Ладдзя роспачы

Уладзімір Караткевіч

Ладдзя роспачы  

Рыгору  Барадуліну

Жыў сабе год  чатырыста назад у беларускім горадзе Рагачове небагаты, але добрага  роду дваранін па прозвішчы Гервасій Выліваха*.

* Выліваха - белая  чапля.

Быў ён з калена Давойнаў, з клана - Мячоў, а якога герба - за даўнасцю год забылася. Усёй маёмасці яго было - замак-развалюха, некалькі коней веку мафусаілава, латы, ды меч, ды яшчэ шахматная дошка, але затое быў ён багаты сябрамі і неабдзелены жаночай увагай.

Сабою быў  дзівосна гожы і пяшчотны, а паводзін - самых заганных. Хобаль, залётнік, піяка, задзіра, біток, бабздыр несамавіты. Не было на ўсёй зямлі беларускай падобнага яму. Ляхі такіх завуць - «завалідрога», а мы, людзі роду крывіцкага, «адарвірог», бо некалі, кажуць, такі ў самога Люцыпара рог сілком аддзерлі і зрабілі з яго келіх для пітва. Вады нальеш, і, сілаю самога рога, робіцца гарэлка. Я думаю - байкі гэта.

І сябры ў  яго былі адпаведныя. Андрэй Гарбаты  з Брачыславічаў, Кірык Балабан  з Гультаёў, Галляш Вясна са Свінчуковічаў  ды яшчэ Іра Францічак, за пераплёт на служэнне надзелены вёскай Мазурыкі, родам багемец, але п'янюга і бабскі ліслівец - на трох беларусаў.

Толькі ўсёй і працы ў іх было, што цягацца  па корчмах і шынкарках ды па навакольных  замках, калі гаспадара няма дома, піць віно, як Дняпро п'е Друць, ды дзярбаніць на лютнях і кімвалах багамерзкія песні.

Неяк жылі. Ставілі і бераглі дзяды і  прадзеды мёд і віно - і выпіць яго за адно жыццё было цяжкавата  нават Выліваху. У лясах была жывая  закуска, касулі ды туры. На балотах  свіязі, кражныя чагронкі, гразавікі, сярухі, шылахвосці. У рэках судакі, калекі, або балабы*, самы, сіклы ды міроны, падусты, выразубы, язі ды галаўні, ляшчы ды бялёзны**, страдалы***, гусцёркі, свінні вадзяныя, сцярлядкі ды шчупакі.

* Мень. ** Жэрах. *** Рыбец.

І з іншым  неяк абыходзіліся. У той час Магілеў  з Рагачовам нават у Маскву пастаўлялі гатовае адзенне. Краўцоў  было - грэблю масці. Так што порты, чугі ды плашчы абыходзіліся танна.

Набяруць гарэлкі, паедуць у лугі, дзіка заб'юць, ды на лаўцах пякуць дзічыну, ды песні гарлаюць - от і ўсё іхняе набажэнства Пану Богу за тое, што даў ім жыццё.

Нораў у гэтай  грамады быў Дняпровы - на вярсту пяцьсот сажаняў звіву, - так што  ніколі не ведаеш, чаго ад іх чакаць.

Нап'юцца ды, конныя, з кручы ў Дняпро скачуць. Або купяць за тры шэлегі плыт, усцягнуць на яго майно ды бочкі з Божай слязою, захопяць усіх дзяўчат з Вясёлай Слабады дый сплывуць так аж да Лоева. А мужам гарадскім у гэты час хоць ваўком вый.

З Лоева вяртаюцца  на конях, мечаных гетманскай клейнай. І кажуць па-рознаму. То - «падарылі», а то «купілі, плыт спрадаўшы». Ды яшчэ смяюцца бессаромна, зубы нахабныя прадаюць.

