасыбай көлі, ол таулар арасындағы қазаншұңқырда орналасқан. Жасыбай жағажайынан ашылатын көркем көрінісіне және өзінің таза суына байланысты шомылуға арналған тартымды көлдердің бірі болып табылады. Аңыз бойынша жағада басқыншылармен шайқасқан кезде қаза тапқан қазақтың Жасыбай батыры құрметіне аталған болатын. Жасыбай көлі Ақбет пен Өгелең шыңдары арасындағы жазық тәрізді терең өткелде орналасқан. Су беті айдыны 3,7 км2, су жиналым көлемі 31,7км2. Орманмен жабылуы 90 % . Су қойма қазаны ретінде бөлшектенген беткейлі тауаралық ойыс болады. Көл жоспар бойынша алмұрт пішінді жоспарға ие. Көлдің оңтүстік-батыс бөлігінде жартасы арал орналасқан (100-300 м). Жағалаулары тау беткейлері граниттерден құрылған көбінде тік құзды тауаралық тектоникалық ойысты келеді. көлдің оңтүстік-батыс бөлігінде жартасы арал орналасқан (100-300 м). Жағалауларын көбінде гранитоидтармен қалыптасқан тік және эрозиялық тораппен қатты тілімденген тау беткейлері құрайды. Кей жерлерде биіктігі 2,4 м жайпақ жаға орналасқан. Жағалау жағажайы жіңішке келген (10-30 м), құмды. Түбі тегіс, құмды әр жерде тас кесектері бар. Максималды тереңдігі 14 м, көп жерінде 9-10 м. Көл суы тұщы, аммиак іздері табылған.

Торайғыр көлемі жағынан үшінші және теңіз деңгейінен барынша жоғары орналасқан көлдердің бірі болып табылады. Оның суы Жасыбаймен салыстырғанда соншама мөлдір емес, сондықтан ол шомылуға келе қоймайды, бірақ онда көптеген балық бар, әсіресе сазан, осыған байланысты бұл көл көптеген балықшыларды қызықтырады. Бұл көл балалық шағы осы жерде өткен қазақ ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров құрметіне осылай аталған (көлдің жанында орналасқан аттас кентте және ақынның құрметіне аталған мұражай жұмыс істейді).

Торайғыр көлі Баянауыл тауларының солтүстік жағалауында орналасқан. Су жиналымының жалпы ауданы 2,9 км2, ал су бетінің айдыны – 1,9 км2. Су жиналымы таулы және шоқылы бөлікке анық бөлініп жатыр; алғашқысы оңтүстікте орналасқан (Баянауыл мемлекеттік ұлтық парк аумағында), екіншісі солтүстікте (парк аумағынан тыс жерде). Таулы суайрық бөлігінде абсолютті белгілер 800-1027 м жетеді (Ақбет тауы). Су жиналымының таулы, неғұрлым активті бөлігі тік, көбінесе жартасты беткейлі жерлер аралас ормандармен, ал етектерінде өскіндер мен шіліктермен тілімденген. Алқаптың солтүстік шоқылы еніп кеткен бөлігінің тереңдігі 15-50 м болатын таяз логтармен бөлшектенген. Ормандар мен бұталар 35 % алып жатыр. Су қойманың қазаншығын тектоникалық түзілісті суға толы терең беткейлі ойыс құрайды. Көлдің су беті өсімдіктерден бос. Көлдің оңтүстік-батыс бөлігінде мөлшері 80х250 және 30х8 м тең болатын екі жартасты арал орналасқан. Оңтүстік және батыс жағалаулары кристалдық жыныстардан құралған тік және биік. Шығыс және батыс жайпақ жағасының беткейлері (биіктігі 4 м) көп мөлшерлі ұсақталған және кесекті ірі түйірлі құмдардан құралған. Түбі тегіс, қатты құмды-гравийлі орталыққа қарай сәл қисайған. Максималды тереңдігі 11 м, көп жерінде – 6 м. Көл суы біраз тұзды, құрамы гидрокарбонатты-хлорлы натрилі.

