Духоўныя пошукі інтэлігента у творчасці Міхася Стральцова

І калі ён даведаецца раніцою з тэлеграмы, што маці памерла, усё стане па сваіх месцах: і самахоць узніклае жаданне напісаць аповед пра моташную, непазбежную для кожнай жывой істоты смерць; і маці, што ўзнікла ў сне – як у дзяцінстве, у пуні, з якой выйдзе – і пойдзе смаліць вепрука – адсюль і вада гэтая, што цяжка плешчыцца ў вёдрах, і вузкае акно ў сцяне – апошняя крыніца святла, і курынае яйка – нібы кплівы напамін пра кароткатэрміновасьць, як курыны век, чалавечага быцьця (і тлушч – адтульсама: яйка з птушынага жыцця, лой – з птушынай смерці)...

Душа адтала, і на свет, асьцярожна распраўляючыся, як пралеска, зьявіўся чалавечы боль – той, які рана ці позна давядзецца адчуць кожнаму з нас, які прыходзіць разам з успамінам пра дзяцінства, пра маму, пра вепрука, забітага – дзеля нас...

Аўтар хацеў толькі напісаць гэты аповед, прызнаецца нам, але – не напісаў. Смерць маці яму перашкодзіла. Так герой фільму Фэліні хоча зняць фільм, а ў выніку мы толькі даведваемся пра тое, як яму карціць зняць фільм, як ён ня можа зняць фільм, а самога фільму – ня бачым...

У «Смаленьні вепрука» няма нічога лішняга. Яно надзвычай лаканічнае. Таксама напісаныя і найлепшыя аповеды на расейскай мове – у Буніна, Шукшына, Казакова.

Вёска і горад, душа і цела, глеба і  культура – стральцоўскі герой-інтэлігент выбірае свой шлях адзінокага сузіральніка жыцця і яго шматлікіх праяў, які востра адчувае крохкасць светабудовы і імгненнасць зямнога існавання. Ён увесь час адчувае сябе на скрыжаванні супрацьлеглых настрояў і кантрастных паняццяў: то кідае ўсё і едзе ў родную вёску ( «Там, дзе зацішак, спакой»), то вяртаецца ў горад, нагружаны вясковымі ўражаннямі («На вакзале чакае аўтобус»), то акунаецца ва ўспаміны пра дзяцінства. Гэтак вонкава выяўляецца «незадаволенасць героя-інтэлілента самім сабою і неўладкаваным светам, бясконцае імкненне да нечага высокага, духоўнага, сэнсоўнага, - таго, што мае розныя імёны «шчасце», «паўната жыцця», «гармонія», «лад».» [5, 464].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Адлюстраванне інтэлігента ў лірыцы Міхася Стральцова

 

У агульнай плыні сучаснай беларускай паэзіі ў цэлым і ў творчых здабытках паэтаў «філалагічнага пакалення» ў прыватнасці вершы Стральцова колькасна займаюць невялікае месца. 3 пункту погляду аб'ёму напісанага, мнагастайнасці праблематыкі, багацця паэтыкі куды салідней выглядаюць яго аднагодкі, амаль адначасова з якімі ён прыйшоў у літаратуру: Рыгор Барадулін і Янка Сіпакоў.

У творчасці М. Стральцова скразным вобразам, прысутнасць якога адчуваецца вельмі востра, амаль з сілай фізічнай відавочнасці, з'яўляецца вясковы хлапчук. «Ён — двайнік лірычнага героя, той самы інтэлігент у другім калене,  які пастаянна вядзе з ім напружаны дыялог. Мяжа праўдзівасці ў жыцці і, адпаведна, рэалізму ў паэтычным слове не дазваляе паэту весці гэты дыялог з тым, каго ўжо няма, як бы на самай справе, таму размова з вясковым хлопчыкам, з сабой, былым, ідзе ад імя лірычнага героя   і носіць нязменна спавядальны характар» [10, 205].

 

Хачу я  з тым, з маленства хлапчуком,

Свае гады ў дарозе пераняўшы,

Спаткацца. Таргане ён плечуком,

Святло  вачэй насустрач разаслаўшы.

