Сын есім компонентті фразеологизмдердің тақырыптық – мағыналық топтары

Тілде сөз тіркесі сөздер сияқты атаулық қызмет атқаратындық қасиетіне байлансты, заттар мен ұғымдарға ат беріп оларды сөздермен қатар қолдана береміз осы негізде туған күрделі атаулардың барлығы бірей сөдердің жәй сынтаксистік тіркесі емесолардың қайсыбірі өзара синтаксистік қатынастарын жоғалтқан, мағынасы жағынан грамматикалық қызметі жағынан тұтас бір бүтін единца ретінде қалптасқан /күрделі сөздер / күрделі сөз – сөз тіркесін өзінің басқа сөздермен жай дара сөз ретінде қатынаста болуы жағынан ажыратылады яғни жәй сөз сияқты қызмет атқарады, мысалы: көк бауыр, қызыл таңдай т.б. күрделі сөздің анықтамасына ие болады да, оны құраушы жеке сыңарлардың анықтамасынан алшақ кетеді. Кейбір күрделі сөздердің сыңарларын мағынасын сақтайды ал кейбіреулерінің сыңарларын мағынасын сақтамайды сыңарларының мағынасын сақтағанмен де сақтамағанмен де және мағынасынан айрылып, дербестігін жойғанмен де күрделі сөз түтастай бір заттың, не құбылстың атауы күйінде қалады.

Заттар мен құбылыстар атауы тілде былай тұрған кезде, оларға тән ерекше көзге түсетін ерекше сезімтал белгісі негізінде аталады мысалы: қара торғай, боз торғай – түр – түсіне байлансты ит қонақ, ит мұрын, ит тікен, - итке ұқсас, иттің қасиеттеріне сай келетін белгілеріне қарай т.б. қызметі, ұқсастығы, белгісі, түр-түсі, қасиеті, ерекше белгілері, бір түрінен екінші түрін айыру мақсатында т.б. тіркестірлген құрылстар мұндай тіркестер алғашқы анықтауыш және анықталғыш қызметтерінен айырлған да, күрделі сөзге айналған.

Күрделі сөздердің құрлымындағы компоненттер бірін-бірі не анықтай, не толықтай, не пысықтай алмайды, ал компоненттер, тарихы жағынан тіркесіу жүйесі мен орналасу ретінде болсын, саны жөнінен болсын, тиісті тіркестермен құрамдас болғанымен, біртұтас лексика – морфологиялық тұлға ретінде құрамын, сөйлемде де, еркін тіркестерде бір күрделі мүше, есебінде қызмет атқарады қүрделі сөздердің компоненттері не айналып, оны құраушы сыңарлар өздерінің дербес семантикалық көп қырлылығын және граммтикалық дербестігін жоғалтады. Олар өзне тән мағына, өзіне тән сынтақсистік қызметімен сипаттамаларын жаңа сөздің /күрделі сөздің/ құрамында тұрып, сөз тудыррушы негіздің бір бөлігі ғана қызметін атқарады. Кезкелген күрделі сөзде құрамды лексикалық негіз болады да, ол негізінде екі түбір болады, бірақ күрделі сөздің мағынасы құраушы сөздердің мағыналарынан барлық уақытта туа бермейді мысалы: құраушы сыңарлардың мағыналарынан келіп туған мағына мына күрделі сөздерде жоқ: бақабасбақа – бас, кемпірауыз – кемпір – ауыз, бұзаубақ, кемпірқосақ т.б. осылардың қай-қайсысы болса да күрделі сөздер деп танылуы керек. Себебі бұлардың әрқайсысы, біріншіден, тұтас бір ұғымды білдіреді, екіншіден, құрамындағы сөз сыңарлары үнемі семантикалық бірлікте жұмсалып, қызыметі жағынан бөлшектенбей, үшіншіден, ол сыңарлар ырғақ тұрғысынан да бір ұдай болып, өзара ыңғайласа құрылып отырады.

