Ладдзя роспачы

- Таму, што  я жартую, - сказаў Выліваха. - Толькі  таму. Я люблю жыццё і жартую. І таму - колькі б ты ні здраджваў - яно жыве.

Ладдзя рэзала тугую, як вар, ваду. А над ладдзёй, як ветразь, ляцела песня:

Не алілую,  
Не ладан Божы:  
А каля тына  
Дзікую рожу.

Цяпер туравалі Гервасію ўсе галасы на ладдзі:

Край  наш пакутны,  
Край наш дзівосны,  
Дожджык, азёры,  
Гордыя сосны.

І Выліваха ўбачыў, што з-пад плесні на вачніцах Перавозчыка  пакаціліся раптам слёзы. Яны, відаць, былі вельмі пякучыя, бо спалілі і  знішчылі плесню. І з-пад яе з'явіліся  раптам вочы, спалоханыя жудаснай веліччу  гэтага ржавага мора.

Сінія.

Крык праляцеў над галовамі змарлых.

- ...Нават цяпер! - поп трос скурчанымі пальцамі, узнесенымі над галавой. - Нават  у дзень гневу! Што вы спяваеце, смярдзючыя чалавечкі? Хто ж  вы такія?! Грэшнікі?! Ерэтыкі?!

- Мы святыя, поп, - сказаў Выліваха. - Раз мы церпім цябе і таўстазадую навалач, раз плоцім жыццём і зямлёю сваёю - мы святыя, поп.

Ён брыдка вылаяўся, і тут позірк ягоны ўпаў на суседа па катаржнай лаўцы. І Гервасій адчуў, як упала ад нечаканасці сэрца.

Побач з ім не быў прыкуты юнак, як ён думаў. Побач з ім сядзела дзяўчына год семнаццаці.

- Фу ты, чорт, - зніякавеў Гервасій. - А мы тут  лаемся, нібы ў Божай царкве.

- Нічога, - апусціла  яна веі. - Зараз, можа, і трэба. 

Выліваха глядзеў  на яе шырокімі вачыма. Была яна вельмі ж падобная на тую жанчыну, за якой ён некалі больш за ўсё ўпадаў. На адзіную, якая не аднеслася паблажліва да яго маленняў.

Магчыма, Выліваху потым і ўдавалася ўсё так лёгка. Магчыма, менавіта таму.

Ён ніколі не думаў, што лёс верне яму  яе. Прыгажэйшую, маладзейшую, лепшую, чым тыя, падступную, сціплую...

...Асуджаную.  Дадзеную і вернутую толькі  на адзін дзень. 

І Выліваха зразумеў, які страшны жарт учыніла над ім Смерць, на што яна намякала, як незваротна прынізіла.

Цяпер ужо  нічога нельга - і не трэба - было пачынаць.

І ў Гервасія хапіла розуму з самага пачатку адмовіцца  ад удзелу ў гульні, у якой Смерць была катам, а ён - дурным мышаняткам.

- Лайцеся,  калі трэба, - сказала дзяўчына. - Вы такі жывы. Без вас было  так самотна. Я чакала ладдзі  аж тры дні. 

- Нічога не  зробіш, - усміхнуўся Выліваха. - Смерць  хадзіла за мной.

Яна глядзела на зыркую кветку.

- Няўжо так  паспела расцвісці шыпшына? 

- Там заўжды  цвіце шыпшына. 

- Мяне завуць  Бярозкай, - з даверам сказала  яна. 

- Язычніца?

- Але. Царква  не паспела дабрацца ў нашы  балоты.

- Усё адно, - сказаў ён. - Унь у карме сядзіць  з гузам на лбе існы хрысціянін. Ты - язычніца. Ці варта было лішні раз мачацца ў ваду, калі ўсім аднолькавая літасць... А мяне зваць Гервасій.

- Ты занадта  смелы, Гервасій, - крыкнуў поп. - Слаба  дбала святая інквізіцыя, калі  ты так распусціў язык.

- На зямлі  я, вядома, памоўкваў, - сказаў Выліваха. - І то не дужа. Але цяпер  нават сам папа не зробіць  з мяне той смажаніны, якую  прывязваюць да лаўца, а не пякуць на ім.

Поп хацеў  быў сказаць нешта, але ягоныя словы заглушыў крык несамавітага жаху.

Над іржавым, як запечаная кроў, морам з'явілася  першая за ўвесь доўгі шлях жывая  істота. Яна ляцела, цяжка махаючы  перапончатымі крыламі, як вялізны  кажан, і то ўзлятала ўгору, то апускалася ў ваду пад неймаверным цяжарам, падвешаным да яе ног. Здалёк гэты цяжар здаваўся нізкай серабрыстых рыб.

Калі істота падляцела бліжэй - крылы аказаліся  рукавамі чорнай манашай расы, а  рыбы - дзевяццю голымі жанчынамі, што чапляліся за старэчыя ногі пачвары.

