Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оны жетілдіру жолдары

• Бизнесті ашу немесе тіркеу (ҚР 57 орын алады).
• Салық төлеу (44орын)
• Құрылысқа рұқсат алу (173 орын)
• Меншікті тіркеу (72 орын)
• Бизнесті жабу (100 орын)

    Қазіргі уақытта бірінші этапта Үкіметтің басқаруымен  5 ұсыныстың өзгерісті қажет ететін  3 бағытын қарастырып жатыр: 

    Кесте 12

    Салықты төлеу мен есептеу бойынша  рейтинг нәтижесі 

    Заңды тұлғаларды тіркеу;

    Меншікті  тіркеу;

    Лицензиялау (құрылыс салуға рұқсат беру), ал қалған 2 этап (салық төлеу мен бизнесті жабу) бойынша ұсыныстар аталған  топтың екінші этапта қарастыратын және талқыланатын жұмысы болмақ.

    Атап  өту қажет, ҚР ҚМ Салық комитеті осы рейтингтердің қорытындыларын  бұдан бұрында қарастырған болатын, қорытындысында жүріп жатқан процесстер жайлы жедел мағлұмат алуға және іскерлікті жетілдірудегі күшті және әлсіз жақтарын анықтауға көмегін тигізді.

      «Салық төлеу» бөлігінің берген есебі  бойынша  Қазақстан салық төлемдері бойынша (барлығы  9 түрлі салық,  15 орын)жоғары көрсеткішке ие, сонымен қатар жеткілікті түрде жақсы салық салу  (58 орын,  жалпы ставканың көлемі36,7%) ставкасы   позициясын ұстанады.  

    Сурет 3 Салық төлемдерінің саны бойынша мемлекеттердің рейтингі 

    Ескерту-дерек  көзі:«Doing Business 2008» Әлемдік банкінің есеп беру мәліметтері негізінде 

    Келесі  кезекте салық заңнмасында орын алған салық ставкаларының орташа ставкасы бойынша рейтингті қарастыратын болсақ, оны төмендегі суреттен байқауға болады.

    Бізге айтарлықтай түрде көрсеткіштерді жақсартатын сала – бұл салық  міндеттемелерін орындауға кететін  уақыт (105 орын), соның ішінде салықты  аудару, салық есептемелері формасын толтыру және салықты төлеу сияқты мәселелер.

    Осы сұрақ бойынша жұмыс жүргізу  негізгі үш бағытта іске асады:

• Нормативтік құқықтық базаны жетілдіру;
• Ақпараттық технологияларды енгізу;
• Мониторинг пен бизнес процестерді жетілдіру.

    Жоғарыда  айтылғандай жаңа Салық кодексін  жасау аясында нормативтік құқықтық базаны жетілдіру мақсатты түрде іске асуда. Ақпараттық технологияларды енегізудегі   басты мақсат максиалды түрде электрондық құралдарды тарату, салық төлеушілер мен салық органдарының физикалық байланыстарын минимализациялау. Бұл жұмыс «Электрондық үкімет» аясында іске асуда. Мысалға, осы жылы салық төлеушілерге салық органдарындағы есептеулерінің жағдайы мен тексеру актілерін формалау үшін  өзінің жеке тіркеу  мәліметтерін, жеке счеттарын  қашықтан басқаруды жүзеге  асыруды жоспарлап отыр[23].

    Салық жүйесін жан – жақты қарастыруды  қорытындылай келе, оның барлық жақсы  жаман жақтарын талдай отырып келесі тұжырымдарды жасауға болады.

    Өте маңызды өзгерістер қатарына салық  жүйесін реформалау жатқызылады. Мұндағы  ең басты жетістік ол жүйенің кеңейтілуі және бұл жүйеге көп төлемдер санының қосылуы. Қосылу себебі, біріншіден мемлекеттің өзінің қаржылық базасын қатайту мақсатында, екіншіден, осы мақсатта әлеуметтік-экономикалық процестерге әсер ету механизмін үлкейту, күшейту қажеттілігінде болды. Өкінішке орай, бұл әрекет толық орындалмады. Салық жүйесінде салық салудың фискалдық бағытына қарай өтті, бұл бюджетке керекті қаражат әкелмеді, ал салықтық реттеу және ынталандыру қызметтері тиімсіз құрылды, соның ішінде меншіктік төленбеген төлемдік баға жүйесі бәсекелестігі жоқ қатынастардың реттелмеушілігінен туындады.

    Сонымен қатар, қазақстандық салық саясатының шегінде ұлттық ерекшеліктер проблемасына көшкен кезде жаңа Салық кодексінің ұлттық ерекшеліктерден және Қазақстанның табиғи-географиялық факторларымен ерекшеленетін әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттарынан кейбір алшақтықтарымен сипатталады.