Күрделі сөздер мен есімді  фразеологиялық тіркестердің ұқсас жақтарының көптігіне қарамастан семантикалық, грамматиакалық және стилистикалық, тіпті функциональдық қызыметтері жағынан әртүрлі тұлғлар. Күрделі сөздің лексикалық және грамматикалық белгілері негізінде , күрделі сөздердің синтаксистік сөз тіркесінен және  фразеологиялық сөз тіркестерінен ажырату,  фразеологиялық тіркестер мен күрделі сөздердің /ұқсастықтарынан/ қарамастан оларды көпшілік жағдайда ажырату мүмкін. Сын есім копонентті  фразеологизмдерді босқа  м тіркестерге қарағанда күрделі сөздерден айыру өте қыйын.

Есімді  фразеологиялық тіркестер құрамындағы сыңарлардың арасындағы тәуелді байланста әр түрлі дәрежеде көрінеді. Екі сыңар бірін – бірі керек етеді, өзара тәуелділік, яғни бір – бірінсіз  фразеологиялық мағына  тудыруға икемсіз /сары табан, көк тұқым, ұзын құлақ, тесік өкпе, көк бақа, сары ауыз, қуыс кеуде т.б./. Бірсыңардың астарлы туынды мағынада келіп,  фразеологиялық бүтін мағына жасауда белгілі бір тура мағынадағы сыңармен өзара тәуелді байланысы: сары бай, қысыр сөз, арам ой т.б.

Негізінен есімді  фразеологиялық тіркестерге өте ұқсас күрделі сөздер: көкбозат, көк дәрі, көк сағыз, қара-құйрық, көксау, қара өкпк, көк баур, көк кекіре, қара күйе, қызыл арша, кәрә жілік, ақ шолақ, ақселеу, ащшы ішек, сасық күзен т.б. ажыратыла тұлғанану төлшемінің көрсеткіштерінің белгілері болмаған жағдайда басқа көмекші өлшемденр қажет. Мысалы: қоңыр дауыс, қоңыр үн, аш қары, аш өзек т.б. тілде бар тілдің қазіргі даму кезеңінде жаңа сөз жасаудың бірден – бір өнімді - өнімсіз амалының үлгісімен жасалмайтын есімді  фразеологиялық тіркестер: арам ой, арам пиғыл, көк өрім, тесік өкпе, қара таяқ, көк түйнек т.б. мағына тұтастығы әр түрлі құрамындағы сыңарлары бірдей немесе бір – бірімен «семантикасы» тұрғысына сай болғанымен /мысалы: арам ой, арам питғыл/, бұл өз алдына дербес  фразеологиялық тіркес те, олардың әр қайсысына меншікті семантикалық /мейлі ол мағына сыңарлар мағынасына өте сәйкес болсын/ тән.

Күрделі сөздердің топтары мен есімді  фразеологиялық тіркестердің тууына негіз болған, уақыт оза келе, мысалы: сасық күзен, көксау, ақбайпақ сияқты топтар тікелей атау қызметіне өтіп, тілдік тұлғаның белгілі бір категориясына, күрделі сөз категориясына өткен ал бастапқа бір даму сатысында олардың бойында астарлы атау болғаны хақ.

Қазір мұндай күрделі сөздерге жарыса қолданылатын сөз немесе күрделі сөз де жоқ. Ал есімді  фразеологиялық тіркес мағынасын толық беретін сөздер кездесіп отырады. Аталған күрделі сөздер тобы номинативті атау қызметімен белгілі. Олардың астарлық қызметі жойылған.

