Бұқаралық-ақпарат құралдарындағы фразеологизмдер

      Эпифорада: қайталанатын сөз керісінше сөйлемнің аяғында келеді. Мысалы, жаз шанаңды сайла, қыс арбаңды сайла, аласаны атқа санама, жақыныңды жатқа санама, т.б.

      Дәстүрлі  фразеологизмдердің қолданылуы газет беттерінде, әсіресе тақырып, айдар беруде жиі көзге түседі. Себебі тілімізге ерекше көрік беретін, айтылар ойға терең астар беретін фразеологизмдер – оқырман назарын аударатын тәсіл.

  2.2. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдер

      Ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдердiң қалыптасуына ағылшын және қазақ ғұрыптарының тарихи, рухани және материалдық мәдени дәстүрлері негiзгi себеп болған деп тұжырымдаймыз.

      Қос тiлдегi фразеологизмдердiң қалыптасуының тағы басқа толып жатқан негiздерi баршылық. Бiрақ бiз зерттеуімізде ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдердiң құрылымы жағынан фразеологизмдердi карастыру басты мiндетiмiз болғандықтан, жоғарыда ағылшын және қазақ тiлдерiнiң фразеологизмдерiнiң қалыптасуына тоқталдық.

      Ендiгi кезекте ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдердiң құрылымдық сипатын айқындау арқылы ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдердiң типологиялық ерекшеліктерін, ұқсастықтары мен айырмашылыктарын анықтаймыз.

      Жоғарыда  айтып өткенiмiздей, бiздiң iзденiсiмiзде фразеологизмдердiң ағылшын және қазақ тiлдерiндегi құрылымдық-семантикалық сипатын қарастыру болғандықтан, қос тiлдегi фразеологизмдердiң құрылымдық сипатына тоқталмас бұрын, ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдердiң сипатына тоқталып өтейiк. Фразеологизмдердiң сөз табына қатыстылығын әрбiр тiркестегi сөздердiң грамматикалық сипатына қарап танып бiлуге болады. Алайда, фразеологизмдердегi негiзгi сөздердiң лексика-грамматикалық мағынасы мен фразеологизмдердiң тудыратын  мағыналары үнемi сәйкес келе бермейдi. Сондықтан, фразеологизмдердiң қай сөз табына қатыстылығын аныктау үшiн фразеологизмдерден туатын фразеологиялық мағынаны салыстырып, бiр жақты емес, жан-жакты талдап, қарастырдық.

      Белгiлi бiр ұғымды бiр сөзбен де, екi немесе одан да көп сөздердiң жымдасып келiп, жанама мағынада айтылуы арқылы да бiлдiруге болады. Ал, фразеологизмдер ағылшын және қазақ тiлдерiнде де жеке сөздiң қызметiн атқарады. Қос тiлдегi фразеологизмдерге ортақ қасиет, олардың құрамындағы сөздердiң дараланбай, мағынасының тұтастығы мен бiрлiгiне бағынышты әрі тәуелді болып, бiр сөздiң орнында жүруi. Ағылшын және қазақ тiлдерiндегi фразеологизмдер белгiлi бiр сөз табына бағынышты болып келiп, мағына жағынан бiр ұғымды бiлдiредi де, бiр сөздiң орнына жүредi, ал сөйлем iшiнде бiр ғана сөйлем мүшесiнiң қызметiн атқарады. «Г.И. Исина. Фразеологические сравнения в современном английском языке. Алматы, 2000, 124-б.»Фразеологизмдердi белгiлi бiр сөз табына жатқызу мәселесiн қарастыруда компоненттер құрамының беретiн мағынасына, морфологиялық табиғатына, синтаксистiк қызметiне байланысты екенiн айта келiп, ғалым Г. Смағулова оларды 6 топқа бөлген: 1. Етiстiк мағыналы фразеологизмдер; 2. Есiм мағыналы фразеологизмдер; 3. Үстеу мағыналы фразеологизмдер; 4. Одағай тұлғалы фразеологизмдер; 5. Әр тарапты (модаль) сөздерден жасалған фразеологизмдер; 6. Сөйлеу дағдысына (речевой штамп) қолданылатын фразеологизмдер.

      Фразеологизмдердi сөз таптарына байланысты жүйелеу  жайлы пiкiрлер көптiң қасы. Мысалы; 1. Кеңесбаев, Э. Айдаров, Р. Жайсакова сынды зерттеушi ғалымдар фразеологизмдердiң сөз табына қатысын жан -жақты қарастырған.