………………………………………...

Ні ў чым, ні ў чым ён тут  не вінават,

I я яму ніколечкі не вінен.

Хачу пабачыць толькі той пагляд,

Яго пагляд, — я помню, быў ён сіні.

I ўсё, і ўсё. Сагрэцца б толькі ім.

Цяпер бывай, — пара і развітацца.

I больш нічога.

Захад стаў як дым.

Залеглі цені. Стала нанач брацца.[15, 341-342]

 

Па сутнасці, гэта вядомы з літаратуры фантастычны ясенінскі двайнік або гогалеўскі перэварацень. Гэта той кожнаму з нас знаёмы чалавечак, з якім раней нас не адрознівалі ды з якім раз'ядналі, разлучылі гады. Вядома, такое ўсімі ў розны час і з рознай сілай відавочнасці ўяўляецца, але мастацкае адкрыццё гэтага адчування належыць у дадзеным выпадку менавіта Міхасю Стральцову. Яно набывае ў яго творах пэўны фізічны воблік.

 

Стаю ў  вадзе, малы і босы,

Між пальцы шчэміцца трава.

А жабы кумкаюць. Як восы,

У вочы промні. Галава

Цвіце здзічэлаю  свірэпкай.

Ад рабаціння  твар пячэ...

I ўладай нечай, гэткай чэпкай,

Я і дагэтуль там яшчэ.[15, 350]

 

Значна  часцей у вершах, як і ў большасці  сваіх празаічных твораў, Стральцоў  імкнецца менавіта апяваць вясковае жыццё, пры тым не толькі захапляючыся прыгажосцю прыроды, але ўводзячы ў  вершы падрабязнае апісанне вясковых прылад працы, звычаяў, традыцый. Як у  “Бацькаўшчыне” або ў асабліва прыгожым вершы “Вяртанне” паэт, наведаўшы  вёску пасля доўгай адсутнасці, захапляецца  колерамі і гукамі прыроды. Ды толькі зрэдку знаходзім мы ў Стральцова простыя апісанні прыроды: для яго  пейзаж – не толькі месца прыгажосці і сумленнай працы, але і месца, што знаходзіцца пад пагрозай разбурэння з-за чалавечай бяздумнасці  і бязлабернасці.

Многія  вершы Стральцова пра прыроду  можна было б вызначыць як філасофскія, хоць гэта не дэкларуецца напрамую ні формай, ні стылем гэтых твораў. Паэт перадае свае ідэі з мяккай ненавязлівасцю, і ў выніку чытач адгукаецца на іх не інтэлектуальна, але хутчэй падсвядома, пачуццямі. Да вершаў такога кшталту ў разглядаемым томіку належаць наступныя: “Снег пры сонцы”, “Халодны дождж – не даспадобы вільгаць”, “Снег асядае. І заспаны лес...” і “Гэтым дрэвам вясёла шумець!”.

«Спробы самааналізу, творчай самарэфлексіі ў вершах Стральцова сведчаць — пошукі свайго слова ў паэзіі адбываліся на шляху магістральным, дзе было завозна, дзе спакусліва гучалі чароўныя мелодыі — хараство і гармонія пушкінскага і купалаўскага паэтычнага голасу» [10, 207]

 

Далёкая, наіўная пара!

Рука для ўдачы поўнае шукала

Надзейнага гусінага пяра,

А не стальнога з школьнага пенала.

 

I тое «дым», і тое «пілігрым»,

Прыдаўшыся  абмарачэннем-словам,

Няўжо натхненнем дыхала старым,

А не сваім  і непадкупна новым?[15, 394]

 

У той час лёгка і без ценю сумнення туравалася гэтым голасам. Быў гэта свет «знаёмы і радзімы», спадчынны, як зямля і вёска, як неба над галавой. Прыйшоў чаc сталасці — і з ім прыйшла пара сваёй песні. I ўсё ж у тым гарманічным моцартаўскім свеце юнай душы, дзе будучыня пазнавалася праз паэзію, а паэзія вывяралася падабенствам з жыццём, было нешта такое, з чым можна было і варта было не развітвацца ніколі.

