Бұқаралық-ақпарат құралдарындағы фразеологизмдер

      Фразеологиялық ерекшеліктерді анықтау күрделi де, сатылы процесс болып есептеледi.

        Ағылшын және қазақ тiлiндегi фразеологизмдердiң қалыптасуы қос халықтың ұлттық-мәдени ерекшелiктерi, тұрмыс салт, дiни наным-сенiмдерге байланысты пайда болып, әр халықтың рухани байлығына айналған және рухани өмiрiн суреттейдi.

      Ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдердiң қалыптасуын салыстыра қарастырып, осы деректердi жан-жақты сипаттау екi тiлдiң фразеологиялық қорының даму белгiлерiн ажыратуға мүмкiндiк бердi.

        Ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдердiң салғастырмалы құрылымдық анализi қос тiлдiң типологиялық ерекшелiктерiн, грамматикалық жүйедегi ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтайды. (А.Л.Зеленецкий, П.Ф.Монахов. Сравнительная типология немецкого и русского языков. М., Просвещение. 1983, 240-б.)

      Ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдердiң құрылымына байланысты төмендегiдей топтарын анықтадық:

      - екi сыңарлы фразеологизмдер;

      - үш сыңарлы фразеологизмдер;

      - төрт және одан да көп сыңарлы фразеологизмдер.

        Ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдер құрамындағы басқа сөз таптарымен тiркесе отырып, олармен морфологиялық және синтаксистiк байланыстарға түсiп, белгiлi қалыптар (модельдер) құрайды.

      Қос тiлдердегi фразеологизмдердiң құрылымдық жағынан бiр-бiрiне сәйкес келмеушiлiгi, ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдердiң құрамындағы сыңарларының орын тәртiбiнiң бiрдей болып келмеуiмен, яғни қос тiлдердiң туыс емес тiлдер екендiгiмен сипатталады. 

2.3. Қазақ тілі фразеологизмдерінің қолдану ерекшеліктері.

      Фразеология деген термин негізінен екі түрлі  мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тіркестерді  зерттейтін тіл білімінің саласы деген ұғымда қолданылады. Екіншісі-бір  тілдегі фразеологизмдердің тұтас  жиынтығы дегенді білдіреді. Тілдің құрылым жүйесінде фразеологизмдердің алатын орны ерекше. Бірақ фразеологиялық бірлікті танып-білуде зерттеушілер арасында бірауызды пікір жоқ. Сондықтан да мағынаға ие тілдік бірлік ретінде фразеологизмдер түрлі сөздіктерде әрқилы беріліп жүр. Зерттеуде я болмаса лексикографиялық еңбектерде тұрақты сөздердің белгілі бір типтері фразеологиялық бірлікке жатқызылса, қайсы бірі мүлде басқа құбылыс деп танылады. Дегенмен зерттеушілер фразеологизмдердің ерекшеліктерін ұсынады. Олар мыналар: фразеологиялық единицаның мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы, қолдану тиянақтылығы. «І.К.Кеңесбаев Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1977, 590-б.»

      Мағына  тұтастығы. Фразеологизм біткеннің  бәрінде де белгілі бір меншікті мағынасы болады. Ол мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сыңарлардың мағыналарына сәйкеспейді, оларға тәуелсіз, өздігінен өмір сүреді. Мәселен, жерден жеті қоян тапқандай дегеннен қатты қуанды, шаттанды дегенді түсінеміз. Бұл мағынада жер, жеті, қоян, табу деген төрт сөздің бір де біреуімен байланыспайды, бірақ сол төрт сөздің қаз-қатар жұптасып қолдануы арқылы пайда болады. Фразеологизмдер бір бүтін единица ретінде қана қоймайды, мағыналық жағынан да біртұтас единица ретінде көрінеді. Мысалы: кір жуып, кіндік кескен жер (атамекен, туған жер), екі аяғын бір етікке тықты (тықсырды, састырды), инемен құдық қазғандай (бейнеті көп, өте ауыр), шаш етектен (көп, мол), аттың жалы, түйенің қомында (асығыста,қарбаласта), дегендердің бәрі де құрылым-құрылыс жағынан түрлі-түрлі болғанымен, әрқайсысы мағына тұтастығымен сипатталады. Фразеологизмдердің мағына тұтастығын жеке сөзбен нақ бірдей деп санауға болмайды. Сөз түбір мағынаны, яғни лексикалық мағынаны білдіреді. Ал фразеологизмдер әрқашанда туынды мағынада жұмсалып, сөзбен баламалық қатыста емес, жанамалық байланыста тұрады. Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркімнің қалауынша емес, қалыптасқан белгілі жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып орналасқан сөздердің жиі ажыратылмай тұрады. Олар бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алматыруға я болмаса, тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді. Мәселен, мұрнын көкке көтерді дегеннің орнына қолын көкке көтерді десек , мән-мағынасын бүтіндей өзгертіп жібереді. Тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді. Ал көк сөзін оның синонимы аспан сөзімен ауыстырсақ (Мұрнын аспанға көтерді), мағына тұтастығы онша бұзылмағанымен стильдік мәні солғындап, үйлесімі кемиді, құлаққа жағымды тимейді. Көтерді деген етістікі көтермеді, көтеріп тұр, көтермекші деп түрлендіріп, өзгерте беруге көнбейді. Тек өзінің сіресіп қалыптасқан қалпында қолдануды талап етеді. Сол сияқты бармағын тістеді деудің орнына саусағын тістеді десек, фразеологиялық мағынасынан ажырап, басқаша мән алады. Сондай-ақ, санын соқты деген тұрақты тіркестің құрамындағы сан деген сөздің орнына тізе немесе бас деген сөздер қолданылмайды. Қолданыла қалған күнде тұрақтыдан еркін тіркесе ауысады.

