Ладдзя роспачы

І яна знікла. Змрок быў глухі, і толькі ля самых  ног хлюпалі аб бераг дробныя  зыбкія хвалі нябачнага невядомага мора.

Нешта тупа грукнула аб бераг, а потым у цямноцці пачуліся глухія жаласлівыя галасы: нібы кані крычалі над начным поплавам, успуджаныя крокамі Невядомага. І Выліваха здагадаўся што гэта садзяць у ладдзю змарлыя душы.

Ён узяў акорд  на лютні, але заспяваць не паспеў. Нечыя рукі схапілі яго і шпурнулі на дно вялікай ладдзі, на рабрыстыя і слізкія какоры.

- Гэй, - сказаў  ён. - Што я вам, бярэмя дроў?! Я, пакуль тое, жывы. Не маглі,  халеры, пачакаць забыцця. 

Нехта сунуў  яму ў рукі бабайку вялізнага  вясла. Жорстка абхапіла ногі калодка. Зацурчала вада. І адразу заплакалі ў цемры дзесяткі кволых, нібы дзіцячых, галасоў.

- Г... вы, - сказаў  Выліваха. - Рагачоўцы ёсць?

- Не, - застагнаў  нехта. 

- Адразу відаць. А хто ёсць?

- Дубровенцы, - адказаў са слязьмі нехта. 

- Шышшы, - сказаў  Гервасій. - Глядзець мне на вас брыдка, плытагоны. Вы што, упершыню на вялікай вадзе? Супакойцеся, дарога далёкая, час для ўлюбёнага занятку ёсць.

Нехта нясмела  зарагатаў.

- Вось так  лепей, - сказаў Гервасій. - Плывём, хлопцы, нібыта галернікамі ў турэцкую  няволю. А паны па цэрквах аб «спрадвечнай радзіме» спяваюць ды аб тленнасці зямнога... Ёсць тут папы?

- Ёсць, - сказаў  голас з кармы. 

- Пэўна, і  тут на стырне сядзіш?

- На стырне.

- Вось і  кіруй на спрадвечную радзіму.  Дайце яму каторы, хлопцы, вяслом  па галаве.

У цемры прагучаў глухі ўдар: нехта скарыстаўся з парады.

- Раб, - сказаў  страшны глухі голас. - Пакінь  смяшыць людзей, раб! Тут не  зямля. 

- А што табе?

- Я Перавозчык  ладдзі Роспачы. 

- То што? 

- Я даў стырно  гэтаму чалавеку, што зараз ляжыць  на дне ладдзі... Цяпер мне зноў трэба сесці і кіраваць.

- Ты не хочаш? 

- Я стаміўся. Я страшна стаміўся... Я папрашу,  каб цябе падвесілі над гэтай  вадою і не далі забыцця. 

Выліваха крэкнуў:

- Колькі разоў  сабе казаў: не звязвайся з  начальствам, не чапай, Гервасій, дзярма.

Ладдзя зарагатала.

- Не паслухаўся - пэнкнуў. Пайшоў у прымы да  пані Пясэцкай. Дый тут адну  пакуту маю. А ўсё за язык, сяло дурное.

- До, - сказаў  Перавозчык. - Пачынаецца мора. Плаціце  кожны па манеце. Іначай вас  скінуць у ваду, дзе вы будзеце  захлынацца да сканчэння свету.

Супраць звычаю не папрэш. Кожнаму кідалі ў труну  манету на такі выпадак. І Выліваха палез у кішэнь. Але тут побач  з ім нехта спалохана ўздыхнуў, і голас, вельмі спявучы, зусім, відаць, юнацкі, сказаў:

- А ў мяне  няма манеты. Бацькі былі вельмі бедныя.

Гервасій крэкнуў:

- Што ж рабіць, хлопча? Во, халера на тое мора!

У цемры звінелі  манеты. Юнак побач з Вылівахам  перарывіста дыхаў, магчыма, стрымліваючы слёзы.

- Хлопцы, - сказаў  Гервасій. - А, шчыра кажучы, нашто  манеты? Вы што, па сваёй ахвоце плывяце?

- Куды там. 

- То на якога  ляда яшчэ плаціць? У жыцці  за ўсё плацілі, ды яшчэ тут...

- Раб! - сказаў  Перавозчык з пагрозаю.

Стала цішыня.

- Скажы яму  нешта, вясёлы рагачовец, - сказаў  сусед. 

Выліваха пагладзіў  яму плячо:

- Ты, перавозчык нашых душ, у душу - лезь, кішэнь - не руш.

- Ну, глядзі, - сказаў Перавозчык. - Зараз я вас  даста-аўлю...

- Не звязвайся  з ім, рагачовец, - умольна сказаў  нехта. 

