Сын есім компонентті фразеологизмдердің тақырыптық – мағыналық топтары

Қазіргі қазақ фразеологизмдерін зерттеу І.Кеңесбаев көрсеткен барлық бағытта жүріп жатыр. Олар мынандай бағыттар: фразеологизмдердің басқа құбылыстардан айырмашылығы, фразеологиялық мағынаның қалыптасуы, олардың ішкі құрлымы, фразеологизм және синонимия, фразеологизмнің стильдік ерекшеліктері, фразеологизмдерді жеке автродың қолдануы т.б.

1.1 Сын есімдердің зерттелуі

Қазақ тіл білімінде сын есімдер жеке – жеке еңбектер, мақалалар, мектеп, жоғары оқу орындарына арналған еңбектерде айтылғаны белгілі.

Осы уақытқа дейін қазақ тіл білімінде сын есімдердің сөз табы ретінде алатын орны, шырай категориясы, семантикалық топтары, субстантивтенуі, синтаксистік қызметі, олардың синтаксистік тіркесу қабілітіне біршама көңіл бөлінді.

Жалпы сын есім категориясының зерттелуі ХІХ ғасырдан басталады. Оның өзінде де сын есім жеке зерттелген емес. Сын есімнің зерттелуін М.А.Казембектің «Түркі – татар тілінің жалпы грамматиаксы» еңбегінен бастау керек. Профессор Н.К.Дмитриев сын есімнің морфологиялық жақтарын сөз етеді, түркі тілдеріндегі сын есімді тұлға жағынан негізгі және туынды деп бөлген.

Қазақ тіліндегі сын есімді алғаш сөз еткендердің бірі – М.Терентьев. Ол сын есімді жан – жақты қамтымағанымен, оның кейбір жеке мәселелері турасында дұрыс пікір айтады, мәселен, сын есімді ол өз алды сөз табы деп, оның салыстырмалы, таңдаулы шырайына, олардың жасалу жолына тоқтайды. (7.91)

Қазақ тіліндегі сын есімді сөз еткенде өз алдына тоқтауды керек ететін  - Ғ.Мұсабаевтың «Қазақ тіліндегі сын есімнің шырайлары» деген тақырыпта жазған еңбегі. Бұл қазақ тіл білімі мәселесінде сын есімнің ең бір басты мәселесін алғаш сөз еткен еңбек. Автор мұнда тек шырайды ғана түсіндіріп қоймай, сонымен қатар сын есімнің жалпы мәселелерін де сөз еткен.

Осы еңбегінде тарихи кезеңдерге байланысты сөздердің мағынасы өзгеретін сияқты жұрнақтар да бірден пайда болмаған, бұлар да тілдің өсу, даму жолында қалыптасып, грамматикалық құрлымының ерекшеліктеріне лайық болғанына тоқталып, туынды сын есім жасайтын жұрнақтардың кейбіреуіне тоқталған. (8.26.)

Ғ.Мұсабаев қазақ тіліндегі сын есімді жеке сөз табы деуімізге екі түрлі дәлелі бар екендігі, бірі – сын есімде форманттың жоқтығы, бұл оны зат есімнен бөліп алуға керекті белгі екендігін, екіншісі – сын есімнің синтаксистік қызметі, негізінен, анықтауыш екендігін айтқан. Автор сын есімнің өз алдына сөз табы екеніне бұдан басқа да бірнеше дәлел келтіреді. Мәселен, жоғарыда аталған еңбекте сын есімде төрт түрлі сипаттың барлығы:

1) Лексикалық  мағынасының болуы;

2) Шырай жұрнағының -рақ, -рек, - ті  жалғай алуы;

3) Зат есімге тән жұрнақ – жалғаудың тіекелей қосылмайтындығы;

4) Сөйлемде анықтауыш мүше қызметін  атқаруын, егер осы төрт түрлі  белгісі бір жерде түйісіп  шықса, онда сын есім болатынын, егер бұл сипаттары үйлеспесе, онда сын есім болмайтынын, сын  есімге қоятын өлшемдердің осы екендігін айтқан. (8.10)

1945 жылы Қазақ ССР академиясының  Тіл мен әдебиет институты  дайындап берген қазақ тілінің  жоғарғы оқу орындарына арналған  кітабі басылып шықты. Мұнда да  сын есім өз алдына сөз табы  ретінде қаралады. Оның сын есім  тарауын жазған А.Ысқақов қазақ тіліндегі сын есімнің негізгі мәселелерін қамтып, оны дұрыс түсіндірген.

Кейінгі шыққан «Қазіргі қазақ тілі» морфологиялық еңбектерде де А.Ысқақов сол көзқарасты ұстанады. Ғалым сын есімнің жалпы сипатына, семантиаклық топтарына, морфологиялқ құрлымына, жасалу жолдарына, шырай категориясына тоқталады.