      Осы негізгі белгілеріне сүйене отырып, фразеологизмге мынадай анықтама беруге болады: құрылысы тұрақты әрі тиянақты, сыңарлары біртұтас мағынаны білдіретін және дара тұлғаланатын, сондай-ақ тұтас күйінде өзге де сөздермен тіркеске түсе алатын, форма жағынан синтаксистік единица (сөз тіркесі, сөйлем), мазмұн жағынан лексикалық единица (сөз) түріндегі тілдің мағыналық бірлігін фразеологизм деп атаймыз.

          Фразеологизмдерге тән тағы бір қасиет жоғарыда айтылғандай, дайын күйде қолданылатындығы (тиянақтылығы). Бұл жағынан да фразеологизмдердің қасиеті жеке сөздерге ұқсас. Өйткені тіл қолданысымызда жеке сөздер «дайын» күйде ұшырасады. Мысалы, егіншілік, өнеркәсіп сөздердің сөйлеуші сөйлеу актісінде е-гін-ші-лік, өнер-кәсіп деп «жаңадан» құрастырып жатпайды. Фразеологиялық бірліктер де осы тәрізді. Мысалы, қарын шашы алынбаған «әлі жас; қиындық көрмеген» деген фразеологизм сөйлеу актісінде жасалмайды. Тілдегі де ыңғайлы күйінде сөз материалына айналады.

      Сонымен, тілдің фразеология саласы - өте  күрделі құбылыс. Сондықтан ол әр аспектіде, әр қырынан зерттеуді  қажет етеді. Тілдік бірлік ретінде фразеологизмдердің семантикалық құрылымы, лексикалық құрамы, лексика-грамматикалық ерекшеліктері, қолданылу тұрғысынан экспрессиялық-стилистикалық реңктері, диахрония тұрғысынан шығу тегі, жасалу жолдары т.б. мәселелер өз алдына жеке-жеке зерттеу объектілері болатындығы даусыз.

      Қорыта  айтқанда, фразеологизмдердің ерекшеліктері  дегеніміз-үнемі мағыналық тұтастықта, тіркестік тиянақтылықта болып  келетін, адамның көңіл-күй, ішкі сезім  дүниесінің терең қатпарларына қозғау сала аларлықтай әсерлі, этнос бітімін, ұлт болмысын «образдар галлереясы» іспетті бейнелейтін, сөзбен өрілетін ойды әуезділікпен әдіптей көмкеріп, оған аса бір көркемдік, нақтылық, ықшамдылық дарытатын тұрақты тіркестерінің төлтума қасиеттері деген сөз. 
 

      Қорытынды

      Сонымен, фразеологизмдер-біздің ата-бабаларымыздың ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, бүгінгі осынау өмірге де өз дәрежесін сақтап жеткен тіл- өнеріміздегі аса баға жетпес қазынамыз. Ол болашақ өмірде де, биік деңгейін жоғалтпас деп білеміз.

     Әлемдегі  әр түрлі тілдер тіршіліктің әрқилы саласын қамтитын әр ұлттың өзіне ғана тән бейнелік, әсерлілік, экспрессивті-эмоциялық суреттеме қасиетімен көзге түсетін фразеологизмдерге бай.

     Бүгінгі таңда тіларалық қатынастың ұлғаюына байланысты қазақ тіл білімінде тілдер деректерін салыстыра зерттеу барысында салыстырмалы типологиялық әдісті қолдану генетикалық алыс тілдерді бір-бірімен салыстыру аса маңызға ие болады.

     Біз ізденісімізде қазақ және ағылшын  тілдеріндегі фразеологизмдерді зерттеген  ғалымдардың теориялық тұжырымдары  мен екі тілдегі фразеологиялық  лексикография, лексикология материалдарын негізге ала отырып, «баспасөз беттеріндегі фразеологизмдердің құрылымдық-семантикалық сипатын» ашуға тырыстық. Екі тілдегі фразеологизмдерді салыстыруда олардың мағыналы және құрылымдық жағын, ерекшеліктерін ағылшын және қазақ тілі деректері бойынша қарастырдық.

     Әр  түрлі тілдер фразеологизмдерінің  қалыптасуына ықпал тигізетін, тіл  тілден енген фразеологизмдерінің  пайда болуына әсер етуші факторлары тіларалық фразеологизмдердің сәйкестіктері арқылы анықтадық.