      Фразеологизмдердiң сөз табына қатыстылығын олардың басқа сөздермен байланысса, сөйлем мүшесi болатындығын Х. Қожахметова мақұлдап, “сөйлем мүшесi белгiлi бiр сөз табына қатысты” деп түйiндейдi. Фразеологизмдер мен сөздер бiрiнiң орнына бiрi жүре тұра бiлдiретiн мән-мағыналары тепе-тең болады деп айта алмаймыз. Себебi, фразеологизмнен туатын ұғым жеке сөзбен салыстырғанда анағұрлым күштi, әсiре мағынада айтылады, сонымен қатар жағымды-жағымсыз экепрессивтiк мәнi болады. Жеке сөз белгiлi бiр нақты ұғымды бiлдiрсе, фразеологизмдер дара ұғымды күрделендiрiп, бейнелеп суреттейдi, Осыған орай Э. Болганбаев: «сөз табына қатыстылығын анықтау үшiн  негiзгi сөз бен жалпы тiркестен туатын фразеологиялық мағынаны салыстыра отырып шешу керек», — дейдi.(М.Сәбитова. Салыстырмалы фразеологизмнің кейбір мәселелері. Қазақ мектебі. Алматы-1987. №3. 67-71-бб.)

      Кейбiр  фразеологизмдердiң құрамындағы етiстiк тек қана Passive Vоiсе формасында қолданылады. Мысалы: be gathered to one’s father- қайтыс болу; bе thrown on one’s beam - end / халi мүшкiл болу. Ал, кейбiр фразеологизмнiң құрамындағы етiстiк Passive Vоiсе формасында мүлдем қолданылмайды: make bricks without straw / құр босқа әбiгерлену; steal a march on smb. / үмiтiн үзу; take the wrong turning / жолдан таю т.б.

      Көптеген фразеологизмдердiң құрамындағы зат есiмдер жекеше не көпше түрде қолданылады. Мысалы: keep one’s head above water / ауыртпалықпен күресу; set one’s cap at smb. / артынан қалмау — keep their heads above water; they were all setting their caps at me. Бұл мысалдардан фразеологизмдердiң құрамындағы зат есiмнiң жекеше және көпше түрде де қолданылатынын көремiз. Зат есiмнiң көпше түрде қолданылуы iс-әрекеттi кiм орындағанына ғана байланысты емес, сонымен қатар фразеологизмнiң кiмге қатыстылығына байланысты болып келедi. Мысалы: to pull his leg – have been pulling our legs

      Кейбiр  фразеологизмдегi iс-әрекеттiң бiрнеше адамның орындауына қарамастан, фразеологизмдер жекеше және көпше түрде де қолданысқа түседi. Мысалы: cut off one’s nose to spite one’s face / қолын кесу —cutting off their noses to spite their faces- cut off  their nose to spite their face. 

      Сонда да, көптеген фразеологизмдердің құрамындағы компоненттер нолдiк парадигмада, яғни тек қатаң сақталған өзгертуге келмейтiн сөздiк формада тұрады немесе толық емес парадигмада қолданылады да, басқа шақтық формаларда қолданысқа түспейдi.

      Сонымен қатар ағылшын тiлiндегi фразеологизмдердiң болымды, болымсыз және сұраулы түрде қолданылуы әрдайым емес, шектеулi болады.

      Фразеологизмдердiң құрамындағы етiстiк альтернант есiмдiктермен (one, one’s, oneself, smb, smb’s, smth.) қолданылады. Альтернанттардың орнына баска есiмдiктер, зат есiм немесе басқадай фразалар қолданылуы мүмкiн. Мысалы: Оne есiмдiгi — өздiк есiмдiгiмен, one’s — тәуелдiк есiмдiгiмен, oneself — тәуелдiк есiмдiгiмен, smb’s— өздiк есiмдiгiмен не зат есiммен, one’s — тәуелдiк есiмдiгiмен немесе iлiк септiгiнде тұрған зат есiммен, smth.— зат есiммен алмастырылады. Мысалы:

      Ағылшын тiлiндегi фразеологизмдердiң синтаксистiк ерекшелігі — олардың құрамындағы етiстiктiң басқа сөз таптарымен байланысу жолдары болып табылады. Мысалы зат есiм етiстiкпен белгiсiз және белгiлi артикльмен қолданылады. Мысалы, bеаг а сгоss /ауыртпашылық кешу/; dгор а bгеаk [орескелдiк керсету]; miss the bus, take the blunge /тәуекел кылу.

      Сонымен қатар зат есiм аныктауышпен келiп, етiстiкпен байланысады. Мысалы: draw the lond low /асыра айту/; have a free hand /теуслсiз болу/; foul one’s own nest /бiрсудi каралау/ т.б.