Ахмеди Ысқақовтың «қазіргі қазақ тілі» морфология еңбегі қазақ тіл білімінің дамуындағы үлкен жетістік. Алғаш рет жүйелі түрде сөз таптарына тән сөз тудырушы тұлғалар сарапталып,  аффикстердің мағыналарымен түбірлердің мағыналары бөлек сипатталады. (9)

Сын есім туралы жазылған келесі бір еңбек – Ж.Шакеновтың «Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы» атты зерттеуі. Еңбекте сын есім мәселесінде айтылған бұрын – соңды пікірлерді қамти отырып, бүтіндей қазіргі қазақ тіліндегі сын еісм категориясын белгілі жүйеге түсіріп айту мақсаты көзделген.

Автор түркі тіліндегі сын есім категориясының зерттелу тарихынан қысқаша мәлімет береді. Түркі тілінде сын есім категориясының ХІХ  ғасырдан бастап зерттеліп келе жатқаны айтылады. Яғни М.Қазембек, Н.Гигамов, С.Б.Астремский, А.К.Боровков, И.А.Батманов, Н.П.Дыренкова, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Н.К.Дмитриев, т.б. ғалымдар еңбектерінде берілген сын есімдердің ерекшеліктеріне тоқталады ондағы қайшылықтарға сын көзбен қарайды. (10.28)

Автор сын есімді категория ретінде танып, оның белгілерін көрсетеді. «Сөз табы дегеніміз беретін мағынасы, грамматикалық категориялары, сөйлемде атқаратын қызыметі жағынан жекелеген сөздердің лексика – грамматикалық тобы». (10.16)

1. Сын есімнің мағынасы–заттың алуан түрлі сипатын  білдіру
2. Сын есімнің морфологиялық белгісі – шырай формаларымен өзгеруі
3. Сын есім зат есім мен анықтауыштың, етістікпен қабысып пысықтауыштың қызметін атқарады

Ж.Шакенов сын есімнің шырайларына, жасалу жолдарын көрсетеді. Синтаксистік қызыметін талдайды. Тіпті сын есімнің қызыметінде жұмсалатын тұрақты сөз тіркестері жайында сөз етеді.

Қазақ тілін зерттеуші ғалымдар А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбановтан бастап, тіл білімімен айналысқан ғалымдардың бәрі дерлік әр түрлі дәрежеде сын есімдердің мағынасын, басқа сөз табына жасалуы, сапалық және қатыстық сыны туралы сөз қозғаған.

Қ.Жұбановтың 1936 ж жарыққа шыққан «Қазақ тілінің грамматикасы» морфологияға арналған, онда сөздің жалпы құрылысы әңгіме болады. Сөз тұлға, түп мүше, жамау мүше, түбір, туынды негіз қосымша терминдеріне ғылыми негіздейді. «-қы, -кі, -ғы, -гі» үстеуін ертетін күн, жаз, жыл, мезгіл – мекен есімдеріне жалғанса, сын есімденеді. (11.151) Автор сөздің сыртқы мен ішкі мазмұнына терең мән беріп, сыртқы тұлғасының өзгеруі ішкі мағынасының да өзгеруіне әкелетінін түсіндіреді.

Профессор С.Аманжолов сын есімді мағынасына қарай екіге бөледі: белгі сыны (көк, күрең, жаман, кіші) және қатыстық сын (кешегі, блалы). Қатыстық сыны жұрнақтар арқылы басқа сөз таптарынан жасалады. Туынды сын есімдер зат есімнен, сын есімнен, сан есімнен, сөз тудырушы қосымшалар арқылы жасалады деп көрсетіп кеткен. Зат есімнен сын есім тудырушы жұрнақтар: -лы, -лі, -ды, -ді, -сыз, -сіз, -шыл, -шіл. Сын есімнен сын есім тудырушы жұрнақтар: -шыл, -шіл (ақшыл, көкшіл). (12.61)

Профессор Н.Сауранбаев сын есімді өнер сыны, сыр сыны, қатыстық сыны, салыстырмалы сыны деп төрке бөлген. Сыр сыныа түбір сөздерді жатқызады, қатыстық снына заттың текін, мекендік – мезгілдік белгісін, өзгешелік, ерекшелік қасиетін білдіретін туынды сын есімді, ал өнер сынына –ғыш, -шыл, -паз жұрнақтары арқылы жасалған сындарды салыстырмалы сынына –дай, -дей, -тай, тей қосымшаларфы арқылы жасалған туынды сын есімдерді топтастырады. (13.93)

Сонымен сын есімнің өз алдына сөз тобы болатынын қазақ тілі мамандары арасында пікір тудырған емес. Бірақ бұдан сын есімнің барлық мәселесінің барлық сыры ашылды, демек онда сөз етерлік ештеме қалмады деп түсінуге болмайды. Сондай мәселенің бірі, сын есімнің фразеологиялық тіркестердің компонентінде қолдану ерекшелігі.

