Бұқаралық-ақпарат құралдарындағы фразеологизмдер

      К.Аханов қазақ тілі фразеологизмдерін В.В.Виноградов классификациясына сүйене отырып, семантикалық тұрғыдан:

      1. фразеологиялық тұтастық;

      2. фразеологиялық бірлік;

      3. фразеологиялық тізбек;

      4. фразеологиялық сөйлемше деп  топтастырады.

      Орыс  тілі білімінде В.В.Виноградовтың  классификациясын негізге алып бөледі. Қазақ және ағылшын тіл білімінде  де осы классификацияны бірден –бір етіп келе жатырмыз және олар: 

       1. фразеологиялық тұтастық (phraseological fusions);

      2. фразеологиялық бірлік (phraseological unities);

      3. фраеологиялық тізбек (phraseological collocations) болып, негізінен үш топқа бөлінеді. Үш топтың әрқайсысын жеке алып талдап көрейік: (В.В.Виноградов. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке. М.,1972. )

      К.Аханов: Фразеологиялық тұтастық деп бөлініп ажыратылмайтын, беретін мағынасы жағынан құрамындағы сынарладың мағынасымен мүлдем байланыспайтын, әбден бітісіп, тұтысып кеткен томаға тұйық тіркестерді айтамыз – дейді. Мәселен, мұрнынан шаншылып жүр, мұрнына су жетпеді дегеннен қолы тимеді, бұрылуға мұршасы болмады дегенді немесе ағылшын тілінде: to let the cat out of the bag дегеннен сыр шашу, немесе аңдамай сөйлеу дегенді түсінеміз.

      Бұл мағына осындағы үш сөздің тұтас жиынтығынан  келіп шығады. Түйдек ішіндегі жекелеген  талдау жасап, бірін екіншісінен  бөліп алуға көнбейді. Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан  пайда болғанымен, олар іштей түрлі бөлшектерге бөлінбей, іс-әрекетті, сапа мен белгіні, зат пен құбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп бере алады.

      Фразеологиялық  бірлікке Л.Аханов мынандай анықтама береді: «Мағынасы жағынан ажыратылмай, тұтасымен бір бүтін мағынаны білдіретін, бірақ сөз тіркестерінің бір бүтін мағынасы лексикалық сыңарлардың мағыналарының бірігіп тұтасуынан тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері». Бұлардың лексикалық мағынасы толық сақталған сөздерден бірігіп, тіркестің бүтін мағынасы сөз тізбегінің мағынасымен астарлас, образды, астарлы болады. Мәселен, ескі жараның аузын ашты дегеннен өткенді қайта қозғады, ұмытып кеткенді еске салды дегенді түсінеміз. Ал ағылшын тілінде: to give a person a blacklook – ашулы немесе ала көзбен қарау. Бұл фразеологиялық мағынаның жасалуына, сөз жоқ, ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағынасы негіз болған.

      Кейде фразеологиялық тұтастық пен арасында айырмашылық байқалмай тұратын  фразеологизмдер бар. Мұндағы ескертетін  нәрсе тұрақты тіркес мағынаның  тек көнелуіне байланысты түсіну керек. Мысалы: ит басына іркіт төгілу – «ағыл-тегіл, молшылық». Сырт тұлғасы жағынан фразеологиялық бірлікке ұқсас, мағынасының тым көмескіленуінен фразеологиялық тұтастыққа да ұқсас. Жалпы алғанда фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық бірліктер сөздерге жанамалық қатыста жұмсалуына орай, көбіне бір топқа біріге береді. Мәселен, орыс тіл білімінде мұндай құбылысты Н.Шанский идиомалар немесе орамдар деп атайды. Қазақ тілінде де фразеологияның бұл екі тобы бір-біріне өте жуық тұрақты сөз тіркесі деп қарастырады. Фразеологиялық тұтастық пен фразеологиялық бірліктер фразеологиялық тізбектерден семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгелешеленеді.