Біржанкөл көлі Баянауыл ауылынан 24 км де Жаманауыл мекенінен солтүстікке қарай орналасқан. Су жиналым ауданы: жалпы 4,6 км2, көлдің орташа ауданы – 3,9 км. Көлдің суы ағынсыз. Солтүстік батыстан оған ұзындығы 10 км, құяр жерінде ені 510 м сайға ие. Көл суының қөректену жер үсті және жер асты суларының үлесінен жүреді. Көлдің қазаншығы дөңгелек пішінге ие және су жиналымының солтүстік бөлігінде орналасқан. Көл 25 % өскіндермен жабылған. Су жиналымы беткейлі шатқал ерекшеленеді; шатқалдарының қатысты биіктігі 50-300 м. Көлге жақындаған жерінде шатқалдардың биіктігі айтарлықтай төмендеп, беткейлері тегіс келеді. Алап тауаралық жерде, Оңтүстік-шығыс бағытта созыңқы және ең биігі 478,1-635,9 және 745,5 м жететін Айыртас, Қазқонған, Қойтас таулары мен шоқылар беткейлерімен қоршалған. Оңтүстігі мен солтүстігінде беткейлері тік, каранитоидтардан құралған, батысы мен шығысы тегіс, ірі кесекті құмдардан құралған. Көлге жол барлық жақтарынан бар. Түбі тегіс, орталығына қарай сәл қисықтау. Максималды тереңдігі 4,5-5,0 м, басым жерде – 4 м. Көлдің суы тұщы.

Сарықамыс көлі ағынсыз, Жасыбай көлінен батысқа қарай 11,5 км жерде Баянауыл тауларының солтүстік-батыс негізінде орналасқан. Ол гранитті Баянауыл массиві мен шоқы эффузияларының байланысына негізделген. Көл ұзындығы 500 м, ені 100 ден 250 м. Жағалаулары тегіс және балшықты, саздақты, шөгінді әне ұсақ жұмыр тас құрамдас. Жағалаулары кей жерлерде қамыспен жабылған. Көлдің өзінде шөп өсімдігі бай емес. Көлдің тереңдігі 1,5 м астам.. Сарықамыс көлі мен атауы жоқ бірнеше ұсақ көлдер батысқа қарай орналасқан және ендіктік бағыттағы жарыққа негізделген. Көлден оңтүске қарай Баянауыл таулары орналасқан, солтүсктікке қарай шатқалды шоқылармен сипатталады. Шатқалдарының биіктігі 50 м жетеді. Көлдерге жақындаған жерінде шатқалдарының биіктігі азайып, 2,5 м жетеді.

Құмдыкөл көлі Біржанкөл ауылынан 5 км қашықтықта (Баянауыл тауларының солтүстік-батыс негізінде) орналасқан. Көлдің ұзындығы 500 м шамасында, ені 100-150 м және 400 м. Көл шоқыаралық төмендеуге бейімделген. Сужиналымы шатқалды бедермен ерекшеленеді. Шатқалдарының биіктігі солтүстік-батысқа қарай 70 м жетеді. Дегенмен көлге жақындай бере шатқал биіктіктері айтарлықтай азаяды. Көлден оңтүстік пен шығысқа қарай шатқал құламасы 30-35 градусқа жетеді. Көлден солтүстікке және солтүстік батысқа қарай шатқал беткейлері айтарлықтай тегістеледі (15-20 градус). Көл жағалаулары бойынша шөгінді мен гравий құрамды құмды-сазды сулар таралған. Көл қазаншұңқыры алмұрт тәрізді пішінге ие. Көл тереңдігі 1,5 м жетеді. Баянауыл тауларынан солтүстікке қарай ұлттық парк аумағы көлемінде тағы да басқа көл тізбектері бар. Бірақ олар өте ұсақ және жаз мезгілінде толық кеуіп қалады. Көлдердегі мұздың орнауы көбінде қазанның аяғында кейде қарашада бақыланады. Көлдер наурыздың соңында ери бастап, сәуірдің аяғында немесе мамырдың басында мұздан толық босайды. Қыстың соңында жағажай учаскелеріндегі мұз қалыңдығы 0,9-1,1 м; өсімді жерлерде 0,6-0,7 м. Қар қалыңдығы мұз бетінде орта есеппен 5 тен 25 см жетеді. Тереңдігі шамалы болғандықтан су температурасының тік тұздануы көп болмайды. Су температурасы мұз еру кезеңінде 0-ге тең болады. Мұз қабатының қалыптасуынан кейін жазда жиналған жылудың кейбір мөлшерінен көл түбінен бастап жылиды. Қар ерігеннен кейін мұз астындағы беткі су қабатты күн радиациясының мұздан біртіндеп өуінен жылу алады. Қысқы және көктемгі соңғы жылулар нәтижесінде олардың мұздан жалпы босау уақытында 1,5-3,5 °С құрайды. Мұздан босаған соң көл температуралары 11-15 °С жетеді. Шілде-тамыз айларында 15-23 °С.