      Кейбiр  фразеологизмдер тек қана болымсыз түрде қолданылады. Мысалы: not to budge an inch /айтқанынан қайтпау/; not to touch hair of smb’s head /көзiнен таса қылмау/; not to see the wood for the trees /ештеңе елемеу/ т.б.

      Сонымен қатар фразеологизмдердiң құрамындағы болымсыз шылау nо етiстiктен кейiн берiледi. Мысалы: think no small bеaг of oneself /өркөкiрек болу see no further than one’s nose /көз алдындағыны көрмеу/ т.б.

      Ағылшын тiлiндегi фразеологизмдердiң көпшiлiгi шылаумен қолданылады. Мысалы: have a mills tone about (round) one’s neck /жүгi ауыр болу/ beat one’s head against a brick wall /айғайға салу/; cut the ground from under smb’s feet /аяғынан шалу); hit the nail on the head /дөп түсу/ т.б. Ал, фразеологизмдердiң шылаусыз келуi сирек кездеседi. Мьтсалы: hold one’s head high /өзін жоғары ұстау/; put one’s foot down /айтқанында тұру,’ т.б.

      Қазақ тiлiндегi фразеологизмдердiң грамматикалық ерекшелiгiне олардың парадигмалық жартылай және толық түрленетiнi жатады. Фразеологизмдердің құрылым құрылысы әр түрлi болуына байланысты, олар етiстiкке тән категорияларды қабылдайды. Бiрақ парадигмалық жартылай түрленетiн фразеологизмдер етiстiкке тән категориялар мен формаларды толық қабылдай алмайды, Мысалы, етiстiктiң салт және сабақтылық категориясы фразеологизмдерге де тән. Бұл олардың жұмсалуының тiкелей объектiге қатысын көрсетедi. Мысалы, сыйғызбау”, “құлағына қыстырмау”, “қырық сақа жүгiрту” т.б. Салт күйiнде жұмсалуы: түймедейдi түйедей ету, тiл қата алмау, қытығына тию. Сонымен қатар болымдылық пен болымсыздық категориясы да  фразеологизмге тән құбылыс болып табылады. Мысалы: дүниеден қайту, түрпiдей тию, төбесiн ою — болымды формада қолданылған, болымсыз формада қолданылуына мысалдар келтiрейiк: тiрi жанды жолатпау, үш ұйықтаса түсiне кiрмеу, қуанышы қойнына сыймау— бұл фразеологизмдер болымсыз түрде жұмсала тұра, болымдылықты бiлдiредi. Мысалы: ернiне тимеу” (көп, тез сөйлеу); сыймау” (ашулану), “жер-көкке сыйғызбау” (мақтау) т.б.

      Парадигмалық  толық түрленетiн фраземдер — етiстiкке тән категорияларды толық қабылдап, етiстiкке жакындай түседi.

      1) Жақ көрсеткіштерiн қабылдайды:

      “Қолға  қарау” 1 жақ қолға қарадым

      II жақ — қолға қарадық

      III жақ қолға қарады т.б.

      2) Шақ көрсеткiштерiн кабылдайды:

      Осы шақ — қолға қаратады, қолға қаратып отыр.

      Келер шақ — қолға қараймыз, қолға қаратар, қолға қаратпақ.

      Өткен шақ — қолға қаратты, қолға қаратқан (екен), қолға қарататын, қолға қаратып едi.

      3) Фразеологизмдер рай категориясы бойынша түрленедi:

      Ашық рай — қолға қаратты (қаратады, қаратпақ).

      Бұйрық рай — қолға қарасын (қарата көрмесiн).

      Қалау рай — қолға қаратпаса игi едi (екен).

      Шартты рай — қолға қаратса.

      4) Фразеологизмдер етiс категориясы бойынша түрленедi, яғни ортақ, өздiк, өзгелiк, ырықсыз етiс формасында келеді: көзiн ашып-жұмды, қабағынан қар жауды, сөздiң майын ағызды.

               5) Көптеген фразеологизмдер есiмше, көсемше тұлғасында келедi. Есiмше, көсемше формасын қабылдаған фразеологизмдер үш шақта айтылып, iс-әрекеттің өту, болу, мерзiмiн бiлдiредi, Қазақ тiлiндегi  фразеологизмдердiң көпшiлiгiнiң морфологиялық құрамында есiм сыңарлар жиi кездеседi де, олар септiк жалғауының бiрiнде тұрады. Мысалы:

      Барыс септiгi — көзге шөп салу.

      Табыс септiгi — бармағын тiстеу.

      Жатыс септiгi —ұзында өшi, қысқада кегi кету.