Два разы стараста накладаў непарушную пячатку на іхняе  дабро, за нясплату пазычанага. Думаў - сыдуць і ціха стане ў месце. То адзін раз яны - з нявыкруткі - загналі бацьку Палавуса, што дзесяць год са сваёй гайнёю па наваколлі блукаў і якога стараста з войскам спаймаць не мог.

Загналі і  забралі ў яго ўвесь скарб.

А другі раз  яшчэ мудрэй прыдумалі. Біскуп Смарагд  хадзіў па наваколлі, зачыняючы грэцкага абраду цэрквы, а дабро іхняе рабуючы. Ездзіў, пёс касароты, як Мамай: наперадзе сам з войскам, а за ім абоз нарабаваны.

То яны два  вазы з футрамі, ваздухамі, залатымі дараносіцамі, ахвярнікамі, крыжамі  святымі, дзе пацірамі і дзіскасамі ў яго адбілі ды павялі. Божую зрабілі справу, але не для славы Божай, а для мамоны сваёй. Так і не выкурылі іх з гнёздаў.

У багатых, але  пацёртых уборах, светлавокія, заўсёды  на падпітку. Вакол лірны гуд і  дудны роў. На сёдлах - жанчыны. На плячах - сокалы. У сэрцах - няма Божага страху.

Рагачоўская грамада, усе мужы статэчныя і  радцы, дзякуючы ім страцілі чалавечае  падабенства. Ужо нібы не чалавечая  зборня сядзела ў радзе і на капе, а статак галінастых аленяў. І  не глядзелі алені адзін аднаму ў  вочы ад вялікага сораму.

Адабралі яны  жонак у пана земскага пісара, і  ў пана лоўчага, і ў пана старасты, і ў пана кашталяна, і ў пана наглядчыка за бабровымі гонамі. А  сам Гервасій Выліваха звёў і паіў вельмі многіх, і нават каханку  палкоўніка Чыжа. Палкоўнік спаймаў іх з ліцом і кінуўся быў біць, то яны палкоўніка напаілі пад прымусам і, п'янага, павезлі ў госці да рагачоўскага пробашча, дзе палкоўнік з пробашчавай аканомкай аскароміўся, учыніўшы свальны блуд. Пробашч раніцою, з гарачкі ды болем у галаве пакутуючы, закаціў імшу і на той імшы пана Чыжа пракляў у імя рымскай царквы да дзевятага калена.

А потым здарылася  дзіва. Знайшлі на замкавым падвор'і  срэбную скрынку, якая ўпала з  неба. Так нядаўна ўпала, што яшчэ цёплая была. А ў скрынцы - каштоўнасці. А на скрынцы - надпіс, што ўсё гэта дасылае святы Юры таму з горада, хто не парушыў ніводнага з Божых запаветаў.

Над гэтай  скрынкай счапіліся ўсе. І замкавыя вялікія людзі, і касцельныя, і  людзі царквы. Кожны хацеў давесці, што гэта яму, а таму іншых усіх паплюжыў і выкрываў. І выявілася, што толькі садомскага граху ў горадзе і не было. І так гэта было брыдка, што сяляне пасля таго цэлы год баяліся ездзіць на торг - калі ўжо там такія начальныя людзі. Ледзь на захірэў горад.

А скрынку  тую, як выявілася потым, аб чым і дакумент быў завераны і схаваны ў ларніка*, зрабіў магілеўскі залатар Мацюшка.

* Архівіст, натарыус.

А каштоўнасці  ўсе чыста былі непраўдзівыя, фальшывыя. Вось табе і Юр'еў тэстамент!

Каменні тыя  замовіў Андрэй Гарбаты, а скрынку - сам Выліваха. Дзіўны быў іхні хаўрус. Коней любілі - як татары ці вугры, сабакары былі - горш за ангельцаў, а ўжо што да жаночага полу - ратуй нас, Пане Божа, і злітуйся, гэткія антыхрысты.