Але Гервасій ужо не мог. Гарэзлівая пана, адчайнае свавольства і дзёрзкасць затапілі яго істоту. Ён адчуў, як весела і нахабна, нібы перад смяротнай небяспекай, калоціцца сэрца, адчуў з'едлівую халодную ярасць.

- Перавозчык, ты што - Бог? 

- Для вас  - Бог. 

- Бач, дык  ты накшталт зямнога цівуна. Ану,  прыганятыя, хто адзясную гэтага  Бога - сушы вёслы.

І здарылася  дзіўнае: вёслы правага боку рванулі  з вады. У мёртвай цішыні было чуваць толькі, як звонка падаюць у  мёртвае мора кроплі з вёслаў.

Потым пачуўся  хрып. Гэта Перавозчык з апошніх  сіл налягаў на стырно.

Цурчала вада ля бартоў. Вялізная лайба пачала круціцца на месцы.

- «Круці-круці  калясо, наша піва харашо», - сказаў  Выліваха.

І ўсе ўспомнілі  гусіныя паплаўцы, дзяцей, якія водзяць  карагод, і гарачае сонца, што  свеціць на іхнія дупкі, калі дзеці  паваляцца, разарваўшы кола і задзіраючы ножкі... Над ладдзёю пракаціўся смех.

У чарнільным адвечным змроку, над густой, як дзёгаць, вадой круцілася ў выбухах  нястрыманага, як навальніца, рогату ладдзя Роспачы.

І гэты смех нібыта забіў гонар Перавозчыка.

- Рагачовец, - умольна сказаў ён. - Не трэба. Мяне пагоняць з месца.

- Так бы  даўно, - сказаў Выліваха. - Усе вы  так, цівуны, ледзь вам на хвост  наступяць. Адразу аб чалавечых  словах успамінаеце, халуі... Рушай,  хлопцы.

Паклаў руку на плячо суседа і сціснуў яго.

- Вось так,  мой любы хлопча, і трэба. Крычаў на людзей - Смерць і тая сабе гэтага не дазволіць. Здаецца, няма табе пана больш за гэтага хама. А крутанулі вяслом - дзярмо, шануючы вас. Аж гніды ў яго ад жаху падохлі.

Перавозчык  маўчаў. А юнак чамусьці адсунуўся  трохі далей ад Вылівахі.

- Рагачовец, - спытаў нехта, - як ты можаш  так? 

- А ты адкуль?

- Я - палачанін. 

- То вы што,  калі Іван Крывавы падышоў  пад муры, кузікалі, як свінні  пад нажом? 

- Не, мы стаялі  годна. Мы памяталі, што было  з Ноўгарадам.

- Угу. А  калі Палота была потым белая ад цел, а Дзвіна - чырвоная ад крыві - вы малілі аб літасці?

- Не.

- То чаго  пытаеш?

- Там былі  людзі. Разумееш, толькі людзі. 

- Людзі бываюць  бруднейшыя за свінню і чысцейшыя  за анёла. Дабрэйшыя за жыццё  і ў сто разоў страшнейшыя  за Смерць. Ці табе ж баяцца Смерці, малец?

- Там мы  стаялі пад чыстым небам, - вінавата  сказаў палачанін. - А тут такая  цемра. Такая свінячая цемра! 

- Кінь. Чалавек  носіць сваё неба з сабою. 

- Блюзнерыш, - гнеўна закрычаў з кармы поп. - Аддаеш чалавеку - Божае.

- Ачуняў, - сказаў  Гервасій. - Ці бачыш ты тут  хоць недзе прысутнасць Бога?

Поп змоўчаў. Ладдзя плыла па нябачным моры, і  змрок ціснуў на змарлыя душы так, што нават Выліваха адчуў марнасць сваіх жартаў.

- Дзе мы  цяпер? - спытаў ён.

- Над намі  Рагачоў, - адказаў Перавозчык.

І раптам страшны  несамавіты лямант прагучаў над ладдзёю  і над морам. Страшна, нема, нібы чапляючыся за апошнюю надзею, закрычаў поп:

- Браты рагачоўцы,  маліце Госпада за нас!!!

Крык аддаўся  пад нізкім небам і заглухнуў, нібы яго прыдушылі падушкай.

Адчуваючы, што  зараз на смяротным караблі пачнецца паніка адчаю, нечалавечы крык і, магчыма, ганебны плач, Гервасій з цяжкасцю выдраў вясло з вады, узняў яго  так высока, як толькі дазваляла  калодка, і грукнуў ім у нізкае неба.

- Браты рагачоўцы, выпіце колькі хто можа за нас!!!

