Адвокаттар көрсететiн заң көмегiнiң түрлерi

 Мазмұны

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кiрiспе

 

1991жылдың 16 желтоқсанында «Қазақ  Советтiк Социалистiк Республикасы  атауын Қазақстан Республикасы  деп өзгерту туралы» заңға  қол қойылды. Осы уақыт iшiнде Қазақстан Республикасының Туы, Елтаңбасы, әнұраны сияқты мемлекеттiк рәмiздерi қабылданып, тәуелсiз елдiң алғашқы Конституциясы өмiрге жолдама алды. Осы 12 жыл iшiнде мемлекет және қоғам дамудың барлық бағыттарында сүбелi жетiстiктерге қол жеткiздi. Қазақстан Президентi Н.Ә. Назарбаевтың елде жүргiзiп отырған әрелi саясатының арқасында мемлекеттiк билiктiң мықты жүйесi құрылды. Қазiргi таңда Қазақстан Республикасы демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет танылады.

Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық зайырлы құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыра отырып адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарына қорғауды басты мақсатқа қояды және оларға кепiлдiк бередi. Қазақстан Республикасында адам және азаматтық құқықтары мен бостандықтарына арналған 30 бап бар.

Бiздiң мемлекетiмiздiң ең басты қазынасы – адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары болып есептелiнедi. Осы себептен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, мүдделерiн қорғауды жүзеге асырушы, заңды тұлға ретiнде адвокаттардың рөлi арта түстi.

Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституциясында жарияланған әрбiр азаматтың бiлiктi заң көмегiн алуға құқығы бар. Осыған орай 1997 жылы 5 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының адвокаттық қызметi туралы» Заңы қабылданды. Бұл заңның негiзгi мақсаты адамның өз құқықтарын, бостандықтарын сотта қорғауға және бiлiктi заң көмегiн алуға мемлекет кепiлдiк берген және Қазақстан Республикасының Конституциясымен баянды етiлген құқығын жүзеге асыруға жәрдемдесуге арналған. Адвокатура қылмыстық iстер бойынша, әкiмшiлiк басқа да iстер бойынша өкiлдiк ету, сондай-ақ азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн қорғау мен iске асыруға жәрдемдесу мақсатында заң көмегiнiң өзге де түрлерiн көрсету жөнiндегi адвокаттардың қызметiн ұйымдастырады.

Адвокаттық қызметтiң құқықтық негiздерi «Адвокаттық қызмет туралы» Заңның 2 бабында бекiтiлген. Адвокаттық қызмет туралы заңдар осы заңнан және адвокаттық қызметтi реттейтiн өзге де заңдардан тұрады (ҚIЖК, АIЖК «Сот орындаушыларының мәртебесi және атқарушылық iсiн жүргiзу туралы» Заң және т.б.).

Қазақстан мемлекетi өз азаматтарының белгiлi бiр iс әрекетiнiң заң жүзiндегi мүмкiндiктерiн таниды және оларға кепiлдiк бередi. Адам мен азамат құқығы – Қазақстан Республикасы Конституциясының iргелi категориясы, ол адамды қазақстандық қоғамның ең жоғарғы құндылығы ретiнде орнықтырады.

Қазақстан азаматтары өз құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтiн әдiстермен қорғауға құқығы бар. Қазақстан азаматтары ғана емес, сонымен қатар, Қазақстан аумағында тұратын азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ басқа елдiң азаматтығы бар шетелдер Қазақстан аумағында құқықтары мен бостандықтарына қысым жасалған болса, олар өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауды сұрай алады.

Адвокат – қорғаушы қызметтiң өзiне тән стилi мен шеберлiгiн меңгерген маман болып қалыптасқан адам. Мұның өзi жұмыс сапасына, қызмет тактикасына, қорғауды тиiмдi жүргiзуiне әсер етедi.

Адвокаттың қылмыстық iске қатысуын курстық бiтiру жұмысымның тақырыбы етiп алуымның себебi, қылмыстық iс жүргiзуге заңи көмек беруге араласушы адвокат-қорғаушы үшiн заңи көмек беру еңбек қызметiнiң негiзгi түрi, кәсiбi.

Қазiргi кезеңде заң мен қоғам адвокат – қорғаушыдан жай заң көмегiн көрсетудi ғана емес, қылмыстық iс бойынша қорғаудың нәтижелiлiгiн талап етедi.