Вербенай валасы намосцяць ды пад камяніцы, да паняў. У вочы глядзяць, як анёлы, а ў саміх ніжэй спіны хвост д'яблаў. І словы ж аднекуль бралі - «сонца ты маё астатняе, лада мая, ветразь мой на шляху да вечнага спасення». А ноздры ў саміх - як у коней трапечуць.

Калі б перад  каралём Цыкмунам пала столькі замкаў, колькі перад імі жонак - кароль бы ўладарыў паловаю свету.

Але каралю шанцавала  не так.

Нічога ім не маглі ўчыніць, нават калі Гервасій Выліваха зрабіў замах на жонку магілеўскага войта. Войт быў па ўзросту скупаваты.

А жонка ў  яго была баба добрая: чаго ні папрасі - не адмовіць.

...Няшчасны  быў горад. Зусім нядаўна яго  крымчакі абрабавалі і спалілі,  за дваццаць сем год перад  гэтым тое самае зрабіла маскоўская  раць. Досыць, здавалася б, дык  не: свой, нутраны, знайшоўся татарын,  брыдкі Богу Гервасій.

На духоўным судзе ўсю кампанію сарамаціў біскуп. Казаў, што самушчаюць яны народ самым сваім існаваннем, бо прымушаюць сумнявацца ў бясхібнасці Бога. Усё ж, маўляў, і яны Божыя стварэнні, дык палучаецца, што Ўсяведны накшталт дрэннага ганчара.

Яны, аднак, не спалохаліся і дагмат бясхібнасці Бога падсеклі пад корань, кажучы, што нават ён робіць шмат непатрэбнага на гэтай зямлі. Напрыклад, цыцкі ў мужчын. Не было яшчэ на свеце мужчыны, якому б яны хоць раз спатрэбіліся. А калі Творца задумаў упрыгожыць імі мужчыну - то чаму прыляпіў іх на месцы, што заўсёды прыкрытае вопраткай?

Біскуп толькі ротам зяваў, а потым, пасаромлены, напіўся і стаў думаць над гэтай  прычынай. І чым больш думаў, тым  больш піў, аж пакуль не папсаваўся ў розуме.

У той час  аб'язджала свае землі літасцівая каралева Бона з роду Сфорца, жонка яго каралеўскае мосці Цыкмуна. Завітала яна і ў свой рагачоўскі замак, якому столькі прывілеяў давала і фундатарам касцёла ў якім была. І ўладары места кінуліся да яе як да апошняй надзеі:

- Маці літасцівая, ратуй! У Богу пачынаем сумнявацца. Унь Гервасій нават ігуменню Азяранскага манастыра звёў, і нічога яму з той прычыны не было, акрамя радасці.

Каралева была літасцівая, але і строгая, і вялікі Цыкмун нездарма казаў, што пакуль яна  над дзяржавай - аб маральнасці можна  не непакоіцца.

Выклікала яна  да сябе Выліваху, і шмат плакалі  ўсе ягоныя сябры, а асабліва Іра  Францічак, што не вернецца ўжо да іх такі слаўны сябра і сабутэльнік, з якім так прыемна было заўсёды  бавіць час.

А Выліваха прыйшоў  проста ў залатую палату, убачыў велікавокую жанчыну са строгім ротам, манаха-пісара і ката, усміхнуўся і сказаў:

- Сонца табе  заўсёды на шляхах, пані матка. 

- Сонца спальвае.

- Ведаю. 

- То як ты  насмеліўся, робак, самусціць спакой  цэлай зямлі? І мне сонца  жадаць.

Яна была з  Італіі, і Выліваха ведаў гэта.

- Бо, думаю,  мала табе яго ў нас. 

- Затое ў  мяне іх тут два. 

- І абое  далёка, - сказаў Выліваха.

Стаяў і ўсміхаўся  вішнёвым нахабным ротам. А валасы былі залатыя, і вочы светлыя. І зразумела  Бона, што ён не просты курацап.