Дыякан царквы святога Міхала, што ў Лучыне, пад Рагачовам, запісаў у сваім  летапісе, што таго года ў ясны майскі дзень пралунаў рагачоўскімі вуліцамі страшны, як землятрус, шматразовы грукат.

І было гэта так, што немаўляты плакалі, сабакі вылі, як пад час зацьмення Божага сонца, а каровы мыкалі жаласна і працягла.

А потым з  апраметнай прагучаў, нібы ў бочку, замагільны голас:

- Братцы рагачоўцы,  выпіце колькі хто можа за  нас!!!

Магістрат кінуўся  ў паніку. З гэтай прычыны каталікі ўчынілі пагром праваслаўных, а праваслаўныя падпалілі замкавы касцёл. Усё, што здарылася, аднеслі за кошт падкопаў Сатаны.

І, аднак, пераважная большасць жыхароў скарысталася з гэтай парады, дарма што яна  паходзіла з вуснаў д'ябла. А «маглі» яны нямала.

Летапісец, сузіраючы  агульную п'янку, шмат бедаваў аб маральнай  недасканаласці людзей і запоўніў цэлыя  тры старонкі летапісу самай абрыдлівай дыдактыкай.

- Вышэй нос,  хлопцы! - крыкнуў Выліваха. - Яны  вып'юць. Я іх ведаю. 

- Цёмна, - сказаў нехта. - Дзе яна, тая зямля?

І тады Гервасій заспяваў. Сам не ведаючы чаму. Можа, таму, што ягоная зямля заўсёды  была з ім.

Дробненькі  дожджык  
Скача ля тына,  
Дзе чырванее  
Дзеўка-шыпшына.

Нехта войкнуў. І не таму, што яго здзівіла песня... Выліваха раптам убачыў слабы чырвоны адбітак на цьмяных тварах. Адбітак на цьмяных тварах. Адбітак наліваўся барваю, гусцеў, асвятляў ужо амаль усю ладдзю.

Распраўляючы  звялыя пялёсткі, чырвонай кропляй  разгаралася на грудзях Гервасія кветка шыпшыны. Адзіная ва ўсім свеце, яна не баялася цемры апраметнай і скрыгату зубоўнага.

Сонца-шыпшына,  
Дай абдыму я,  
Лапкі-пялёсткі  
Табе пацалую.

Палачанін нясмела  падхапіў:

Лапкі-пялёсткі  
Табе пацалую.

Цяпер ужо  не толькі насцярожаныя твары весляроў, але і ўсё вакол было заліта святлом. Пад нізкім - рукой дастаць - небам хадзілі бурыя, цьмяна-ржавыя і нібы асветленыя чорным сонцам хвалі бязмежнага мора. І гэта было так не падобна на тое, аб чым казала песня, што весляры апусцілі галовы на вёслы.

Калі  памру я,  
Згіну са свету,  
Дай на тым свеце,  
Што і на гэтым.

Выліваха зірнуў на Перавозчыка і ўбачыў, што той  слухае яго напружана, а вочы...

...Вачэй не  было. На іх месцы пушыста расла  белая плесня. Перавозчыку былі  непатрэбныя вочы.

- Няўжо гэта  яшчэ жывуць і зямля і песні? - неспакойна заварушыўся стырнавы. - Няўжо?

- А што,  думаеш, памерла? - спытаў Гервасій.

- Мне было  б лягчэй, каб памерла. 

- Хто ты, каб  зычыць гэткае страшнае?

Сляпы апусціў  галаву.

- Я Шолах, - сказаў ён. - Я прадаў Полацак  кіеўскаму Ўладзіміру... Ён быў страшны чалавек, гэтае чырвонае сонейка, гэты святы воўк. І не апосталам ён быў роўны, а самому Сатаніілу. Полацкі Рагвалод быў маім гаспадаром, два яго сыны раслі разам са мною, дачка, Рагнеда, была мне, як сястра. Уладзімір абвінаваціў іх, што яны хочуць учыніць змову з князем Яраполкам, і падступіў пад муры... Яны не ўзялі б Полацка, каб не я... Я здрадзіў. І Ўладзімір забіў Рагвалода з сынамі, спаліў горад, а Рагнеду прымусіў разуць сябе. І яна была спачатку паверыла яму. А потым у яго было сто наложніц, а потым ён, не сказаўшы ёй, прывёз жонкаю прадажную грэкіню... І прыняў хрысціянства. Хрысціянству не хапала толькі яго... Рагнеда пайшла ў манастыр і памерла... Я заўсёды жадаў яе... А цяпер на маёй галаве попел роднага горада.

І раптам ён закрычаў:

- Гэта павінна  было памерці! Чаму яно не  памерла! Яно законна ішло да  смерці, і я раней за другіх  зразумеў гэта! Чаму яно не  памерла, ты, які жартуе?! Чаму?!