      Фразеологиялық  тізбектер дегеніміз  не? «Мағынасы жағынан құрамындағы сөздердің мағынасымен байланысып, тіркесу тұрғысынан орнығып тұйықталған сөз тіркестері». Тілде сөздердің тіркесу қабілеті бірдей десем, қайсы бірі кез келген сөзбен тіркесіп, белгілі бір ұғымды білдіруге бейім болса, енді бірі аз ғана сөздермен одақтасып, сонымен ғана тіркеседі. Тұрақты сөз тіркестерін сөздер тобы ғана жасайды. Кез келген сөз тұрақты сөз тіркестерін жасай алмайды. Мысалы: бота көз, қоян жүрек, тоң мойын, жел аяқ т.б. Ағылшын тілінде: white crow, a bosom friend т.б.

      Фразеологиялық  тізбектің құрамындағы ерікті мағынадағы сөз сан алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілеті болса, фразеологиялық туында мағынадағы сөз бірді екілі сөзбен ғана шектеліп қолданылады. Мысалы: көк бет, қысыр көз деген фразеологиялық тізбектің құрамындағы бет (жалпы бет, сопақ бет) сөз (аз сөз, бұрыс сөз, көп сөз) деген қыруар сөздермен тіркесіп қолданыла берсе, фразеологиялық мағынадағы көк сөзі бет сөзімен, сөз қысыр сөзімен ғана тіркеседі.

      Фразеологиялық  тізбектің сыңарларының бастапқы мағынасы онша ашық та айқын болғанымен, солғын тартып сезіліп тұрады. Мысалы: көз ұшында, көз жеткісіз, көзін тырнап ашқалы, көзі тірісінде т.б.

          ІІ тарау. Бұқаралық-ақпарат құралдарындағы фразеологизмдер

2.1. Баспасөз беттерінде фразеологизмдердің қолданылуы

    Бұқаралық  газет стильінде фразеология ең маңызды компонент болып табылады. Бұқаралық газет тілінде екеу араның қарама-қарсы диалектикалық қарым қатынасы болып табылады. Баспасөз беттерінде фразеологизмдерді  қолдану ақиқаттық  көзқараста ерекше маңызы бар.   

      Журналистер фразеологизмді кіріспе сөзде тақырыпта творчестволық қолданады. Мәтінді жариялау кезінде газеттің тақырыбына назар аудару үшін қолданылады. Осындай тақырыпта жазатын эксперссия қоғамда атақты бола алады. Осыған мысал  жоқшылық, жоқшылыққа жолығу, еңсесі түсу. Семантикалық және құрылымдық-стилистикалық өзгеріс фразеологиялық тіркестерде фразеологизмнің тіркесіне бір бөтен сөз қосылған жағдайда мағынасы жойылып кетеді.

    Журналистер фразеологизмдерді стилистикалық бояуда творчествалық өңдеуде ішкі формасын құрастырып, сыртқы көріністе еркін қолдану үшін таңдайды. Трансформацияның негізгі саласы ретінде сол кезде атақты болған кітаптың, фильмдердің, өлең жолдарынан үзінді, атауын алады. Контекспен тақырыптық – фразеологизм саласына байланысты актуализациялық екі негізгі түрі туралы жақын шектегі актуализация фразеологиялық тіркесте өзгеріс жаңарады, тақырыптық құрылым шегінде жалпы қабылданған вариант түрінде болады және қашықтық шектегі актуализация фразеологиялық тіркес өзінің үйреншікті мәтіннің кез -келген жерінде  қарама-қайшылықта қойылады. Журналистер жақын шектегі актуализацияны қолдануды жөн көреді, яғни құрылымның түрлі түрде өзгеруі. Баспасөз тілінде тақырыптың – фразеологизмнің бір компоненті ауысып жаңа түрі кеңінен қолданылады.Мысалы: «Ассистентінің басы-алланың добы» яғни адамның басы-алланың добы, «Қазақтың сары баласы» яғни Қазақтың қара баласы. Актуализация негізінде фразеологиялық тіркесте жаңа бір ой, көркем сапалы фразеологизм сөз байлығы пайда болады. Жаңарған актуализацияның тақырыптағы айналымы фразеологиялық варианттан өзгешелігі лексикалық өзгерісі болып табылады. Варианттардың ауысуы негізгі ойға және фразеологиялық негізге әсер етпейді, осындай өзгерудің нәтижесінде қосымша стилистикалық бояуға ие болады. Газет тақырыптарында қатты әсер беретін фразеологиялық тіркес кеңінен қолданылады: Жол қадырын жүрген білер...