    Біріншіден, Қазақстан - әртүрлі табиғи аймақтары бар ұланғайыр ел және тиісінше бізде жалпы ұлттық өнімдегі энергия шамасы өңірлер бойынша әртараптандырылған.

    Екіншіден, аумағының үлкендігіне байланысты Қазақстандағы өнімдерді келікпен тасымалдаудың өзіндік құны кептеген дамыған елдердікінен анагұрлым жоғары.

    Үшіншіден, Қазақстан әлемдегі табиғи ресурстары өте бай елдердің бірі. Алайда, әлемдік еңбек бөлінісінде Қазақстанға отандық ендеу өнеркәсібінің мардымсыз дамуы аясында оған шикізат базасы ендіріс технологиясы темен ел мәртебесі бекітілді. Осы үдірісте оның соңғы роль атқармағандығы және қолданыстағы салық жүйесінің ықпал ететіндігі түсінікті де.

  Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қазақстан Республикасының салық жүйесін әрі қарай жетілдіруде, темендегілерді есепке алу қажет:

• негізгі керсеткіштер бойынша өндірісті аймақтың белуді, сондай-ақ табиғи және географиялық ренталарды шығарып тастау мен қайта үлестіру мәселелерін (ұқсас салықтық тәжірибе АҚШ-та, Канадада, ФРГ-да, Италияда және басқа да елдерде кеп жылдан бері қолданылуда);
• әлемдік деңгеймен салыстырғанда келіктік жеңілдетілген ставкалар есебінде отын-энергетикалық ресурстар мен келіктік тарифтердің ішкі бағасын ұстап қалу қажеттілігін.

    Мемлекеттің болашақ экономикасын құруға бағытталған ынталандырғыш факторлары да міндетті түрде болуы қажет. Бұл экономиканы несиелеуді, ипотекалық несиелеуді және құрылысжинақтаушы жүйені, лизингті, вексельді айналымды дамытуға, сондай-ақзейнетақы жүйесін жетілдіруге, сақтандыру нарығын, қымбат металдардың ішкі нарығын және басқа да қаржылық құралдарды дамыту үшін жағдай жасау сұрақтарындағы салықтың босансуларға да қатысты. Республикадағы жинақтау мен инвестициялық процестерді ынталандыруды қоса айтуға болады.

    Бәріне ұнамды салықтық заңнама жоқ және болмайды да. Кез-келген жағдайда мемлекет пен салық төлеушінің ықыластарының тең болуына жету қажет.

    Ресейлік экономистер айтқандай, Ресейде салықтық ауыртпалық үлестірілуі біркелкі емес. Қазақстан Республикасында да осындай жайт. Шынында да, салықты мүлдем телемейтін немесе табыстарына мүлдем сәйкес емес көлемде телейтін тұрғын топтары жеткілікті-ақ. Кейбір есептеулерге қарағанда экономиканың «сұр» секторында (яғни, салықтан жасырылған) барлық коммерциялық қызметтің 30-дан 40-ға дейіні қамтылған. Осы фактіге сүйенсек, барлық салықтарды телейтін салық телеушілер орташа статистикалық мәліметтерде керсетілгеннен жарты есе артық салықтық масыл кетереді екен[24].

    Мәселені оңға қарай жылжыту үшін ең алдымен ендірістік орта үшін салық ауыртпалығын барынша азайту қажет: не салық ставкасын азайту, не салық ауыртпалығын нәтижелі түрде қайта үлестіру қажет. Яғни, нәтижелі әрі ұтымды салық саясаты қажет.

    Қабылданған салықтық саясат мемлекетте экономика дамуының жоғары дәрежесінде ғана нәтиже бере алатын салық салудың батыстық үлгісін құруды кездейді. Біздің ойымызша, еліміздің салық саясатын республикадағы нақты жағдайды ескермей түгелдей батыстың салық жүйесіне кешіруге болмайды және оның нәтижесі мемлекетте цивилизациялы және нәтижелі нарықтың экономиканы әрі қарай құруды тоқтатуы мүмкін. Себебі, мемлекетте қажетті жағдай әлі құрылған жоқ: бухгалтерлік есеп жүйесі әлсіз, қолма-қол ақша айналы-мы Мен ақшасыз алмасулар үлесі жоғары, есептеу тәртібі жетілмеген, оның ішінде банктер жағынан, капитал шақыру мен оффшорлы фирмаларды пайдалануды бақылау әлсіз, фирма директорлары мен құрылтайшылар тиісті жауапқа тартылмайтын ниеттелген банкроттылық  тәжірибесі дамуда.

