Землекарыстанне і павіннасці сялян Беларусі ў ХІV – першай палове ХVІ ст

      Людзі цяглыя асноўную павіннасць - паншчыну выконвалі на зямлі феадала. Яны  павінны былі прымаць удзел ў  сезонных работах - талоках, гвалтах - сумесных работах па зборы ўраджаю, на сенажаці, будаўніцтве дарог, замкаў і інш. Цяглыя таксама плацілі натуральны аброк аўсом, сенам, хатняй птушкай і яйкамі, невялікі чынш, неслі фурманкавую (давалі падводы) і вартаўнічую (ахоўвалі маёмасць гаспадара) павіннасці.

      Асаднае сялянства (кунічныя, чыншавікі) мела асноўную павіннасць - чынш да 30 літоўскіх грошаў, таксама адпрацоўвалі на працягу  года 12 талок і гвалты.

      Агароднікамі  станавіліся збяднелыя сяляне ці былыя хатнія рабы, ад якіх гаспадар імкнуўся атрымаць большы даход і  саджаў на невялікі кавалак зямлі, звычайна ў тры моргі (морг - зямельная мера, прыкладна 0,71 га). Агароднікі павінны былі выконваць паншчыну - адзін дзень у тыдзень, а іх жонкі - шэсць дзён летам.

      Асобную катэгорыю сялянства складалі сяляне-слугі, якія выконвалі павіннасці па абслугоўванні  панскага маёнтка, неслі вайсковую  службу ці службы, выкананне якіх патрабавала  адпаведнай кваліфікацыі. Сяляне-слугі  поўнасцю ці часткова вызваляліся ад іншых павіннасцей.

Сяляне-слугі  падзяляліся на тых, хто:

займаўся  каняводствам (конюхі);

промысламі (асочнікі, баброўнікі, бортнікі, рыбаловы, стральцы);

рамяством (бондары, ганчары, кавалі, цесляры);

выконваў  адміністрацыйна-гаспадарчыя функцыі (гуменнікі, сотнікі, старцы);

прыслужваў  панам (кухары, аддзверныя);

нёс вайсковую  ці кур’ерскую службу (баяры панцырныя, путныя, слугі-баяры).

      Сяляне-слугі  звычайна атрымлівалі вольны ад павіннасцей  зямельны надзел памерам ў адну валоку. Сацыяльнае становішча і ступень  феадальнай залежнаці розных прадстаўнікоў сялян-слуг былі неаднолькавыя, адна з іх лічылася прыгоннымі, іншыя яшчэ мелі права пераходу ад аднаго пана да другога. [4, с.378-379].

      Апошнія былі прывілеяванай часткай залежнага сялянскага насельніцтва, яны сваім становішчы прымыкалі да шляхты, а часам і пераходзілі ў гэтае саслоўе. Аднак шэраг заканадаўчых актаў XVI ст. рэзка адмежаваў сялян-слуг ад шляхты.

      На  ніжэйшай ступені стаялі кутнікі, халупнікі, каморнікі, людзі лёзныя, гультаі. Халупнікі  мелі хату-халупу, не мелі ворнай зямлі, нярэдка і агарода. Кутнікі і  каморнікі жылі ў чужых хатах (здымалі кут ці камору). Яны жылі працай па найме ў сёлах і гарадах.

      Па  характары асабістай залежнасці сяляне на працягу доўгага часу падзяляліся  на: людзей пахожых ці вольных; непахожых  ці отчычаў; чэлядзь нявольную ці рабоў; закупаў. Асноўная прыкмета - наяўнасць  ці адсутнасць волі.

      Пахожыя сяляне маглі пераходзіць ад аднаго феадала да другога, толькі ўвосень, пасля заканчэння палявых работ, са згоды гаспадара і пасля  таго, як будуць выкананы ўсе павіннасці. Магчымасць захоўвалася да XVI ст.

