Ладдзя роспачы

- Царква патрабуе  для цябе вогнішча.

Выліваха паціснуў плячыма:

- Што ж.  У апошнюю ноч у мяне будзе  больш успамінаў, чым у Канстанціна Вялікага. І я не пакіну пасля сябе другой Візантыі, акрамя любові. А яна непадуладная туркам... А табе парада - жыві. Апачывальня - гэта як забойства.

- Позна. 

- Позна бывае,  як кажуць, толькі ў труне. Але  я не веру. Я так люблю жыццё  - бо проста жыву! - што не магу верыць нават гэтаму.

- Раніцай я  клікну варту. Чаго б ты хацеў  у гэтую апошнюю ноч? 

- Любові.

- Гэта немагчыма, - амаль варожа і жорстка сказала  яна. 

- Тады - зрабіць  табе апошнюю паслугу. Паказаць  гэты свет... Толькі не трэба  іншых.

І, кажуць, яна  згадзілася. А ён павёз яе адхонамі на бераг Дняпра да сваёй камяніцы. Камяніца была старая, з абваленымі зубцамі і без брамы. Але затое  вакол белымі ў цемры аблокамі цвіў глог, святлела брызгліва і  ўгадваліся па водару шыпшына і бружмель.

Месяц узышоў над ракою. І нарадзілася два  светы. Адзін распасцёрся вакол, а другі перапоўніў Дняпро. Глыбока-глыбока, аж да апошняй зоркі.

Бона паглядзела на мужчыну і ўпершыню ўбачыла  месячнае святло ў яго валасах.

...Яна гаварыла  з ім пра Бога і яго запаветы, кажуць, аж шэсць тыдняў, да дня святога і апосталам роўнага князя Ўладзіміра.

Усе бачылі, як стараецца яна вярнуць гэтую  аблудную душу на верны шлях, і нават  кароль быў бы задаволены, убачыўшы яе намаганні ў доўгіх дыспутах. Яна ведала, што адзін схілены варты сотні верных, і таму была вынаходлівая і няўтомная, не шкадуючы для справы веры ні дня, ні ночы.

А потым паехала, так і не пахіснуўшы Выліваху ў  яго абрыдлівай і закаранелай  ерасі і, галоўнае, не пакараўшы яго. Дзіўна, на вуснах яе не было горкай усмешкі, што спадарожнічае паражэнню, а вочы былі прасветленыя, нібы яна ўдастоілася сузіраць святы Грааль, які, як вядома, ёсць вышэйшая ісціна.

Ніхто не ведаў, што яна нават узнагародзіла  пана Выліваху: за стойкасць, з якой трымаўся ерасі. Падарыла яму залаты з партрэтам вялікага Цыкмуна, каб заўсёды памятаў розніцу між сабою і ім. Гервасій прасвідраваў у ім дзірку і стаў насіць на шыі замест святога агнусека. І як іншыя супакойваюцца, пазіраючы на Божага агнца, так Выліваха, калі ў яго быў дрэнны настрой, выцягваў залаты ланцужок, назіраў знаёмыя рысы, чытаў надпіс «Sigis-rex-polo»* - і яму рабілася лягчэй.

* «Сігіз. - кар. - польск.»  - Жыгімонт кароль  польскі.

Бона не была б жанчынай, каб не прыдумала яшчэ і такога.

...Усе спадзяванні  начальных людзей пайшлі марна. Радцы дзерлі на сабе валасы. Ніхто ў свеце больш не мог вызваліць іх ад нечасцівага Гервасія. Ніхто, бо вышэй каралевы нікога не было.

Яны, аднак, памыляліся. У той час, калі Гервасій з сябрамі  паляваў на звера і птушку, граў з Ірай у шахматы, калі за вокнамі лье восеньскі дождж, і ўзімку ляжаў на шкурах з каханай (а ля галоў іхніх скакаў у каміне цёплы агонь) - другая жанчына рыхтавалася прыйсці да Вылівахі, каб пазбавіць яго - асалод, а горад - пазбавіць ад яго.

І вышэй за гэтую жанчыну не было нікога на зямлі. Нават Бона была ніжэй за яе.

Яна прыйшла  ў самы салодкі час, калі вакол  камяніцы толькі-толькі збіраліся зацвісці расны ружовы глог, раскошны бружмель і жаданая, як жыццё, шыпшына. Прыцягнулася па звілістай сцежцы, цяжка перастаўляючы ногі, якія дрэнна згіналіся, закінуўшы на тулаве чорны плашч, нібы ёй было халодна, і ўсміхаючыся вечнай і нязменнай усмешкай, ад якой кідала ў жудасць. А за спіною ў яе была каса, бліскучая, нібы ў апошні дзень сенакосу.

- Дзень добры,  Выліваха, - сказала яна.