І са страшнай нянавісцю да калегі Перавозчык сказаў:

- Адзін з  тых, каму не далі забыцця. 

Цяпер пачвара  ляцела ўжо зусім блізка ад ладдзі. Стары з вар'яцкімі вачыма, клінападобнай  барадою і галавой, падобнай на агурок.

Як прагны падлаед, што часам ухопіць занадта  вялікую для сябе здабычу, як коршак, схоплены сомам, стары падлятаў і  падаў, кранаючыся кіпцямі вады, падлятаў і падаў. А па ягонай спіне поўз, дабіраючыся да глоткі і сціскаючы  яе, юнак з акрываўленай скроняй.

- Я ведаю  гэтага чалавека, - сказаў Палачанін. - Ён выразаў ледзь не ўвесь  мой горад...

- Ратуйце мяне, ратуйце! Я няшчасны цар Іван! - даляцела з вышыні.

- Дакуль ён  будзе лётаць? - спытаў нехта. 

- Пакуль такія,  як ты, не кінуць яго хваліць,  - сказаў Перавозчык.

- А хто гэтыя  жанчыны? - спытаў Палачанін. 

- Гэта яго  жонкі... А той - ягоны сын. 

Выліваха толькі рукамі развёў:

- Жонкі? 

- Але. 

- То мне  будзе яшчэ горш. Шчаслівы, у яго  было толькі дзевяць. 

Перавозчык  зірнуў на яго са шкадобаю:

- Ты іх труціў?

- Крый Божа. Я іх любіў. 

Ладдзя зарагатала.

Усё далей  і далей ад яе чыркаў нагамі ваду, і ўздымаўся, і зноў падаў чорны  цень.

- Ал-ле, - сказаў  Выліваха. - То ж бо, я гляджу, у  яго ад такой работы задніца  шылам. Спявайце асанну, хлопцы. Нас чакае толькі забыццё.

- Страшна, - сказала  Бярозка. 

- Ніч-чога  страшнага, - сказаў Гервасій. - Мне  так ужо было. Сасніў я сон.  Нібыта забыў я сваё імя.  І непамысна мне так. Не ўспомню  імя - і ўсё. І думаю: вось  чорт! Ва ўсіх ёсць імя, а  ў мяне аднаго няма. Як жа так? А як спытаюць? Добра, як не спытаюць. А як спытаюць. А як, скажуць, хлопец, тваё імя?

Ладдзя рагатала. Выліваха глядзеў на ўсіх нахабнымі  сінімі вачыма, і няўлоўная ўсмешка  блукала на яго хітрых, добра расшчэпленых самой маці-натурай, вуснах.

- Святыя злодзеі, - сказаў Выліваха, - набожныя бабнікі.  Гэй, браткі, вам кажу. Ці ж Бог  даў беларусу дзюбу, каб ён  пішчаў?

- А для чаго?

- Лушчыць гарэхі  ды цалавацца... Ану, святыя, давай  Вялікую Малітву! 

Іржавае мора дрыжала вострымі зыбатымі хвалькамі. Чорнае сонца падземнай краіны ўставала над ім. А па хвалях ляцела да недалёкага ўжо берага смерці ладдзя Роспачы, і Перавозчык глядзеў на Гервасія зноў здабытымі вачыма з нянавісцю і страшнай зайздрасцю.

А над ладдзёй  Роспачы ўзлятаў голас Вылівахі і грымелі, нібы падпіраючы яго, грубыя вясёлыя галасы.

Досыць  ляжаць нам каменнаю крушняй!  
Што мы, урэшце, як Марка, бядуем?  
З тлустага панства збудуем свінюшні,  
З дзевак старых - касцёлы збудуем.  
Турмы для катаў - збудуем з суддзяў,  
З уладароў - выбаровыя ямы...  
Покуль жывём мы - датуль мы людзі,  
А ў смерці будзем... людзьмі таксама.

Успёршыся падбароддзем на сплеценыя рукі, з сумнай надзеяй  глядзела на Выліваху Бярозка. Вочы ясныя - нібыта нехта шухнуў крынічнай  вадою на торн, - вялікія і прыгожыя, нібы ў кароўкі, і такія ж добрыя. І носік нехта злёгку таргануў угору, і раток прыадкрыты.

«А бадай  табе, чортавай Смерці, халера ў жывот», - думаў Гервасій і спяваў, каб  не загаласіць ад крыўды. Таму што было гэта так, як раніцай успомніць тое, што ўчора ў гасцях недаеў і недапіў.

Любяць  нас неба, віно і кабеты.  
Сонцам чырвоным, сонцам прарочым  
Люд наш упарта ўстае над светам  
Нават пасля найцямнейшай начы.  
Гэта наш гонар, шчасце і сіла:  
Жыць насупор уварванням і ранам  
Там, дзе даўно бы другім пакасілі  
Радасць і сонца, песню й каханне.