      Непахожыя людзі жылі на адным месцы і  выконвалі павіннасці па спадчыне (атчызныя людзі), а таксама тыя сяляне, якія дзесяць гадоў пражылі на зямлі  ўладальніка маёнтка. Ім забаранялася права пераходу. Каралася ўкрывальніцтва беглых сялян.

      Чэлядзь нявольная знаходзілася ў поўнай асабістай уласнасці феадалаў. Гэта катэгорыя мела пачатак ад былога хатняга рабства. Зямельных надзелаў не мела, абслугоўвала дваровую гаспадарку. Маглі атрымаць волю у тым выпадку, калі феадал у галодны год выганяў  чаляднікаў (Статут ВКЛ 1588 г.).

      Закупы (таксама і радовічы) знаходзіліся ў часовай няволі. Яны бралі  пазыку (купу) у гаспадара ці заключалі  з ім дагавор (рад). Гэтыя людзі  страчвалі асабістую волю, калі не выконвалі дагавор ці не выплочвалі пазыку.

4. Формы феадальнага землекарыстання  і землеўладання

 

      Вярхоўным уласнікам усіх зямель ВКЛ намінальна лічыўся вялікі князь як кіраўнік дзяржавы. Але па сваёй прыналежнасці  землі падзяляліся на дзяржаўныя і прыватныя. Дзяржаўныя землі былі двух катэгорый: воласці (ворныя землі  былі ў асабістым карыстанні сялян, астатнія выкарыстоўваліся калектыўна) і гаспадарскія двары (належалі непасрэдна князю, кіраваліся яго адміністрацыяй і забяспечвалі княжацкі двор і казну  ўсім неабходным).

      У складанні дзяржаўнага зямельнага фонду вылучаецца два перыяды: першы (XIV - канец XIV стст.), калі дзяржаўныя землі  значна павялічыліся за кошт ліквідацыі буйных удзельных княстваў і ўвядзення  намесніцтваў, большасць насельніцтва жыло на дзяржаўнай зямлі; другі перыяд (XV - XVI стст.), калі вялікія князі раздавалі  землі феадалам, а таксама царкве. На дзяржаўных землях засталася 1/3 насельніцтва. Дзяржаўныя землі пераважалі на ўсходзе (амаль перманентныя войны з Расіяй і гэта не спрыяла павелічэнню  прыбыткаў землеўладальнікаў). Шляхі росту феадальнага землеўладання ў XV - XVI стст.: вялікакняжацкія падараванні, падараванні з боку буйных феадалаў васалам ці царкве, купля-продаж, залога (застава) і інш.

      Асноўныя  віды вялікакняжацкіх падараванняў:

часовае "да волі", "да жывата", "да двух жыватоў" і г. д. (на тэрмін жыцця  аднаго ці некалькіх пакаленняў);

“на вечнасць”  з правам перадачы ў спадчыну толькі па мужчынскаму полу, ці па ленным праве;

"на  вечнасць" з правам ці без  права продажу ва ўласнасць.  Пераважае з канцы XV ст.

Духоўнае  землеўладанне развівалася ў  выглядзе ўладанняў карпаратыўных  феадалаў - манастыроў, епіскапстваў, капітулаў  і інш. Асабліва хутка раслі ўладанні каталіцкай царквы.

      Формы феадальнага землеўладання - вотчына, купля, залог.

      Правы і прывілеі феадалаў паступова заканадаўча  афармляліся (агульнадзяржаўныя прывілеі 1387, 1413, 1434, 1447 гг., Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588 гг.). пашыраўся падатковы і  судовы імунітэт.1434 г. - адмена дзякла, 1447 г. - скасаванне дзяржаўнага грашовага падатку, 1559 г. - адмена мыта з прадукцыі шляхецкіх маёнткаў, што ішла на экспарт. Як вынік - замацоўваюцца эканамічныя пазіцыі феадалаў.