Ұлттық парк аумағында 20 шақты бұлақтар мне уақытша су ағындары бар. Ең ірілері: Шетеспе, Кенді, Телеубұлақ (Малдыбұлақ), Рыбный ключ, және Баянауыл тауларының шығыс беткейінде , Жасыбай көлінің батысында орналасқан бірқатар атаусыз бұлақтар.

Шетеспе өзені (Еспе) Баянауыл тауларының оңтүстік-батыс беткейінде ағын түзеді, Малайка шатқалында жер асты суларының арқасында екі бұлақ түрінде тұзды тартылуға таяу Комбобсор көліне келіп құяды.өзеннің ұзындығы 33 км, сужиналымының ауданы 227 шаршы шақырым. Негізгі салалары: атаусыз, (оң жағасы 27 км, ұзындығы 4 км); атауы жоқ (оң жағалауда 21 км, ұзындығы 6,5 км). Суағындарының жалпы ұзындығы алап бойынша 62,2 км. Жоғары ағысындағы су аңғары 25 км дейін бастауында анық көрінген (ені 0,3-0,5 км) және биіктігі 10-20 км тік беткейлері бар. Төменгі ағысында өзен өте кең аңғармен ерекшеленеді ені 3-5 км болатын түбі тегіс келген. Тегіс беткейлері садақ пен саздауыттан құралған. Су алабы бастауынан бастап 25 км жетеді. Бастауынан әлсіз көрінген, ағыс бойынша төменірек 0,5 тен 0,8 км-ге ұлғаяды және басым жерде тегіс бетке ие. Алабы барлық ені бойынша тек қана 3-4 м-ге суға толып, эрозиялық кесек тереңдігі 0,5-1 м аспайды. Арнасы құмды-гравилі шөгінділерден құралған. Жазда өзен барлық ұзындығы бойынша кеуіп, қатты терең бөліктерінде жеке тұтас қара су сақталып қалады.

Аты жоқ өзен (Шетеспеден солтүстікке қарай) бастауын Баянауыл тауларының солтүстік-шығыс беткейінен алады. БМҰТП аумағында 600 м биіктікте бұлақ суларының нәтижесінде қалыптасады. Өзен ұзындығы 6 км, сужиналым ауданы 14,9 шаршы шақырым. Құяр салаларынан өзен суы айтарлықтай көбейеді. Алап белгілерінің ауытқуы 200 м. Негізгі ағын түзуші бөлігі таулы бөлікте, эрозиялы арнасы жер асты суларына дренизирлеуші әсер тигізеді, нәтижесінде жаз мезгілінде бұлақ басында ағын пайда болады.

 Тілеубұлақ өзені (қорғау зонасында орналасқан және ҚР 2005 жылдан №657 қаулысына сәйкес, ерекше құнды гидрологиялық объекттерге енеді) Баянауыл тауларының солтүстік және шығыс беткейінде қалыптасып, саздақ жазығында жоғалып кетеді. Бұлақтың ұзындығы 7 км, су жиналым ауданы 6 шаршы шақырым. Эрозиялық қызметі жер асты суларына дренизирлеуші әсер береді, нәтижесінде жыл бойылық беткі және орта ағысты қамтамасыз етіп тұрады. Тереңдігі 400 мм. Өзен алабы орта ағысында 1,5 км дейін кеңіп, тегіс беткейлі болып келеді. Алап ені 0,1 км дейін орта ағысында ұлғаяды. Арнасы жоғары ағыста 5-8 м, орта ағыста 20-25 м жетеді.

Кенді өзені – Ащысу өзенінің саласы. Бастауын Баянауыл тауларының батыс және солтүстік-батыс беткейінен басталатын бес бұлақтын құйылу жерінен алады. Оның айтарлықтай мол сулы сол жақ саласы Аққарағай жотасының шығыс беткейінде және Жамбақ жотасының оңтүстік-батыс беткейінде қалыптасатын екі атауы жоқ бұлақтардан пайда болады. Өзеннің ұзындығы 46 км, сужиналым ауданы 365 шаршы шақырым. Өзеннің жалпы құламасы 250 км, орташасы 5,4 %, бастауында 6-7 % өседі. Арнасы барлық ұзындығы бойынша шамалы иректелген, ені 4-6 м. Жазда өзен құрғап, орта және төменгі ағысында қара су бірігуі бақыланып, жоғары ағысында жазғы-күзгі кезеңде тұрақты ағын байқалып, жиегіне қарай азаяды.