Қазақстан Республикасыеың саяси жүйесі

    Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасының негізі –шаңырақ. Ол елтаңбаның жүрегі. Шаңырақ мемлекеттің түп-негізі –отбасының бейнесі. Шаңырақ –күн шеңбері. Айналған күн шеңберінің қозғалыстағы суреті іспетті. Шаңырақ – киіз үйдің  күмбезі көшпелі түркілер үшін үйдің, ошақтың, отбасының бейнесі. Тұлпар – дала дүлдүлі, ер-азаматтың сәйгүлігі. Ол жеңіске деген жасымас жігердің, қажымас қайраттың, қажырдың, тәуелсіздікке  ұмтылған құлшыныстың бейнесі. Қанатты  тұлпар уақыт пен кеңістікті біріктіреді. Ол – өлмес өмірдің бейнесі. Бесбұрышты жұлдыз елтаңбаның тәжі іспетті. Қазақстан  Республикасының елтаңбасының авторлары  – Ж. Мәлібеков пен Ш. Уалиханов.

    Мемлекеттік Ту мен Елтаңба жөніндегі арнайы заңда Қазақстан Республикасының  азаматтары ту мен елтаңбаны құрметтеуге  міндетті екендігі атап көрсетілді. 1992 жылғы маусымда «Қазақстан Республикасы Әнұранының музыкалық редакциясы туралы»  Заң, кейіннен -- Әнұран мәтіні қабылданды.

    Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраны  – Қазақстан Республикасының  мемлекеттік рәміздерінің бірі. Әнұран салтанатты рәсімдерде, мемлекеттік  органдар өткізетін өзге де шараларға  байланысты орындалады.

    Ел  рәміздерін қабылдау – аса маңызды  тарихи оқиға болды. Көп жылдар бойы Қазақстан өзінің ішкі және сыртқы саясатын анықтау мүмкіндігінен  айырылған еді. Енді жаңа рәміздерді қабылдау тарихи сахнаға жаңа мемлекеттің, жаңа бейбітшілік сүйгіш державаның шығуын білдірді. 
 
 

ҚР-дағы саяси жүйенің құрылымы мен ерекшеліктері

      Жас егеменді Қазақстан мемлекеттік-саяси құрылымы тоқсаныншы жылдардың бірінші жартысында қалыптасты. 1993  жылы қабылданған Конституция бойынша мемлекеттік өкімет билік заңдық, атқару және сот билігі болып бөлінеді. Атқарушы өкімет билігінің біртұтас жүйесін басқаратын мемлекет басшысы ретінде президенттік билік орнады. Қазақстан Республикасы-демократиялық, зиялы және біртұтас (унитарлық) мемлекеттік сипатын алды. Егеменді мемлекеттің күшті президенттік республика құру бағытында дамуы басты стратегиялық мақсатқа айналды.

       Президенттік билікке көшу объективтік  заңдылық. Саяси жүйенің бұл түрдегі  ерекшелігі-президент қоғамнан, партиялардан, парламенттен және барлық билік  институттарынан жоғары тұрып,  олардың жұмысын үйлестріп, бағыттап  отырады. Қоғам өмірінің өткелең,  төтенше кезеңдерінде ол конституцияның  бірден-бір кепіліне және мемлекеттік  егемендіктің нақты көрінісіне  айналды.

       Дүние жүзіндегі көптеген демоктариялы  елдердің тарихи тәжірбиесі көрсеткендей  бұл ел басқару түрінің бірден-бір  пәрменді түр екендігі Қазақстанның  қоғамдық-саяси өмірінде ерекше  дәлелденді. Осы тоқсаныншы жылдардың  басында кешегі Одақтың көптеген  аймақтарында саяси тұрақтылық  бұзылып, азаматтық және ұлттық  тартыс-қақтығыстар бел алған  тұста Қазақстан экономикалық  құз шатқалға құлап кетудің  аз-ақ алдында тұрды. Мемлекетті  осы апттан жедел алып шығу  президенттік биліктің басты  мәселесі болды. Бұл үшін экономикалық  реформаны саяси тұрғыдан қорғау, ел ішінде саяси тұрақтылықты  сақтау, жас мемлекеттің қорғаныс  және қауіпсіздік жүйесін құру,  Қазақстанның геосаяси жағдайына  сәйкес дербес сыртқы саясат  жүргізу стратегиялық өткір мәелелерге  айналды. Осымен қатар Қазақстанды  дүние жүзіне танытып, әлемдік  қоғамдастық құрметтейтін дәрежеге  көтеру, ядролық қарусыздану процесінде  тарихи мәселелерді жедел шешу  керек болды .