Есімді  фразеологиялық тіркестің мағынасын, оның құрлымы мен осы құрлымның қызметі анық береді. Астарлы, образды мағына есімді  фразеологиялық тіркестің құрамымен тікелей немесе жанамалай байланыста туады, мысалы: жуан жұдырық - өктем, ез адам – мылжың, көк шандыр – арық т.б. номинативтік мәнімен қатар эмоциональды және стилистикалық бояуы, образдылық қасиет пен эспрессивті қызмет те бар. Есімді  фразеологиялық тіркестердің фразеологиялық бітұтас мағынасы сыңардың немесе сыңарлардың тура мағынасынан емес, керәісінше туынды ауыспалы мағынасынан туады, тұтасмағына осы құрамдағы сөздердің біреуінің немесе тұтас құрамның  фразеологиялық сипат алуы негізінде фразеологиялық тіркес болып дайын қалыптасады.

Күрделі сөздер тұтасымен бір ғана ұғымның атауы – бір бүтін лексикалық единица ретінде ұғынылады. Күрделі сөздер, мысалы: көксары, қара торғай, қара сасыр т.б. наминативті немесе атаушы қызымет атқарады, бұлрдың әрқайсысы бір – бір атау ретінде қолданылады. Яғни күрделі сөздер заттың атауы ретінде тек қана номинативті қызмет атқарады. Есімді  фразеологиялық тіркес заттың тікелей атауы еммес.

Күрделі сөздер, белгілі бір сөз табына қатысты болады да, сол сөз табына қатысты грамматикалық категорияларға толық өзгеріп түрленеді. Ал есімді  фразеологиялық тіркестер белгілі бір сөз табына тисті қасиеттер мен ерекшеліктерді толық түрде қабылдай алуы мүмкін. Мысалы: тесік өкпе, көк тұқыл, қара жүрек, су жүрек, көк ми, көк долы., сары табан т.б. сын есім категориясына қатысты сын есімдерге арақатысты болып, осы сын есімдерге /ұшқалақ, бейнеқор, қорқақ, мисыз, долы, көніккен/ тән шырай формаларын қабылдайды. /19,75/

Есімді  фразеологиялық тіркестердің бәрі бірдей тек бір ғана сөз табына қатысты болмайды, сондықтанда белгілі бірт категорияға сай толық өзгеріп түрлену есімді  фразеологиялық тіркестің бәріне бірдей тән қасиет емес.

Есімді фразеологиялық тіркестің сөйлеу процесіндегі басты қызыметінің бірі жеке сөздер сөз орамдары бере алмайтын көркемдік, оброздылық, экспрессивтілік мағына арқылы ойды жеткізу.

Күрделі сөздерде, есімді фразеологиялық тіркестерде полисемиялық қасиетіне ие емес, есімді  фразеологиялық тіркестің ішінде көп мағына беретіндері өте аз.

Есімді фразеологиялық тіркестер өзара бір – бірімен синонимдес болып келеді, жеке сөздер мен мағыналас болып, синонимдік қатар құрумен бірге, өзара да түзе береді. Семантиаклық, синонимдік қатар құрайтын есімді  фразеологиялық тіркестер, олардың бәріне қатысты жалбы мағынасымен айырылады: ақ тілек – ізгі ниет; сары табан – көк тұқыл; сүр жылан – сум адам; ұзын құлақ – сыпсың сөз; қара кемік – көк шандыр; қара таяқ – қара жаяу; көк ми – су ми; сары дала – мидай дала т.б. күрделі сөздер өзара синонимдік қатар түзе алмайды. Мысалы: ашамай сүйек – сүйек деген жалпы атау да синонимдік сөз бола алмайды, боз торғай – торған түрінде синоним болғанымен тұп – тура «боз торғай» емес, ит емген, қап тесер т.б. тілде бұларға мәндес келетін дара сөздер /синонимдер/ басқаша атаулар жоқ, күрделі сөзде жоқ. Есімді  фразеологиялық тіркестер – синонмидер – дербес, өз алдына  фразеологиялық тіркестер, өзіне тән құрам, құрлым мен обфыразды мағынад0ағы, бір – бірімен тек жалпы мағыналарына сай келетін  фразеологиялық тіркестер.