Сондықтан курстық жұмысымда адвокат-қорғаушылардың қылмыстық iске басынан қалай қатысатынын, қорғау тактикасы ретiнде ненi қолданатынын өзiмiздiң қазақстандық авторлармен қоса шетелдiк авторлардың да еңбектерiн пайдалана отырып, кеңiнен зерттеуге ден қойдым. Бұл тақырып бойынша бiрде бiр қазақ тiлiнде шыққан заң әдебиеттерi жоқ болғандықтан, курстық жұмысымды өзiмнiң ана тiлiмде жазуға бiраз қиындықтар болды. Бiрақ ол қиындықтарды жеңдiм деп ойлаймын, өйткенi алда баяндалар еңбегiм соның жемiсi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-тарау. Адвокаттар көрсететiн  заң көмегiнiң түрлерi

1.1 Адвокаттың азаматтық iс бойынша iске қатысуы

 

Жоғарыда жазып өткенiмдей Қазақстан Республикасы өзiн тәуелсiз мемлекет ретiнде орнықтыра отырып ең басты қазынасы ретiнде адам және азаматтың өмiрi, құқықтары мен бостандықтарын қарастырады.

Адвокатура азаматтардың барлық жағдайда құқықтары мен бостандықтарын заң тұрғысынан көмек берiп қорғайтын бiрден-бiр заңи ұйым болып табылады. Оның заң көмегiн көрсету түрлерi мен әдiстерi және құқықтық негiздерi әр алуан, өзiне тән ерекшелiктерiмен ерекшеленедi.

Қазiргi нарықтық экономика жағдайына байланысты адвокаттардың көрсететiн қызметтерi әр құқық саласы бойынша өзгешеленедi, сонымен қатар кәсiби және бiлiктi қызмет түрлерiн көрсету үстiнде.

Адвокаттардың қазiргi таңдағы көрсететiн заң көмегiнiң түрлерi:1

- шешiлуi кәсiби заң бiлiмдерiн  қажет ететiн мәселелер бойынша  көнсультациялар, түсiндiрмелер, кеңестер  мен жазбаша қорытындылар бередi;

- талап қою арыздарын, шағымдар  мен құқықтық сипаттағы басқа құжаттарды жасайды;

- соттарда, мемлекеттiк және өзге  де органдарда азаматтық iстерде, сонымен қатар әкiмшiлiк құқық  бұзушылық iстерiнде өкiл ретiнде  қатысады;

алдын ала тергеу кезiнде, сотта қылмыстық iстер бойынша қорғаушы ретiнде заң көмегiн көрсетедi, жәбiрленушiнiң, азаматтың талапкер, азаматтың жауапкер өкiлдiгiн жүзеге асырады.

Сонымен қатар адвокаттар азаматтарға, ұйымдарға өзге де заңдарда тыйым салынбаған өзге де заң көмегiн көрсетедi.

Адвокаттың көрсететiн заң көмегiнiң түрлерiнiң iшiндегi азаматтық iс бойынша өкiл болып қатысуын ашып қарастырайық.

Әр адам азаматтық процесс барысында бiлiктi заң көмегiн алуға құқығы бар. Әрбiр адам бұзылған немесе заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғау үшiн Азаматтық iс жүргiзу кодексiнде белгiленген тәртiппен сотқа жүгiнуге құқылы. Азаматтар өздерiне берiлген азаматтық құқықтарыды, соның iшiнде өздерiн қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады.

Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiне берiлген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әдiл әрекет жасап заңдардағы талаптарды, қоғамның адамгершiлiк қағидаттарын сақтауға тиiс.

Азаматтар азаматтық iсте өз iстерiн өздерi немесе өкiлдерi арқылы жүргiзуге құқылы. Азамат iске өзi қатыса отырып өкiлiн де осы iс бойынша қатыстыра алады. Азаматтың iске қатысуы өзiне бiраз ыңғайсыздық туғыздырады. Мысалы, тараптар сот процесiнде өздерiнiң күнделiктi жұмыстарынан, қызметтерiнен босай алмаған жағдайда өздерiнiң мүдделерiн қорғауға процесте өз өкiлдерiне бередi. ҚР АIЖК 59-бабында тапсырма бойынша өкiлдiк етуге өкiлеттi азаматтардың тiзiмi берiлген. Соның iшiнде ең негiзгiсi, әрi маңыздысы – адвокаттар.

Азаматтық iсте адвокаттың қатысуының негiзi – тапсырма бойынша iске асырылады және де оның iс жүргiзудегi өкiлеттiгi сенiмхатта белгiленедi.