      Але гэтае саслоўе не было аднародным: буйныя феадалы на пачатак XVI ст. складалі 19% ад агульнай колькасці землеўладальнікаў, валодалі 46,4% зямельных угоддзяў, у  той час дробныя феадалы, якія валодалі не больш чым 18 валокамі зямлі, складалі ў Беларусі 81% ад калькасці  саслоўя, мелі 53,6% зямельнага фонду.

5. Панская гаспадарка 

 

      Панская гаспадарка вялася пры “дварах" - адміністрацыйна-гаспадарчых цэнтрах  уладанняў. Да сярэдзіны XV ст. мела выключна натуральны характар. Асаблівасці: актыўнае выкарыстоўванне працы чэлядзі  нявольнай, невялікія зямельныя  ўгоддзі пры двары. З другой паловы XVI ст., калі пашырыліся сувязі са знешнім  рынкам, панская гаспадарка была рэарганізавана ў фальварак. Фальварак - арыентаваная на продаж прадукцыі шматгаліновая  таварная гаспадарка, у якой вядучае  месца належала вытворчасці збожжа. З рэарганізацыяй панскай гаспадаркі значна пашырылася панская запашка, у асноўным за кошт сялянскіх надзелаў. Павялічылася доля паншчыны ў сялянскіх  адработках, цяглавая сіла і інвентар выкарыстоўваліся сялянскія.

2. Станаўленне фальваркава-паншчыннай гаспадаркі. Аграрная рэформа 1557 г. Асноўныя этапы юрыдычнага афармлення прыгоннага права

 

      З канца XV ст. ў Заходняй Еўропе з ростам насельніцтва, асабліва гарадскога, і  хуткім развіццём гаспадаркі ўзрос  попыт на зерне і іншыя сельскагаспадарчыя прадукты. Вялікае княства Літоўскае, гаспадарка якога была звязана з  еўрапейскай, адрэагавала адпаведна  попыту суседзяў. З мэтай атрымаць больш прадукцыі была праведзена рэарганізацыя сельскай гаспадаркі. Прычыны рэарганізацыі:

Першая - попыт на зерне на міжнародным  рынку.

Другая - архаічная, стракатая сістэма абкладання павіннасцямі, што толькі прыблізна  ўлічвала рэсурсы адзінкі абкладання.

Трэцяя - цяжкі фінансавы стан скарбу ВКЛ.

      Каб павысіць прыбыткі з дзяржаўных зямель, вялікі князь Жыгімонт II Аўгуст ажыццяўляе ў дзяржаўных маёнтках рэформу, якая атрымала назву "валочная памера" [5, с.143]. Асноўны дакумент - інструкцыя - "Уставы на валокі", які датаваны 1 красавіка 1557 г. На яго падставе была праведзена суцэльная рэвізія ўладанняў. У 1568 г. усе дзяржаўныя ўладанні заходняй часткі княства былі ахоплены рэформай.

      Асноўныя  прынцыпы рэформы:

• Дакладны ўліку зямель.
• Абкладанне сялян павіннасцямі прапарцыянальна занятай зямлі.
• Вылучэнне адзінай пазямельнай меры – валокі (21,2 га).
• За карыстанне валокай вызначаліся пэўныя павіннасці.

      Ход рэформы:

      Уся зямля ў маёнтку дзялілася  на валокі, лепшыя з якіх адводзіліся  пад вялікакняжацкія гаспадаркі - фальваркі. Астатнія раздаваліся сялянам  у падворнае землекарыстанне.

      Суадносіны  велічыні фальваркавага і сялянскага ворыва ў дзяржаўным маёнтку вызначаліся 1: 7. Гэта значыць, апрацоўку адной  фальваркавай валокі рабілі сем сялянскіх  валок.

      Сялянская сям'я ў залежнасці ад колькасці  ворыва ў той ці іншай мясцовасці, магчымасцяў апрацоўкі (колькасці  рабочых рук, цяглавай жывёлы, прылад працы) атрымлівала валоку ці яе частку, з якой выконвала дакладна ўстаноўленыя павіннасці.