Есімді  фразеологиялық тіркесте – антонимдер де дербес  фразеологиялық тіркестер. Мұнда антоним болатын тұлғалар әртүрлі тұлғалар. Синонимдес есімді  фразеологиялық тіркестер әр басқа ұғымды емес, бір ұғымды әртүрлі жақтан белгілесе, есімді  фразеологиялық тіркестер – антонимдер көбінесе сапалық ұғымды білдіреді немесе сапалық белгісі бар тұлғалар. Бұлардың кез – келгені синоним бола бермейді. Есімді  фразеологиялық тіркестердің көпшілігі есім сөздерге мағыналастыға жағынан /көк ми - мисыз/ антонимдік қатар құрайды: ақ ниет – қараниет; тесік өкпе /бейнет қор/-ас ішіп аяқ босатар /арам тамақ/, қара таяқ /кедей/-сасыған бай/бай/; жуан сіңір – құр сүлдер; таза арық – жардай семіз т.б.

Заттың атауы болып табылатын күрделі сөздерге өзара антонимдік қатар жасау тән есмес. Белгіленетін заттың бірден – бір атауы – күрделі сөздер: көк жөтел, көк кептер, сары бауыр т.б. өзара антонимдік қатар түзей алмайды.

Көп қиындықтан құтылудуң, яғни  фразеологиялық тіркестер мен күрделі сөздерді бір – бірімен ажырату қыйындықтарынан құтылудың бір амалы жазу ережелерін жүеге келтіру болып табылады. Алайда орфография құрылыстарды ажырату белгісінің бірі бола алмайды. Дегенмен екі сөзден құралған кісі аттары, географиялық атаулар, т.б. ғылым салаларына қатысты, өсімдік, құрт – құмырсқа т.б. аттары бірігіп жазылуға өте икемді. Мысалы: көк дәрі, көк сағыз, көк серке, қара өкпе, қарабұға, сары бауыр, т.б. құрамдағы күрделі сөздерден ешбір айырмасы жоқ көптеген біртектес заттардың аты басқаша көрініске ие болады. Мысалы: боз торғай, боз қырау, көк бауыр, алал қарға, көп кекіре, ақ тікен т.б.

Есімді  фразеологиялық тіркестер мен күрделі сөздердің шыққан тегі – сөз тіркестері. Тілдің даму барысанда әр түрлі процестердің: лексикалану, грамматикалану,  фразеологиялану процестері әсерінен тұрақты құрлыстардың әр тобына өтуі болып отырады. Есімді сөз тіркестері семантикалық та, морфологиялық та, синтаксистік те жағынан тұтасып бір бүтін ұғымды білдіруінен күрделі сөз жасалады, есімді  фразеологиялық тіркестер  фразеологизация процесінің жемісі.

Күрделі сөздер семантикалық тұрақтылығынан есімді  фразеологиялық тіркестің мағына тұтастығы астарлығымен, тұрақты астарлы мағынасымен қосылады ажыратылады. Белгілі бір даму процесінде есімді  фразеологиялық тіркестер мен күрделі сөздер үлгі бойынша қалыптасқан бірақ қазіргі кезеңде есімді  фразеологиялық тіркес үлгісімен жаңа есімді  фразеологиялық тіркес жасалмайды, олар дайын күйінде белгілі, ал күрделі сөздер үлгісімен жаңа күрделі сөздер тобы жасала береді.

2 Сын есім компонетті фразеологизмдердің атқырыптық мағыналық топтар

2.1 сын есім компонентті фразеологизмдерді  мағыналық топқа жіктеу

Өмірдің барлық саласын қамтып ішкі мазмұны жағынан өте бай болып келетін тілімізге бейнелі және мәнерлі рең бертін, өзіндік құрылысы мен белгі мағынасы болатын  фразеологизмдер көптеп кездеседі.