1.2 Фразеологизімдердің  сөз табына қатысы

Фразеологиялық тіркестердің мағына белгілеріне тоқталмас бұрын, фразеологизмдердің сөз табына қатысы жайлы бір – екі ауыз сөз қозғай кетсек.

Фразеологизмдерді сөз таптарына қарай жүйелеу жайлы пікірлер тілді зерттеушілер тарапынан айтылып жүр. Бұл мәселе қазақ лингвистері назарын да тыс қалмаған мәселен Кеңесбаев І. (1977), Қайдаров А., Жайсақова Р. (1979), Болғанбаев Ә. (1988), Қожахметова Х. (1972), Смағұлова Г. (1993) сынды зерттеушілер фрозеологизмдердің белгілі бір сөз табына қатысын тілге тиек етеді.

І.Кеңесбаев  фразеологизмдерді сөз таптарының орнына жүреді деп шартты түрде ғана айтуға болмайтынын айтты./14,27/

Фрозеологизмдердің сөйлем ішінде басқа сөздермен байланысқа түсіп, өз мәнін нақтыландыратындығын, сөйлемнің бір мүшесі болатындығын, ал сөйлем мүшесі белгілі бір сөз табына қатысты екендігін Х.Қожахыметова еңбектерінде атап көрсетті. /15.26/

Фразеологизмдерді сөз табына қарай шартты түрде болса да жіктеуге болатындығы анық, оларды топтастыруда қазақ тілшілері бір – бірімен алшақ кете қоймады.

Ә.Болғанбаев «фразеологизмдерді етістік мағыналы фразеологизмдер, сындық мағыналы  фразеологизмдер, заттық мағыналы  фразеологизмдер, үстеу мағыналы  фразеологизмдер» деп төрт топқа бөледі /16,11/ фразеологизмдердің белгілі бір сөз табына жатқызу мәселесінде компоненттер құрамының беретін мағынасына, морфологиялық табиғатына синтаксистік қызыметіне көңіл бөлу керектігін айта келіп Г.Смағұлова алты топқа бөледі: 1. Етістік мағыналы  фразеологизмдер. 2. Есім мағыналы  фрозеологизмдер. 3. Үстеу  мағыналы  фразеологизмдер. 4. одағай тұлғалы   фрозеологизмдер. 5. Әр тарапты (модаль) сөздерден жасалған фразеологизмдер. 6. Сөйлеу дағдысына қолданылатын. /17.25-26/

Фразеологизмдерді белгілі бір сөз табына жіктеуде бұрын – соңды айитылған пікірлерді ескере отырып, төмендегідей топтарды айтуымызға болады: 1. Етістік мәнді  фрозеологизмдер. 2. Есімді  фразеологизмдер. 3. Үстеу мәнді  фразеологизмдер. 4. Әртүрлі сөз таптарынан жасалған дер.

Фразеологизмдерді сөз табына жіктеу арқылы оның ішкі мазмұны мен лексика – семантикалық мағынасын айқындай түсуге болады.

Фразеологизмдер сөйлемде басқа сөздермен байланысу процесінде өзі қатысты «сөз табының» категориялық байланысу формаларына тікесу ерекшеліктеріне сай қызмет атқарады. Мысалы: «көк ми» /милау/ «адам» сөзімен бірге келіп, оның /адам/ анықтауыш қызыметін атқарып тұр. Енді  фразеологиялық тіркестердің мағына белгісіне тоқталып өтсек.