      Шығыс септiгi — аузынан қағу.

      Көмектес септiгi — қабырғасымен кеңесу.

      Ендi келесi кезекте ағылшын және қазақ тiлдерiндегi

 фразеологизмдердiң құрылымын сипаттау барысында жоғарыда қос тілдегi фразеологизмдер туралы деректер өз септiгiн тигiзедi деп ойлаймыз.

      Ағылшын және қазақ тiлдерiндегi  фразеологизмдердiң құрылымдық сипатына назар аударғанымызда, олардың өзiндiк ерекшелiктерiн байқадық. Қос тiлден жинақталған материалдар фразеологизмдердiң сыртқы құрылымы жағынан екi, үш, төрт, одан да көп сыңарлы болатынын және сөйлемге ұқсас болып кездесетiндерiн көрсетедi.

1. “Екi компоненттi фразеологизмдер сөздiктегi басқа фразеологизмдерден басым” деп, Г. Нургазиева ҚТТС-де  фразеологизмдер туралы айтса, А. В. Куниннiң сөздiгiнде “Англо-русский фразеологический словарь еңбегiнде ағылшын тiлiндегi фразеологизмдердiң компонент құрылымы сан қилы, сондықтан олардың құрылымына байланысты нақты деректер беремiз деп айта алмаймыз. А.В.Кунин «Англо-русский фразеологический словарь» М., 1967ж.

        Қос тiлдегi фразеологизмдердiң компоненттерiнiң орналасу тәртiбiне, қолдану тәсiлiне назар аудардық. Байқағанымыз, фразеологизмдердiң сыңарларының санының аз-көптiгi фразеологизмдердiң мағынасына қатысы жоқ, мағына — компоненттер жиынтығынан туады. Тiл-тiлдегi фразеологизмдер өздерiне ғана тән құрылымдық сипатқа ие болатындығын қос тiлден жинастырған материалдардан көрдiк. Өйткенi, әр тiл — әр ұлт, осыған байланысты фразеологиялық бiрлiктердiң қасиеттерiн атауға болады. Олар:ерекше бейнелiлiк, бiр тiлден екiншi бiр тiлге сөзбе-сөз аударуға келмеушiлiк, семантикалық қайталанбаушылық.

      Фразеологизмдердiң осы қасиеттерiн ескере отырып, ағылшын және қазақ тiлдерiнiң фразеологизмдерiнiң құрылымдық сипатын анықтауға тырыстық. Қос тiлдегi фразеологизмдердi белгiлi бiр жүйеде салыстыруды, яғни морфологиялық қалыптарын негiзге алуды жөн көрдiк. Осы орайда зерттеушi-ғалымдардың теориялық еңбектерiне жан-жақты шолу жасадық.

      Зерттеушi-ғалым Ю.Ю. Авалиани фразеологизмдердiң құрылымдық ұйымдастырылуын белгiлi бiр тiлдiң грамматикалық құрылымының спецификасы мен сөздердiң дистрибутивтi байланыстарының негiзгi типтерi мен олардың тiлдердегi тiркесуiне байланысты екенiн айтады.

      Ш.У. Рахматуллаев, 3.Г. Ураксин, Е.Л. Байрамов, М.Ф. Черновтар фразеологизмдердiң құрылымын жан-жақты қарастырып, жеке тiлдердiң фразеологизмдерi өздерiне ғана тән құрылымдық сипатқа ие екенiн дәлелдедi.

      Қазақ тiл бiлiмiнде фразеологизмдердiң құрылымдық сипатын Кеңесбаев, Х,К. Қожахметова, Р.Е. Жайсақова  еңбектерiнде қарастырса, ағылшын тiл бiлiмiнде И.В. Арнольд, О.С. Ахманова, В,Д. Аракин, А.В. Кунин  т.б. зерттеушiлер бұл салада теориялық тұжырымдар жасаған.

      Осы теориялы еңбектердi негiзге ала отырып, қос тiлдегi фразеологизмдердiң құрылымын сипаттауға тырыстық. Фразеологизмдердiң басыңқы сыңары — етiстiктер болса, құрамындағы басқа сыңарлары басқа сөз таптары етiстiкке бағынады да, онымен синтаксистiк байланысқа түседi. Жинастырған материалдардан фразеологизмдердiң әр түрлi синтаксистiк, морфологиялық қарым-қатынаста тұрған құрылымдық бiрлiк екенiн көрдiк. Фразеологиялық бiрлiктердi құрылым-құрылыс жағынан жүйелеу барысында олардың құрылымдық ерекшелiктерiнiң құрамындағы сыңарларының сан қилы болып сипатталатынын анықтадық.