        Президенттік билік институтын  еңгізу арқылы республикада ең  бір қиын өткелең жағдайда  өкімет билігі орнықты ұсталып,  қоғамдық-саяси жүйе жедел түрде  дамыды. Мысалы,  бір ғана 1992 жылдың  өзінде мемлекеттің төл күш-құрылымдары-әскери  күштер,  Республикалық ұлан, ішкі  және шекара әскерлері құрылды. 1993 жылдың сәуір айында тарихта  тұңғыш рет Қазақстанның Теңіз  күштерін құру істері басталды. Осылай жас мемлекеттің қорғаныс және қауіпсіздік жүйесін құру ісі қысқа мерзімде аяқталды. Осы жылдары сыртқы істер министрлігі шын мәніндегі сыртқы саясат мекемесіне айналды. Шет елдермен және халықаралық ұйымдармен барлығы 800-ден астам құжат жасалды.

      Тоқсаныншы жылдардың бірінші  жартысындағы Қазақстанның қоғамдық,мемлекеттік-саяси  өмірлік барлық жағынан да  күрделі өзгерістерге толы.

       Қазақстанның тұңғыш Президенті  Н.Ә.Назарбаев 1990 жылғы 24 сәуірде   ҚазССР Жоғарғы Советінің сессиясында  жасырын дауыс берудің нәтижесінде  сайланып, ал 1991 жылдың 1 желтоқсанында  бүкілхалықтық сайлау арқылы  билікке келген болатын. Бұл  Қазақстанда саяси бір жүйеден  екінші жүйеге көшудің алғашқы  жылдары еді. Қоғам өмірінде, елді  басқару саласында президенттік  билік комунистік партия және  кеңестер билігімен қатар өмір  сүруі.

        1991  жылғы қыркүйекте Қазақстан  Компартиясы мүшелері Социалистік  партияға айналу туралы шешім  қабылдады да бүкіл қызметінің  мән-мағынасын түбегейлі жаңартуға  тиісті болды. Социалистік партия  мемлекет басындағы билеуші партияның  сипатынан айрылып, сол кезеңнен  бастап, халық арасында өз күшімен  бедел жинауға тиіс болды. Социалистік  партия съезінің шешімімен келіспейтіндер  өз партияларын құрып, ресми  тіркеуден өткізуге мүмкіндік  алды. 

        1992 жылы «Қазақстан Халық Конгресі»  партиясы құрылды. 1993 жылдың басында  «Қазақстанның Халық бірлігі»  одағы құрылып, бұл кейін партияға  айналды.1994 жылы наурызда Әділет  Министрлігі Қазақстан коммунистік  партиясын тіркеді. 1995 жылы Қазақстанның  демократиялық партиясы дүниеге  келді. Саяси партиялар мен  қозғалыстардың саны жылдан-жылға  көбейе бастады, солардың қатарында  1997 жылы Қазақстан либералдық  қозғалысы қосылды.

      Ең бір қиын күндерде шын  мәніндегі халық өкілеттілігінің,  ұлттық демократияның органы  ретінде «Қазақстан халықтары  Ассамблеясы»  дүниеге келді.  Бұндай ерекше маңызды, күшті  қоғамдық ұйым ТМД елдерінің  ешбірінде жоқ. Қазақстанда тұратын  барлық ұлттардың, ұлттық топтардың  азаматтарын саяси, экономикалық  және әлеуметтік салалардың жаңаруына  жұмылдыратын қоғамдық ынтымақ  органы- Қазақстан халықтары Ассамблеясын  құру туралы шешім 1992 жылғы  желтоқсанда өткен қазақстан  халықтары құрылтайында қабылданды. Ассамблеяға мемлекет басшысының жанындағыконсультативті-кеңесші орган дәрежесі берілді. Ол ұлт саясатына байланысты көптеген ұсыныстар енгізумен бірге, халық арасында күнбе-күн нақты жұмыстар жүргізуде. Мысалы, 1995 жылдан бастап жоғарғы оқу орындарында Ассамблея квотасы бойынша түскен аз ұлттардың өкілдері оқи бастады.

      Егеменді Қазақстан Республикасының  жаңа Конституциясы қабылданды. Бұл негізгі Заңның жобасын  талқылауға үш миллионнан астам  азаматтар қатысты. Олар 1993 жылғы  Конституцияға 30 мыңнан астам  ұсыныстар мен ескертпелер енгізді.