    Азаматтарға салық салу аясында ең алдымен азаматтардың минималды қажетті табысын салық салудан босату қажет - қызметкер мен оның жанұясының емір сүруіне жеткілікті деңгейде салықтан босату минимумын бекіту есебінде. Бұл жылына шамамен 20-25 АЕК (айлық есептік керсеткіш) құрауы тиіс, бір уақытта мемлекеттік бюджет есебіндегі тегін әлеуметтік қызмет көрсету азаятынын ескеру қажет (сәйкес әлеуметтік минимумдарды бе-кіту үлгісінде).

    Салық бойынша жеңілдіктер жалпы жеңілдіктер үшін емес, экономикалық процестерге белсенді әсер ету үшін енгізілетінін айта кету қажет.

    Мемлекет салықтық жеңілдіктерден бет бұра отырып экономикаға әсер ету жолдарын жоғалтады, экономикалық даму стратегиясына зиян келтіріп фискалды есептер көлеміндегі өз мүмкіндіктерін шектейді.

    Алайда, кейбір пікірлерде салықтық жеңілдіктерді біркелкі қысқарту саясаты ұсынылады, жеңілдіктер біздің салық жүйемізді құртады және оларды алып тастау бюджеттік табыстарды өсіруде, артынан салықты төмендетуге, біркелкілік және салық ауыртпалығын үлестіру әділеттілігі принципін қалпына келтіруге мүмкіндік береді деп тұжырымдалады.

    Соның өзінде, нарықтық экономикасы дамыған барлық елдерде жеңілдіктер қолданылатыны ұмытылып отыр, мысалы өндіріс модернизациясын ынталандыру үшін, ғылыми-техникалық жетістіктерді ендіруді жылдамдату үшін. Бірқатар елдердің салық заңнамасында өндіріс ұсталымдарына толығымен жеке фирмалардың ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлы жұмыстарға жұмсалатын шығындары толық қамтылады, осылайша салық салынатын табыс көлемі қысқарады[25].

    Біздің ойымызша, салықтық жеңілдіктерді жою саясатын жүзеге асыру - қазақстандық салық жүйесін реттеуші қызметінен, ұлттық экономиканы дамытудың ұтымды бағыттарын анықтау мен ынталандыру мүмкіндігінен айыру дегенді білдіреді.

    Салықтық жеңілдіктерді жаппай алып тастау емес, олардың жіктелуін, олар бойынша экономикалық әсердің анықталуын, мақсат бойынша қолданылуын, аз мағыналы және жеке жеңілдіктерден бет бұруды, олардың келемін шектеуді болжайтындай ретке келтіру қажет екені айқын керініп тұр.

    Дұрыс қойылған салықтық жеңілдіктер бюджеттің жұмсалатын белігіне жүктемені азайта және бір уақытта салық телеуші ниетін ынталандыра алады.

      Сонымен, жоғарыда қарастырылған  кейбір дамыған елдердің салық  жүйесін қарастыра келе, түйіндегеніміз  олардың салық жүйесінің жан-жақтылығы  да бар және ұқсастықтары да жоқ емес, мысалға көптеген елдерде бюджеттің кіріс көзін құрау жағынан табысқа салынатын салықтар мен жанама салықтардың басқа салықтарға қарағанда үлесінің жоғарылығы. Артықшылықтарына келетін болсақ, мысалға меншікке салынатын салықтар бойынша біздегі сияқты меншік түрлеріне салынатын салықтар  шектеулі ғана емес, әсіресе мұраға салынатын салықтардың дамығандығы басқа тікелей салықтар бойынша ауыртпалықтың азаюына жағдай жасайтын еді және мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін молайтуға мүмкіндік беретін еді[20].

    Сонымен бірге, Жапония сияқты елдердегі  жанама салықтар ставкасының төмен  болуы, бұл тауар мен қызмет түрлерінің бағасының төмен болуына, яғни халықтың салық ауыртпалығын аз тартуына мүмкіндік  беріп отыр. Ал, бізде әлі де болса  жанама салықтар фискалды қызметінен ауытқи қойған жоқ. Бұл, болса енді көтеріліп келе жатқан кәсіпкерлір мен шаруашылық жүргізуші субъектлердің жан –жақты дамуына аз да болса кедергі болады.

    Тағы  да айта кетерлік жағдай, қосылған құн  салығы бойынша, көптеген елдерде тамақ, алғашқы қажетті тауарлар, ауыл шаруашылық өнімдеріне салық ставкалары өте төмен мөлшерде қолданылады, ал бізде тек қана бір-ақ түрлі ставка қызмет етеді.

    Сондай-ақ, басқа елдердегі салықтық құқық  бұзушылыққа қолданылатын шаралардың қаталдығы, мысалға Францияда салықтан жалтарыну жағдайы болған кезде, салық сомасы екі еселеніп төленеді. Осындай тәжірибені біздің де салық жүйемізде қолдану салықтық түсімдердің толықтай және уақытында түсуіне мүмкіндікті молайтатын еді.