Пры ўсёй лакальнасці паэтычны свет, асвоены  Стральцовым, аказваецца дастаткова шырокім. У ім знайшлося месца пачуццям святым і светлым — замілавання да Радзімы, да жыццядайнай зямлі. Паэту ўдаецца пазбягаць досыць прыкметнай у сучаснай паэзіі афектацыі пры вырашэнні гэтай тэмы. Шчырасць пачуцця ў дачыненні да вершаў Стральцова — сінонім той самай спавядальнасці.

Перасцярога «дачаснага поклічу» ўяўнага самазаспакаення    прымхлівым   дабрабытам і заклік да пошукаў дасканаласці і хараства найбольш яскрава адлюстраваліся ў вершах грамадзянскага гучання.

 

Эпоха

шчодрай была:

20 мільёнаў  ураз пахавала.

Эпоха

скупою  была:

Слязамі за кроў плаціла.[15, 377]

 

У гэтых радках — жорсткая праўда пра той час, які вымагаў ад чалавека вялікай сілы духу і трываласці, праўда, сказаная ў трывозе за наступны дзень жыцця ў свеце, далёкім ад дасканаласці. Праўда гэта — «цана пазнання свету, выхад за межы непасрэдных адносін з блізкімі людзьмі, наваколлем, усім тым, што адорвае радасцю, свеціць святлом шчаслівай будучыні. Гадзіннік лірычнага героя Стральцова, заведзены на кругабег удачы, спыняецца не толькі ў залежнасці ад знешніх уздзеянняў неўладкаванага чалавечага жыцця» [10, 208]. Перш за ўсё — і гэта таксама выяўленне спавядальнасці і шчырасці — ад таго, што герою ўласцівы глыбокі самааналіз і патрабавальнасць да самога сябе, як у герояў М. Гарэцкага. Тады нараджаюцца вершы, якія будзяць роздум і вымагаюць ладрахунку пройдзенага і зробленага.

Ужо гаварылася пра асаблівую індывідуальнасць, часам нават аўтабіяграфічнасць прозы Міхася Стральцова. Некаторыя яго вершы таксама нагадваюць урыўкі з аўтарскага дзённіка, поўныя разваг пра творчасць, ацэнак і асэнсавання свайго жыццёвага вопыту: “Пра што пісаць, і як пісаць, і дзе?..”, “Бывае ўсё-такі зайздросна...”, “Сон”, “Пара асвойтаць і прагрэс...” і “Прыехаў сябра”.

Паэтычны  дар Міхася Стральцова несумненны і  нельга пагадзіцца са сцверджаннем А. Адамовіча, што проза Стральцова важней ягонай паэзіі. Аднак варта  адзначыць, што на працягу ХХ стагоддзя  беларуская літаратура была багацейшай на паэзію, чым на кароткую прозу. І  з гэтага пункту гледжання псіхалагічна глыбокія апавяданні Стральцова –  асабліва каштоўны ўнёсак у агульную літаратурную традыцыю. Безумоўна, М. Стральцоў  вылучаецца непазбыўнай лірычнай вытанчанасцю і маральнай дамінантай ва ўсіх сваіх  творах. Адзін з самых светлых  і музычных беларускіх пісьменнікаў, ён узвышаецца над дробязнасцю і  маральным разлажэннем свайго часу, і з’яўляецца паходняй надзеі для многіх суродзічаў, глыбока заклапочаных лёсам сваёй радзімы (асабліва інтэлігенцыі). Яго найлюбімымі тэмамі былі адносіны мінулага і сучаснасці, свет горада і вёскі, абмаляваныя тонка нюансіраванымі, хутчэй “акварэльнымі” танамі, чым шырокімі мазкамі “алейнай” фарбы. У творчасці М. Стральцоў – глыбока асабісты і суб’ектыўны, але адначасова ён быў надзвычай чуйны да пачуццяў тых, хто побач, і асноўную танальнасць яго лірычных твораў можна вызначыць як аптымістычную.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. Хрысціянскія каштоўнасці як сродак выхавання будучага інтэлегента (аповесць «Адзін лапаць, адзін чунь»)