Бераг адкрыўся нечакана. Пляскаты, як пінскае балота, але з суцэльнага каменя. Холадам  і безнадзейным спакоем веяла  стуль. І лягчэй было б, каб не палаў  пажар шыпшынавай кветкі. Лягчэй было б сустрэць гэты бераг у цемрыве.

На беразе, відаць, таксама згадзіліся б з  гэтым. Таму што, убачыўшы далёкае святло ў моры, на беразе замітусілася варта: белыя, нібы з нежывога парцалану  злепленыя - людцы не людцы, а так, чорт ведае што, поскудзь з магутнымі  мускуламі пад ліпучай скурай, з вялізнымі, нібы ў начных лемураў, вачыма, але затое з чарапамі, у якія наўрад ці ўлез бы хаця напарстак мазгоў.

Яны засланялі  вочы далонямі, але святло мацнела, і тады яны ў паніцы кідаліся некуды ў глыб апошняга мацерыка.

На ладдзі гарлалі песню, а варта ўцякала, і гэта было так, быццам да берага, пенячы ваду, немінуча, як лёс, набліжаўся пірацкі карабель. Гэта было, як у час князя Вячкі, калі трыста хлопцаў на ладдзях паваявалі і разрабавалі ледзь не ўвесь захад балтыйскага ўзбярэжжа.

На беразе застаўся толькі адзін з лемураў, сляпы з залатымі ключамі ля пояса, вялікі канцлер падземнага царства, высахлы стары, твар якога даўно  нагадваў чэрап.

Ладдзя з  шоргатам узлезла на пясок.

- Пір вам  і з духам свіным, - сказаў Выліваха.

Ён бы прыдумаў і яшчэ нешта, але ўсе былі скутыя калодкамі, і зрабіць нельга было нічога... Лемуры з'явіліся зноў, і гэта былі другія лемуры, зусім без вачэй, з гладкай скурай на іх месцы. Вязняў скулі папарна - рука Вылівахі была на руцэ дзяўчыны - і вывелі на бераг. Варта рабіла гэта спрытна, нават навобмацак: яна звыкла да цемры.

Упершыню ў  жыцці Выліваха не скарыстаўся з  такога выгоднага становішча, не сціснуў  дзявочай рукі. Яны набліжаліся да лемураў, звонячы кайданамі.

- Мне страшна, - сказала яна. - У іх такія слізкія рукі.

Лемур-канцлер  працягнуў лапу, каб абмацаць дзве чарговыя галавы і запісаць іх у  рэестр. І раптам Выліваха гаркнуў  на яго:

- Ты куды  лапы цягнеш, крактавенне смярдзючае?! Ты што, не бачыш? Ты што,  не бачыш? Тут паненка. 

І ляснуў вольнай рукой па лапе Канцлера.

- За гарачы  камень хапайся, а не за нашых  дзяўчат. Не для цябе!

- Чаму? - пацепнуў  плячыма Канцлер. - Менавіта для  нас. Усе вы тут для нас.  Усе вы тут для нас, а потым  для забыцця... Ану, варта. 

Лемуры навобмацак пайшлі да Вылівахі.

- Пастаўце  яго на калені, - спакойна сказаў  Канцлер. 

Слепакі набліжаліся, мацаючы рукамі паветра. Дзяўчына ў  жаху прыціснулася да Гервасія. Вязні  ладдзі таксама ціснуліся да яго, каб быць разам. А ён з адчаем глядзеў  на няўмольнае кола, якое ўсё сціскалася і сціскалася.

І раптам ён успомніў, як не выносіць самай маленькай гарачыні вечна халодная луска рыб. А ўспомніўшы, сарваў з грудзей зыркую, як жарынка, кветку шыпшыны і пачаў вадзіць  ёю вакол сябе. Лемуры набліжаліся.

Але вось завагаўся  адзін... другі... трэці. Чацвёрты раптам зрабіў крок назад... Пачалі адступаць і другія. І тады Выліваха зарагатаў:

- Што, хапілі, як сом гарачай кашы?! Куды ісці, хамаўё?

І сам рушыў  на чале калоны праз варожы строй...

...Іх прывялі  ў пакой з голымі сценамі, прыймовы пакой Смерці. Толькі двое дзвярэй было ў ім: тыя, праз якія яны прыйшлі, і другія, куды яны павінны былі пайсці і знікнуць. Канцлер падышоў да вартаўніка ля другіх дзвярэй і сказаў яму:

- Перадай,  у моры ўзбунтавалася ладдзя  Роспачы. Я загадаў арыштаваць Перавозчыка. Але гэтыя бандыты ўсё адно гарлаюць песні, як п'яныя, і лаюцца, як матросы, і, калі праходзілі праз браму Жаху, назнарок пачалі стрэламі апаганьваць святое месца.

- То чаму  ў іх не адабралі гакаўніцы? - непаразумела спытаў вартаўнік.

- Гэтыя гакаўніцы  ў нас можна адабраць толькі  з жыццём, хлопец, - сказаў Выліваха.