Фразеологизмдер сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп қолданылатын құрылыс материялы. Фразеологиялық тіркестер қай қайсысы болмасын бәрі де алғаш халықеың сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай болады.

Тіл құбылыстарының ішіндегі ең күрделі, ең қиыны сөз. Сөз тілдік құбылыстардың бәріне де қатысты, тіл сөз арқылы барлық қоғамға да қызмет етеді. Осы ең күрделі, ең қиын тілдік құбылысты сөздің мағынасын тіл білімінде семасиология ғылымы зеттейді. (20,29)

Бәрімізге белгілі ,этнолингвистика ғылымы тіл байлығын толық қамти отырып, зерттеушінің сол халықтың болымысына байланысты тілді қалыптасы, оның қат – қабат қойнауларында сақталып кележатқан көненің көзінде сыры мол дүниге тереңірік үңілуге бағдарлайды. Тіл тұла бойы тұнып тұрған тарих деген сөздің мағынасын сонда ғана түсінеміз. Этнографиялық лексикада өткен өмірден мол хабардар ететін сөздер мен сөзтірекестері молынан ұшырасады. Бірақ олардың бәрі күнделікті қарым – қатынаста айтылса да, бәрі бірбей бүгінгі ұрпаққа айқын бола бермеуі мүмкін.

Лексиканың басқа салалары сияқты, сын есім компонентті  фразеологизмдер мағыналық жағынан ғасырлар бойы дамып, қалыптасып, көпшілік қауымға бірдей түсінікті құбылыс қатарына жаталы. Жалпы сын есім компонентті  фразеологизмдерді өзара топтастырып қарауға болады. Бұл топтарға кіретін  фразеологизмдер тұрмыс - салтқа, дүние танымға байланысты мағыналық комплекске ие болуында, бір  фразеологизмнің ар жағында тек халақтың санасында ғана сақталған көптеген ұғым, фактілер бар. Сын есім компонентті  фразеологизмдерді топтастыру мақсатында ғана емес, сонымен қатер тіл фактісі ретінде қарастырып, олардың мағына – мазмұнына тоқталып өтпекшіміз.

Бұл жұмыста тіл білімінде қолданылып кележатқан сын есім компонентті  фразеологизмдерді белгілі бір тақырып төңірегінде топтастырып зерттеуді негізге алаотырып,  фразеологизмдерге байланысты сын есімдердің қолданылу ерекшелігіне, олардың семантикалық жағынан бір ыңғайлылығына қарай, материялыды бірнеше тақырыпқа бөліп зерттеуді жөн көрдік. Сын есім компонентті  фразеологизмдерді топтастыру арқылы  фразеологизмдердің мағыналарын не ғұрлым саралап көрсетуге септігін тигізеді.

Фразеологизмдерді әр компоненттің беретін жиынтық мағыналары мен синткасистік қызметіне қарай шартты түрда сөз табына қарай жіктеледі. Фразеологизмдерді сөз табына жіктеу арқылы оның ішкі мазмұны мен лексика – семантикалық мағыналарын айқындай түсуге болады.

Сын есім компонентті фразеологизмдердің табиғатын, сипатын ашуда біздің ше алдымен, сын есімді сөздердің лексика – семантикалық жүйесін оның ерекшеліктерін ескеруіміз қажет.

Ахмеди Ысқақов «Қазірі қазақ тілі. морфология»еңбегінде сын есімдерді заттың әр алуан сыр – сипаттары мен белгілерін тікелей де, басқа заттардың қатынастары арқылы да білдіреді. Осындай жалпы сипаттармен байланысты, сын есімдер семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай, сапалық және қатыстық сын деп аталатын екі саклағы бөлінетіндігін айтып өткен. Олай болса, сын есім компонентті фразеологизмдерді сапалық сын есім компонентті  фразеологизмдер және қатыстық сын есім компонентті  фразеологизмдер деп қарастыруымызға болады.