      Жас егеменді Қазақстанның Конституциясы  1995 жылғы 30 тамызда өткізілген  респуебликалық референдумда қабылданды. Қазақстан Республикасы өзін  демократиялық зиялы, құқықтық  және әлеуметтік мемлекет ретінде  орнықтыратындығы, оның ең қымбат  қазынасы-адам және адамның өмірі,  құқықтары мен босьандықтары  болатынын заңдандырды. Осымен  қатар Қазақстан Республикасы  президенттік басқару нысанындағы  біртұтас мемлекет ретінде заңдандырылды.  Қазақстанда мемлекеттік тіл-қазақ  тілі болып бекітілді. Конституцияның  кіріспесінде Қазақстанныың егемендігімен  оның болашақ ұлттық өркениетке  бағытталған саяси стратегиясы  айқын көрсетілген. Онда: « Біз,  ортақ тарихи тағдыр біріктірген  Қазақстан халқы, байырғы қазақ  жерінде мемлекеттік құрастырып, өзімізді еркіндік, теңдік және  татулық мұраттарына берілген  бейбітшіл азаматтық қоғам деп  ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастыққа  лайықты орын алуды тілей отырып,қазіргі  және болашақ ұрпақтар алдындағы  жоғары жаупкершілігімізді сезіне  отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз»-деліінген.

       Осы Ата Заң қабылданар алдында, 1995 жылдың 29-сәуірінде Қазақстан  Республикасы Президентінің өкілеттілігін  ұзарту туралы референдумда өткізілді.  Мұнда қатысушылар тізіміне іліккен  8.309637-сі немесе 91,21 пайызы дауыс  беріп, олардың 95,46 пайызы президент  өкілеттілігін ұзартуды жақтады.  Бұл ақиқат, біріншіден, Конституцияның  президенттік басқару нысаны  туралы қағидасының заңдылығын, өміршеңдігін көрсетеді. Екіншіден,  Қазақстанда қоғамдық-саяси тұрақтылықтың  орныққандығын көрсетеді. Үшіншіден,  қазақстандықтар Президенттің ішкі, сыртқы саясатын толығынан қолдайтынын  танытты.

       Жаңа Конституцмяны қабылдау  мен         Президенттің  өкілеттігін ұзарту туралы бүкілхалықтық  референдум арқылы демократиялық  егеменді мемлекеттіктіңнегізі  қаланды. Жаңа президенттік билік  түрімен ескі кеңестік жүйе арасындағы үйлеспестік, қайшылық жойылды. « Президент мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда қазақстан атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға» болды. Президентті сайлау жүйесі нақтылы белгіленді. Оның мемлекеттік міндеттері мен құқықтары, импичмент туралы ереже-бәрі де Негізгі Заңда түйінделеді. Тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан тұратын Парламент заң шығару қызметін атқаратын, республиканың ең жоғарғы өкілді органына айналды.  Заңнын 52-бабы бойынша Парламент депутаттары қандай да болсын аманатты мандатпен байланысты емес болды.

         Республиканың атқарушы билігін  жүзеге асыратын атқарушы органдар  жүйесін басқаратын Үкімет президент  алдында жауап беруге және  Республика Парламентінде есеп  беруге міндеттелді. Қазақстан  Республикасында сот төрелігін  тек сот қана жүзеге асыратын  жаңа түрде сот билігі заңдастырылды.  Осы жүйеде дүниеге келген  Конституциялық кеңес мемлекеттік  биліктердің арасында дау туған  жағдайда Республика Президентінің,  Парламент депутаттарының сайлауын  өткізудің дұрыстығын және референдум  өткізу туралы, басқа да осы  сияқты саяси мәселелерді шешетін  болды. 

ҚОРЫТЫНДЫ

  Міне  осылайша Қазақ халқы сан ғасырлар  армандаған еркіндігіне, тәуелсіздігіне  қол жеткізді. Енді еліміз аз  ғана тәуелсіз жылдарында дамығыан  елдер қатарына қосылуға бар  күш жігерін салуда. Бұл әрине   елбасымыздың көреген саясатының  жемісі, еліміздің зайырлы, өркениетке  ұмтылуы деп түсінеміз. Ендігі  болашақ халқына адал елін, жерін,  туған тілін сүйетін жастардын  қолында!!! 

«Ұлт  өзінің мемлекеттігінсіз ұлт болып өмір сүре алмақ емес…Біздің  мемлекетімізде тұрғылықты ұлттың-қазақтардың  мүдделері жекелеген  мәселелерде ерекше атап айтылатыны әбден  орынды, мұның өзі  мемлекеттердің бірқатарында тап, осылай етіледі  де», деп атап көрсетті Н.Ә.Назарбаев.

Әдебиеттер  тізімі

1. Н.Назарбаев. Жаңа әлемдегі Қазақстан. Астана,2007.
2. Декларация о государственном суверинетете Казахской Советской Социалистической республики.-25.10.1990г.// Казахстанская правда.-1990г
3. Г. Асылханова. О процессах политического развития Казахстана. Саясат- Полис, 2005г.
4. Конституция Республики Казахстан.- Алматы,1995г.
5. Google, Яндекс беттері