     Әр  түрлі системадағы тіларалық  фразеологиялық сәйкестіктерді салыстыру  салғастырылып отырған тілдердегі фразеологизмдердің мағынасының, мазмұнының толық не жартылай сәйкес келуін анықтау  болып табылады.

     Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдер әр халықтың ерекшелігіне байланысты өсіп өрбіп, сол халықтың дүниетанымын, ой парасатын, ұлттық сезімін, ұлттық мінезін, ұлттық салт дәстүрін суреттейді.

     Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдерінің  қалыптасуын төмендегідей қарастырдық:

• Ағылшын және қазақ фразеологизмдерінің семантикалық жолмен жасалып қалыптасуы;
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдер діни таныммен байланысты болып қалыптасады;
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің халықтың аспан денелеріне табынуынан, культтік мифологиялық дүниетанымының әсерінен пайда болып қалыптасуы;
• Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің әр түрлі құбылыстардың адам ойында қорытылған образды бейнесі негізінде пайда болып тілдің фразеологиялық қорынан аударма арқылы жасалып, қалыптасуы;

     Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің терминологиялық  және профессионалды лексика арқылы пайда болып қалыптасуы:

• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің ескі әдет- ғұрып, салт-санамен байланысты туып, қалыптасуы;
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің журналисттердің қаламынан туып, қалыптасуы;

     Нәтижесінде ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің қалыптасуына ағылшын  және қазақ ұлтының тарихи, рухани және материалдық мәдени дәстүрі  себеп болған.

     Екі тілдегі фразеологизмдердің қалыптасуын қос тілдегі жинастырылған материалдардан берілген мысалдардан және ғалым зерттеушілердің тұжырымдары негізінде жан-жақты қарастырып, талдау арқылы анализ жасадық. 
 
 
 
 
 
 

                          Қолданылған әдебиеттер

1. В.Виноградов. об основных типах фразеологических единиц в

русском языке. М., 1972

2. Г.И.Исина «Фразеологические сравнения в современном английском языке » А. 2000ж, 124б.
3. В.Г.Костомаров «Русский язык на газетной полосе» М., 1972, 268б.
4. В.В.Федоров «Формирование и развитие фразеологического фонда передовой газетной статьей» Новгород. 1998. автореферат.
5. Т.Ж.Мықтыбаева «Қазақ және ағылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдердің коннотативтік семантикасы» А. 2005. 10.02.20. автораферат.
6. Н.Уәлиұлы «Фразеология және тілдік норма» А. 1998ж.
7. Х.Бекхожин «Қазақ баспасөзі тарихының очеркі» А., 1981ж.
8. Б.Белғара «Баспасөз және мемлекеттік тіл мәселесі» Астана 2001. 160б.
9. М.М.Копыленко «Типология казахских эквивалентов фразеосочетаниям русского языка» А., 1986ж.
10. И.В.Арнольд «Лексикология современного английского языка» М.,1959.
11. А.В.Кунин «Фразеология современного английского языка» М., 1972. 288б.
12. Р.А.Авакова «Қазақ фразеологизмдерінің семантикасы» Док.авторефеоат А.,2003. 5б.
13. Ж.Ә.Абдрахманова «Бұқаралық ақпарат құралындағы фразеологизмдердің окказноналдық сипаты» (КазҰУ хабаршысы, филология сериясы 2005ж. №5. 3-6б.)
14. С.К.Сәтенова «Әртиптес тілдердегі фразеологизмдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтары» (Қазақ тілі, фонетика, лексика, грамматика) А., 1999ж. 159-164бб.
15. А.Жылқыбаева «Кәсіби фразеологизмдердің сипаты» (Ізденіс 2001-№4-5. 10-12бб.)
16. «Фразеология и газетная речь» (Русская речь -1993. №3. 44-49бб.)
17. М.Р.Сабитова «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдерді аударудың кейбір тәсілдері» (ҚазҰУ хабаршысы филология сериясы 2005 №5 26-27бб.)
18. І.К. Кеңесбаев «қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» Ғылым-1977.
19. А.В.Кунин «Англо-русский фразеологический словарь» М., 1967ж.
20. А.Тажутов «Ағылшынша –қазақша сөздігі»
21. В.Н.Телия, Х.Касарес «Введение в современную лексикографию» Мадрид (русск. перевод)1958ж.
22. Х.Қожахметова «Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы» А.,1972ж. 110б.
23. A.P.Cowie  «Phraseology. Their analysis and application»
24. В.Платонова «English idioms»
25. Р.Т.Қожабекова «Баспасөз беттеріндегі тақырыптардың фразеологиялану ерекеліктері» А.,2002ж. (автореферат)
26. Р.Р.Тұяқбаева «Қазақ баспасөзінің лексикасы мен фразеологиясы» Астана 2005ж. (автореферат)
27. «The Moscow news»
28. «The Time news»
29. «The Almaty Herald»
30. «The Kazakhstan Monitor»
31. «The English – Russian World»
32. «Ақиқат»
33. «Жас Алаш»
34. «Ақиқат»
35. «Дат