Выліваха сядзеў пад кустом глогу і папіваў  салодкую раманею. Свяціла цёплае сонца, і пчолы таўкліся ля шпунта бочкі, з якой ён напаўняў свой келіх. Убачыўшы госцю, Гервасій адторкнуў шпунт, і, пакуль напаўняў яшчэ адзін кубак, пчолы  віліся над тугім чырвоным струменем.

- Пі, - сказаў  ён, - яшчэ зусім нядаўна і я  думаў, што дзень гэты - добры. 

Смерць узяла  шклянку і, прысёрбваючы, села на каменную лаву. Пчолы шкодзілі ёй, і таму яна  адламала галінку барбарысу з  бутонамі і пачала абмахвацца ёю...

Гервасій глядзеў  на галінку.

- Нешта ты  рана, - сказаў ён.

- Дарма. Не  ты, а я вызначаю час. Хадзем. Тут занадта пахне жывым. 

- Чакай хвіліну. 

Ён наліў  яшчэ келіх і, прыплюшчыўшы вочы, з  уздыхам пасалоды выпіў яго. А  потым - адкінуў убок.

- Хадзем.

- Ты не хочаш  ні аб чым папрасіць? - спытала  яна. 

- Ты ж не  пусціш мяне зрабіць яшчэ адзін  пасеў? - усміхнуўся ён. - Ты - варожая  руні.

- Не пушчу. 

Выліваха нахабна  глядзеў у яе вачніцы.

- То пайшлі.

Ён пашукаў  чагосьці вачыма і знайшоў гэта: першую кветку шыпшыны. Адламаў яе і прышпіліў да грудзей.

- Бачыш, - сказаў  ён, - мы з табою як на вяселле  ідзём. З кветкамі.

- Нашто ты  яе зламаў?

- Гэта - мая  зямля. І яна застанецца са  мною, пакуль ты не адсячэш  у апраметнай маёй галавы.

Ён прычыніў за сабою фортку, зірнуў на раскошныя глогавыя агароджы і гатовы быў ісці за госцяй.

Дзяўчына-сялянка  ішла паўздоўж зялёных платоў.

- Чакай, - сказаў  ён Смерці. Падбег да белай  танюткай постаці і моцна пацалаваў  дзяўчыну ў прыадкрыты рот. 

- Во-ох, - ціха сказала яна, пазіраючы на яго шырокімі прамяністымі вачыма.

- Бывай, мая  прыгожая, - сказаў ён.

І пайшоў за Смерцю. Дзяўчына з жахам і пакутай  глядзела яму ў спіну. Госця касілася на легкадумнага Выліваху і ўсміхалася вечнай усмешкай.

- Я прыйду  за ёю праз сорак год, - з'едліва сказала яна.

Выліваха паціснуў плячыма:

- Нічога. Зараз  я даў ёй неблагі ўрок. Апошні  ў жыцці. А колькіх яна яшчэ  навучыць. Ты кажаш лухту, кума.

Ён паправіў на спіне лютню і рушыў поплеч са Смерцю. Ішоў, здольны кожную хвіліну паваліцца і разбіць нос, бо зусім не глядзеў пад ногі, задзёршы твар у гарачае неба, пад якім нястомна звінелі несмяротныя беларускія жаўрукі.

Курносая маўчала.

- Больш за  ўсё я не люблю прыходзіць  па такіх, як ты, - урэшце сказала  яна. - Яны такія прагныя да жыцця, што я пачынаю думаць: ці не памылілася я са сваёй работай. І яны так любяць гэтую зямлю, што я ў сваіх пячорах пачынаю на хвіліну зайздросціць ім.

Гервасій не адказаў. Галава ў яго была закінутая, нібы ў сляпога, грудзі шырыліся, ноздры трапяталі.

А над ім былі неба і гарачае святло.

...Бліжэйшыя  ад іх уваходы ў пекла знаходзяцца,  як вядома, даволі далёка ад  Рагачова.

Адзін з іх ляжыць на дне Равучага возера, што  пры Іпуці (нездарма ж там так  раве вада, нібы нехта глытае яе на дне).

Кажуць, гэта зроблена, каб ніхто з жывых не трапіў у апраметную і яшчэ каб жывіць падземныя воды і катлы.

Так што ісці нашым спадарожнікам было далёка, на што Выліваха ўвогуле не наракаў. Ішоў. Дыхаў салодкім паветрам. Зрэдку перацягваў на грудзі лютню і браў некалькі акордаў:

Роснымі лугамі,  
Полечкам траўлівым -  
Іду да Абрама  
На моцнае піва.

Смерць усміхалася, як шэсць тысяч год таму:

- Ты спадзяешся  ўбачыць прабацьку Абрама?

- Не вельмі, - непрыкметна кпіў Выліваха. - Але  ж павінны былі кудысьці падзецца ўладары, патрыярхі, біскупы? Яны ж столькі крычалі аб небе.

- А цяпер  яны бяднейшыя за апошняга  раба на зямлі. Бо ў царстве  маім раб не адчувае нічога. А яны - адчуваюць. І пустэчу,  і тое, што нічога няма.