      Надзел  падзяляўся на тры часткі. Гэта забяспечвала прымусовы трохпольны севазварот, што  спрыяла росту ўраджайнасці. Рэформа  спрыяла распаўсюджванню перадавой  агракультуры.

      Валочныя  надзелы падзяляліся на цяглыя (паншчынныя) і асадныя (чыншавыя), вольныя (для  сялян-слуг, што вызваляліся ад спецыфічных  павіннасцей сялян іншых катэгорый). Цяглыя сяляне абавязваліся адпрацоўваць паншчыну два дні на тыдзень, выходзіць  на гвалты і талокі, а таксама  плаціць чынш які залежаў ад якасці глебы. Асадныя сяляне павінны былі плаціць па 30 грошаў з кожнай валокі, адбываць за год 12 талок або плаціць  за іх 12 грошаў, а замест гвалтоў  даваць бочку жыта ці 10 грошаў. Кошт сялянскіх павіннасцяў з валокі сярэдняй якасці глебы складаў значную  суму.

      Пры правядзенні рэформы не было рэгламентацыі  або абмежаванняў у надзяленні сялян  зямлёй. Сялянская гаспадарка магла  ўзяць валоку ці яе частку. Валока складала 30 моргаў, ці 21,36 га. Па якасці глебы валокі былі “добрыя”, “сярэднія”, “дрэнныя” і “вельмі дрэнныя”. Агульны памер павіннасцяў упершыню быў абумоўлены памерам надзелу і якасцю глебы.

      Вынікі  правядзення рэформы:

• Сяляне страцілі правы на зямельныя ўчасткі, якія традыцыйна лічыліся ў іх спадчынным валоданні.
• Іх палеткі ў большасці сталі меншымі - дымы і дворышчы не маглі выканаць усе павіннасці, якія прызначаліся з ранейшых надзелаў.
• Асноўнымі формамі павіннасці стала паншчына на захадзе, на усходзе - чынш.
• З'явіліся пустыя валокі, якія ўтварылі рэзервовы зямельны фонд.
• Павялічаліся прыбыткі дзяржаўнага скарбу і феадалаў.

      Прынцыпы  рэфармавання былі пераняты прыватнымі землеўладальнікамі, у першую чаргу  буйнымі.

      На  захадзе і ў цэнтры Беларусі, дзе  імкліва ствараліся фальваркі, сялянская  абшчына была разбурана, на ўсходзе  яна захавалася, але была падпарадкавана феадалам.

      Як  ужо адзначалася, правядзенне рэформы, яе тэмпы былі розныя ў тых ці іншых рэгіёнах Беларусі. У цэнтры і на захадзе памешчыцкія гаспадаркі былі цесна звязаны з рынкам, яны  актыўна выкарыстоўвалі сваё права  бяс-пошліннага гандлю. Рэформа тут  была завершана да канца XVI ст. На паўночным  усходзе Беларусі, дзе ішла Лівонская  вайна (1558 - 1583 гт.) і землі займаліся  рускімі войскамі, а таксама на ўсходзе, дзе Вялікае княства  ме-жавала з Маскоўскай дзяржавай, вялікі князь і феадалы не маглі ажыццяўляць  пераўтварэнні так паслядоўна і  актыўна, як на захадзе. Фальваркавая сістэма  не стала тут пераважнай. Насельніцтва ў асноўным пераводзілася з даніны на чынш. Валочны надзел на ўсходзе  параўнальна шырока зацвердзіўся толькі ў першай палове XVII ст., рэформа зацягнулася  больш чым на сто гадоў.

      Правядзенне аграрнай рэформы і ўпарадкаванне  павіннасцяў суправаджалася замацаваннем сялян за зямлёй, ператварэннем розных іх катэгорый у адзін клас-саслоўе - прыгоннае сялянства.

      Прыгонны  стан сялянства замацоўваўся заканадаўча  на працягу некаторага часу:

      Прывілей  1447 г., пацвердзіў даўняе права феадалаў на вотчынны суд, што ставіла ў значную залежнасць ад яго рашэнняў сялян.