- То што ж гэта ты робіш, Гервасій?

- Нічога. Аднойчы  я ўбачыў у палях Верасовую  Жанчыну. Тую, што крыкамі палохае  людзей, і потым абавязкова нехта  памрэ. 

- То ж бо  ўсе кажуць, што ты важдаешся  з д'яблам. 

- Гэта нястрашна  пасля некаторых жанчын... Дык  вось, у яе былі распатланыя валасы, і крычала яна так, што ў людзей дрыжалі сэрцы.

Гервасій усміхаўся.

- А ты? - спытала  Бона.

Галава Вылівахі пяшчотна схілілася.

- А я... пашкадаваў  яе, пані матка. Яна была, відаць, прыгожая жанчына. І вось праблукала  ўвесь век па верасовых пустках, палохаючы ўсіх жудаснымі воклічамі. Так і не зведала, якія паплавы за Дняпром, якое цёплае сена, як п'яніць віно, як не зразумееш, шэпт гэта ці шолах вярбы пад ветрам. Так і не зведала, як цвіце ружовы глог ля маёй камяніцы... Мне стала шкада яе. Мне шкада ўсіх - такое ўжо ў мяне сэрца.

Бона апусціла веі.

- Тлумач.

- Добра. Толькі  загадай выйсці... гэтым. 

- Чаму?

- Яны не  зразумеюць.

Каралева загадала ім выйсці.

- Чаму не  зразумеюць?

- Яны не  ведаюць, што такое жыццё. Чорны таму, што ён манах. Чырвоны - бо ён варагуе з жыццём, выкручвае і выломвае тое, што Бог падарыў цэлым - на радасць чалавеку. І таму яны ворагі жыцця, ворагі Бога.

- Але ты  крыўдзіш людзей.

- Я крыўджу  мёртвых людзей. Жывога - не пакрыўдзіш.

- А біскуп?

- Ніхто яшчэ  не піў, не еў, не спаў і  не цалаваўся ў касцёле. А  яны хочуць зрабіць касцёл  з усяго свету. Як быццам  Бог, пажадаўшы такога, не зрабіў  бы гэтага сам... Даў жа нам  для чагосьці лясы, і рэкі, і  нават такую бескарысную рэч,  як святло месяца.

Усміхнуўся.

- Цікава, якія  валасы ў літасцівага пана  караля, калі ў іх заблытаецца  месяц? 

- Не ведаю, - суха сказала яна. - У мяне  ёсць апачывальня. 

- Тады судзі  мяне, каралева. Толькі памятай - гэта будзе суд хатняга лебедзя  над дзікім.

- Чаму ты  так робіш? - з цікаўнасцю падалася да яго яна.

- Жыццё кароткае, як захад. Вось сонца над  вадою, а вось - у Дняпры.

- Ты не верыш  у рай? 

- Так не  бывае, каб і тут і там  было добра. А мне добра тут. 

- А мне - не.

Веі Вылівахі задрыжалі.

- Гэта не  твая віна, гаспадыня. Людзі не ўмеюць жыць і таму кажуць пра заўтра, якога не будзе. Сёння мы верым і мучым сваё беднае цела, а заўтра затое будзем жыць. Сёння мы адмаўляемся ад сэрца ў імя велічы, але заўтра нам дадуць узнагароду. Сёння вырываем з сэрца любых, бо нам трэба ўзвялічыць каралеўства, але заўтра мы будзем кахаць.

Голас у яго  быў, як скрыпка:

- І ты... не  думаеш, што аб той самай велічы, напэўна, думаў і Канстанцін  Вялікі, а зараз яго Візантыя, нарабіўшы крывавых брыдкасцяў, ляжыць у тле і праху. І  нічога не засталося. Ні велічы, ні нават кахання першага кесара. Бо яго не было. То каму ад гэтага лягчэй? Я не хачу, пані.