- Хай жыве  справядлівасць, - сказаў Выліваха. - То ім, атрымоўваецца, усё ж дадзена неўміручасць душы?

Бязвокая паляпала яго па плячы. Нібыта бразготкай з  сухім гарохам.

- Ты хочаш  такога бяссмерця? Пасля ўлады  над целамі і жыццямі, над  землямі і праўдай - не адчуваць  нічога, акрамя свайго мозгу? Не валодаць целам, не мець магчымасць нічым распараджацца? Бачыць, як шчаслівыя засынаюць, як планеты паступова закоўваюцца ў лёд. Быць чымсьці накшталт паралітыка, які збярог яснасць розуму, але ведае, што гэта будзе цягнуцца вечна, і не мець надзеі на ўратавальніцу, на мяне. Хочаш такога бяссмерця?

Гервасій не выдаў сябе, хаця яму ўпершыню стала  непамысна.

- Нашто? Лепшую  частку сябе я пакінуў на  зямлі. 

- Якую?

- Тых, каго  я любіў. 

- Ну, а калі  ты сустрэнеш кагосьці ў мяне  пад зямлёй?

- Яны любілі мяне... На зямлі.

- А калі  не любілі? Калі ў зямным жыцці  вам не выпала сустрэцца, але  гэта і было сапраўднае? Або  яшчэ так: сустрэліся, але яна  легкаважна адрынула цябе, не  ведаючы, што скора, вельмі  скора прыходзіць вялікае Позна. 

- Гэтага не  здарылася, а значыць, усё адно, што не было.

- Ты што  - пёс? Ты што - жывёла, каб жыць  толькі тым, што было? Ты адварочваешся  ад чалавечай Мары?

- Гэх, кума. Ты нават не ведаеш, як гэта  смешна: чуць ад цябе словы  пра Мару і Надзею. Кінь, кума. Смешна!

- Не думаю, - сказала Смерць.

...Ці доўга,  ці каротка яны ішлі, але ўрэшце  шлях прывёў іх на берагі  Паніклі. Поўня, калі рака плыве  зямной дарогаю, даўно адышла. Віруючая Панікля ляцела, нібы  спушчаная з лука страла, і  раптам натыкалася на сцяну  ў два чалавечыя росты і... знікала.

На сцяне  раслі скарлючаныя, вартыя жалю дрэўцы, нібы абпечаныя смяротным подыхам. Пад іхнімі квёлымі карэньчыкамі ляжаў пласт барвянай, як кроў, гліны  з вапняковымі і крамянёвымі  камяніскамі, а ніжэй ляжаў шар  мёртвага белага вапняку.

Вада пад  ім клекатала, бы ў катле вядзьмаркі, і была белая, як трунак забыцця. І  Смерць зрабіла гасцінны жэст:

- Вось і  ўсё. 

- І чаго  глядзіць Пан Езус? - сказаў Выліваха.

- Гэта яшчэ  не самая горшая з чалавечых  выдумак. Ідзі.

- Я замачу  лютню. 

- Не бойся.

- То чакай. 

І Выліваха яшчэ раз азірнуўся. Гарачае святло ляцела на яго з-пад аблокаў, блакітных  унізе, сляпуча-белых уверсе. І ў  гэтым акіяне раскошы ўтрапёна звінелі  беларускія жаўрукі.

- Божа зямлі  маёй, - сказаў Выліваха. - Нялітасцівы  і жорсткі, калі ты ёсць. Нядбалы і сонны. Што б ні было, як бы ты ні здзекаваўся з яе - я ўсё ж веру табе. Таму што воляй тваёй я нарадзіўся тут, дыхаў яе паветрам, піў яе ваду, еў яе хлеб і цалаваў яе жанчын. Які б ты ні быў - я бласлаўляю гэты твой адзіна разумны ўчынак. Бласлаўляю ад першага цвіцення шыпшыны і да гэтага вось апошняга кроку, які зараз зраблю.

І Гервасій Выліваха зрабіў гэты апошні крок.

Вада спадала  ля яго ног, і наперадзе паступова  выплывала з вады мокрае жарало пячоры са сточанымі вадой камянямі: быццам пашча са з'едзенымі зубамі.

Нерухома маўчалі  аблокі за спіной. Свет нібы аглух. А  цемра насоўвалася, насоўвалася. Глынула. І адразу за плячыма з патроенай  сілай зараўла плынь.

- Віншую, - сказала  Смерць. - З паспяховым вас прыбыццём,  гаспадар Выліваха.

- На зямлі  я даў бы табе за гэта  на гарэлку. Але тут у мяне  нічога няма.

- Кветка...

- Шыпшыну?  Табе?

Смерць засмяялася:

- Глядзі, Выліваха, пашкадуеш. Наўрад ці ты так  трымаў бы сябе, каб ведаў, які  падарунак я табе прызапасіла.  Ну, ідзі. Тут я трохі затрымаюся, а цябе стрэнуць памагатыя... Зараз прыйдзе ладдзя Роспачы.