    Актуализацияның қолданылуы тақырыптағы сөз тіркесіне  қызықты үлгі, құрылымның, фразеологиялық тіркестің ритмикалық шығысы енгізіледі: сыйға - сый, сыраға –бал. (Солдат,  №5 қараша,2007)

    Бұндай  құрылымға тек фразеологиялық элементтер әсер етеді. Тақырыптық өзгерістің айналымы өзінің алғашқы мағынасынан семасиологиялық қолдау алады, бұндай қолдаусыз актуализациялық фразеологизм өзінің қызметін атқара алмас еді, яғни оқырмандарға ойды айқын, көркем жеткізе алмас еді. Қашықтық шектегі актуализация кезінде ішкі форма (лексика-грамматикалық тұтастық) фразеологиялық тіркесте  ешқандай өзгеріссіз тек мәтінде қайта ойлау болады. Материалдарды оқығанда  негізгі ой басқа рең береді. Бұнда көптеген ойнақы сөздердің тізбегі, жеке сөздердің тура және ауыспалы мағынасында фразеологиялық айналымның құрамына кіретін сөздер жатады.

    Фразеологиялық  тіркесте екі семантикалық жоспардың  контимациясы-анықталған стильдік әсерді айқын қабылдау- тура және ауыспалы яғни, бір уақытта фразеологизм ретінде және еркін сөз тіркесі ретінде қолдану.

    Қорыта  айтқанда, жаңа өз бетінше құрылған метафорлық құрылым, және фразеологизм жалпы тілдік метафора мен үйреншікті фразеологиялық тіркестің нормативтік  реңде қабылданады. Бұл екі жоспарлы ойды және көркемдік мүмкіндікті туғызады. Газет беттерінде фразеологизімдерді қолдану өз ойын, сезімін, сынын, көркемдігін, ана тіліміздің сөз байлығын, мәнерін жеткізе аламыз. Баспасөз беттерінде фразеологизімдерді жалпылай қолдынып келуде. «Костомаров В.Г. Русский язык на газетной полосе. М., 1971, 268-б.»

      Фразеологизмдердің  қазіргі қазақ баспасөзінде қолданылу  деңгейі қай шамада, публицистикалық  жанрға тән ерекшелікке байланысты тұрақты тіркестердің өзіндік қандай лингвостилистикалық табиғаты бар деген мәселелерге тоқталудың, зерттеудің маңызы зор болса керек.

      Зерттеушілер  тілімізде фразеологизмдерді қолданудың екі тәсілі бар екенін айтады:

1. Фразеологизмдердің жалпыхалықтық формада қолданылуы.
2. Фразеологизмдердің өзгертіліп, авторлық өңдеумен қолданылуы.

      Біз де зерттеушілердің пікіріне сүйене отырып баспасөздегі фразеологизмдерді  екіге бөліп қарастырамыз: 1) Баспасөздегі дәстүрлі фразеологизмдер. 2) Баспасөздегі авторлық қолданыстағы фразеологизмдер. Қазіргі баспасөзде жалпыхалықтық  формадағы фразеологизмдер жиі қолданылады. Оған себеп халқымыздың қанына сіңген ерекше қасиеті, сөз шеберлігі мен шешендік өнеріне деген ықылас-ынтасы, сөз мағынасының тереңдігін көздеуі, «ақынжанды» болмысы, тағысын тағылар қаламгердің осы қазынадан керегінше алуына мүмкіндік туғызады.