1.3 Фразеологиялық тіркестердің  мағына белгісі

Тілдердің негізгі тұлғасы сөз және сонымен қатар синтаксистік саланың басты единицасы сөз тіркестері – міне осылармен сын есімді фразеологизмдіқатар қойып зерттеу оның нақты белгілерін анықтауға көмектеседі.Есімді фразеологизмдердің мағынасы жеке өзіне тән, тұтас мағына да, құраушы сыңарлардың мағынасымен және сөздердің тіркесу қабілеті туралы мәселемен тығыз байланысты. Осы тұрғыдан сөздерге арақатысты, олармен кейбір белгілерімен жақындасса, енді бір белгілерімен олардан алшақтайды. Есімді фразеологизмдер мен сөздер атқаратын қызыметі, мағыанлық байланыстары /синонимне, көп мағыналық антонимне т.б./ тұрғысынан арақатысты, бірақ мұндай арақатыстылық белгілі мөлшерде шектеулі болып келеді. Сөздердің функциональдық өмірінің кеңдігі – олардың тілдегі жан – жақты қабілеті, бір жағынан, қолдану процесінде морфема қызметін екінші жағынан коммуникативтік единица, яғни сөйлем қызметін атқаруға қаблеттілігі. Сөздің осындай көп қызымет атқаруға икемділігі тіл құрлысында орталық тұлға болуын да. Бұлардың мағынасының ерекшелігі сол, оның мағынасы, біріншіден, құраушы сыңарлар мағынасымен тікелей немесе жанамалай байланыста болады, мысалы: қалың ой, ірі қара, қызыл көз, қиғаш қас т.б. Бұлар үшін фразеологиялық мағынаға топастырылады, екі сыңардың мағынасы бүтін мағынамен тоғысады. Мұндай тіркестер бір сыңарының  фразеологиялық мағынаға өрістеуімен қалыптасады. Сыңарлардың жеке мағыналарының , тура немесе астарлы мағыналарының тоғысуы үлкен қызмет атқарады. Екіншіден, бір бүтіннің мағынасының дәлелдемесі бар болып, сыңарлардың лексикалық мағыналарына таралып бөлшектенбей тұтас күйінде ұғынылады, мысалы: қара дүрсін – нақты емес, қара жаяу – кедей, тірі аруақ – ілініп жүрген адам. Мұнда  да бүтін тіркестің мағынасы сөз тіркесінің астарлы түрде ұғынылатын ішкі түсінігімен байланысып жатыр.

Тіркесті құраушы сөз – сыңарлар лексикалық мағыналарын  фразеологиялық тіркес құрамында өрістетіп барып дацын қолданылатын тұтас тұлғаның құрамды бөлігіне айналады. Мысалы, мынадай сыңарлар: суық су, ашық күн, дәмді тамақ т.б. тілдің лексика – семантикалық жүйесінде төмендегі факторларға сүйенеді: 1) тілдік жүйеде осы сөздер тек осы ұғыммен заттың тұрақты наминативті мағынасында кездесуі, оның тұрақты бір қасиетін көрсету; 2) заттың ерекшелігіне қарай мағыналық байланыста болатын нұсқа – үлгі көлемінде сөздердің лексикалық байланыста боолуы; 3) тілдік жүйеде синтаксистік /анықталушы, анықтаушы/ тіркестік нұсқасының болуы; 4) осы ұғым көлемінде мағыналары өзара тіркес құрауға қабілетті болуы.

Қайсібір тілдік тұлға болмасын барлық уақытта структуралық құрлымда болады. Кез келген сала оған тән сапалық ашықтамаға сәйкес тілдік единицалардан және олардың арасындағы болатын қатынастар жиынтығынан тұрады. Сыңарлардың мағынасын тауып анықтау барлық уақытта бола бермейді, мысалы, кейбір компоненттердің мағынасы осындай: ұзын құлақ - өсек, құла дүз – елсіз дала. Есімді фразеологиялық тіркестердің компоненттері жалғыз – жарым /бір ғана сөзбен немесе бірнеше/ сөзбен «су» сөзі «қараңғы», «жаңа», «жорға», «жүрек», ал «судай» сөзі жаңа, «сары» сөзі «уайым» сөздерімен ғана тіркес құрайды.

Сөздердің фразеологиялық тіркестерде көрінетін «фразеологиялық байлауы мағынасы» тек сол фразеологиялық тіркес құрамында ғана көрініп белгіленетіндіктен , ол мағна барлық сөздерге жалпы тән қасиет емес, ол мағынаға барлық сөздер ие болып фразеологиялық тіркес жасай бермейді. Есімді фразеологизмдердің табиғаты осындай, құраушы сыңарлар тек белгілі бір есімді  фразеологиялық тіркестердің құрамынада ғана қолданылады да, басқа тіркестерді мүлдем ұшыраспайды. Мысалы, ну орман, шырт ұйқы, оймақ ауыз, тұлдыр жетіс т.б. Мұнымен бірге, бұл сөздер бірен – саран сөздермен ғана тіркеседі. Сөздерді мағынасына байланыссыз бір – бірімен қатар айтып тіркес жасай беруге болмайды.

Сөз  фразеологиялық байлаулы мағынаға ие болғандығынан келіп  фразеологиялық тіркес жасамайды екен, керісінше бұл мағынаға сөз  фразеологиялық тіркес құрамын да ие болады, өйткені  фразеологиялық тіркес мағынасы  фразеологиялық ерекше /лексикалық емес/ мағына болып табылады /сыңарлар ғана лексикалық мағынаға ие/. Фразеологиялық тіркес гамматикалық байланысқа, лексикалық тіркескіштікке қатыссыз болатын сөздердің ерекше байланысы Сын есім компонетті фразеологизмдер: қызыл иек, қызыл іңір, қысыр сөз сияқы есімді  фразеологиялық тіркес құрамындағы сыңарлар талғаусыз қатар тұрып тіркес құрау түркі тілдерінің елеулі ерекшелгі.