      Фразеологизмдер ең алғаш ауызекі сөйлеу тілінде  немесе жазу тілінде қолданылып жалпыға  танылады. Көптеген ғалымдар фразеологизмдердің өзіне тән негізі мынандай болады дейді:

1. дайын тілдік бірлік ретінде қолданылады;
2. жалпыға бірдей танылған қолдану заңы болады;
3. мағына жағынан бірлігі сақталады;
4. екі сөзден кем болмайды.

      Фразеологизмдердің  қай-қайсысы болмасын (идиом, фраза, мақал-мәтелдер) бәрі де ең алғаш халықтың сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын  қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді.

      Фразеологизмдер өздерінің бейнелік құрылысы жағынан  да әр алуан болады. Онда тұрақты  эпитет, тұрақты теңеу, тұрақты әсірелеу сияқты поэтикалық тіл үлгілерінің  бәрі де бар:

      Тұрақты эпитет: қыпша бел, бұраң бел, ай қабақ, сүмбіл шаш,т.б.

      Тұрақты теңеу: атқан оқтай, иненің жасуындай, көздің қарашығындай,

      Тұрақты әсірелеу: көл-көсір, телегей теңіз, көп түкірсе көл болады, әлемде теңі жоқ, қыл өтпестей, ине шаншар жер жоқ, түймедейді түйедей етті т.б.

      Тұрақты литота: Әсірелеуде белгілі бір зат не құбылыс шамадан тыс үлкейіп айтылса,  литотада, керісінше,  өте кішірейтіліп айтылады. Мысалы, тізе бүкпеу, бел жазбау, кірпік қақпау т.б. Фразеологизмдерге образдылық мәндер беретін синтаксис, фонетика және ырғақ сияқты көптеген тәсілдер бар. Бұл тәсілдер тұрақты сөз тіркестерін поэтикаға жақындатады. Мәселен, фразеологизмдердің көпшілігі шендестіру, дамыту, параллелизм, анафора сияқты поэтикалық синтаксиске құрылған.

      Шендестіру  (антитеза) жолымен құрылған тұрақты сөз тіркестері: мың асуға бір тосу, бірде бие, бірде түйе т.б.

      Антонимге құрылған мақал-мәтелдер: көп тыңда, аз сөйле, бетегеден биік, жусаннан аласа, ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс, не өліде, не тіріде жоқ .т.б.

      Фразеологизмдердің  ішінде мағынасы бір-біріне қарама-қарсы құрылған антонимдік құбылыстарда фразеологиялық антонимдер байқалады: су жүрек, жүрек жұтқан, т.б.

      Оксиморон – мағынасы қарама-қарсы антоним сөздер ара тіркесіп, бір ұғымды білдіреді: тірі өлік, (тірі аруақ), тірі жетім, жаман жақсы көру, ілгері басқан қадамы кері кетті, жіпсіз байланды т.б.

      Дамыту: оқу-білім бұлағы, білім өнер шырағы, тай құнанға жеткізер, құнан атқа жеткізер, ат мұратқа жеткізер т.б.

      Параллелизм: киім кірі жуса кетер, көңіл кірі айтса кетер, гүл өссе жердің көркі, қыз өссе елдің көркі, сүңгінің жарасы бітер, тіл жарасы бітпес т.б. бұл құбылыс мақал мен афоризмдерде жиі кездеседі.

      Анафора: Сөзді немесе сөйлемшені сөйлемнің басында бірыңғай қайталауды анафора деп атаймыз. Қол-қолды табады, көре-көре болады, сөйлей-сөйлей шешен болады, бояушы-бояушы дегенге сақалын бояйды, ауыздан-ауызға таратады,   т.б.