Сотта өкiлеттiк процессуалдық сипатқа ие. Бiр тұлғаның (өкiл алушы) екiншi тұлғаның (өкiл берушi) атынан процессуалдық құқықтары мен мүдделерiн қорғауға және бiлдiруге бағытталған әрекеттi – сотта өкiлдiк ету деп белгiленген. Бұл құқықтық қатынастың негiзi әрi бастауы, азаматтық – құқықтық шартта болады, яғни осы шарт негiзiнде екi тараптың арасында құқықтық қатынас пайда болады. Адвокат өзiне жүгiнiп келген азаматтың азаматтық iс жөнiндегi азаматтық процеске дейiнгi немесе процессуалдық өкiлеттiк басталғанға дейiн консультация бередi. Яғни адвокат пен өкiл берушiнiң қарым-қатынастары консультация берген кезден басталады.

Консультация беру бiрқатар өзара байланыстағы сатылардан тұрады.

Ең бастысы адвокат консультацияға келген азаматтың аты жөнiн, тұрғылықты жерiн, атқаратын қызметiнiң, кәсiбiнiң түрiн анықтауы тиiс. Содан адвокат, азаматты тыңдап, осы мәселе бойынша сұрақтарға жауап берiп өзi сауал қоя алады. Адвокат консультацияға келген азаматты тыңдаған соң iс бойынша жағдайларды анықтап, талаптың атын қалыптастыруы керек. Егер де азаматтың өзiнiң жүгiнiп келген iсi бойынша белгiлi бiр құжаттары болған жағдайда адвокат сол құжаттардың iске қажеттiлiгiн немесе керексiздiгiн анықтауы қажет.

Адвокат талаптың пәнiн айқындап алғаннан кейiн, қандай материалдық құқыққа жататындығын бiлгеннен кейiн консультация беруге дайын болады.2

Консультация беру өкiлеттiктi алумен тығыз байланысты емес, яғни кiм болмасын талапкер, жауапкер, үшiншi тұлғалар кез-келген уақытта да бұлардың құқықты позициялары талаптардың дәлелдемелiгi.

Адвокат iсi материалды-құқықтық позициясы бойынша жай және күрделi болуы мүмкiн. Егер де iс жай болған жағдайда, адвокат тапсырманы алуға не одан бас тартуға құқылы. Ал егер де күрделi болса, онда адвокат бiрқатар құқықтық толықтыру жұмыстарын жүргiзедi, яғни iс бойынша құқықтық позициясын айқындауы тиiс.

Адвокат құқықтық позицияны айқындап алғаннан кейiн төмендегiдей жағдайларды бiлуi керек:

- талап арызға тұлғаның құқығы  бар ма;

- талап арыз сотта қаралуы  тиiс пе;

- талапкер мен жауапкер процессуалдық  құқық қабiлеттiгiне ие ме;

- осы iс бойынша, осы тараптардың  арасында, осы дауға байланысты  заң күшiне енген соттың шешiмi барма, немесе талапкердiң талап  арыздан бас тартуы болған  ба, немесе бiтiмгершiлiк келiсiмге  келген бе;

- осы iстi алқалық сотқа жiберу  туралы келiсiмдер жоқ па.

Кез келген жағдайда азаматқа iс бойынша құқықтық позициясы түсiндiрiлуi керек. Егер адвокаттық құқықтық позициясы тараптың позициясына қарсы келсе, онда адвокат бұл iстi өз өндiрiсiне алмауға тиiс.

Iс бойынша адвокаттың позициясы  белгiлi бiр тараптарға сай болуы керек:

- өкiл берушiнiң мүдделерiнiң заңдылығы  және адвокаттық қызметтiң мiнездемесi;

- өкiл берушiнiң позициясы мен  адвокаттың құқықтық позициясы  қарама-қайшы келмеуi тиiс; 

- өкiл берушiнiң адвокаттық құқықтың  позициясын бiлуi;

iс бойынша құқықтық позицияны анықтағаннан кейiн, адвокат iс жүргiзудi өзiне қабылдайды.

Адвокат iс жүргiзудi өзiне қабылдағаннан кейiн материалға керектi айғақтар мен дәлелдемелердi дайындайды. Егер де қылмыстық iстерде алдын ала тергеу органдарының лауазымды тұлғалары дәлелдемелердi дайындаса, азаматтық iстерде жұмыс адвокаттық қызметi болып табылады.

Бастапқыда адвокат дәлелдеу пәнiн айқындап алуы тиiс. Дәлелдеу пәнiн адвокатпен қатар сотта айқындайды.3

Әр тарап өзiнiң талаптарының және қарсылықтарының негiзi ретiнде сiлтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуi тиiс.

Дәлелдеу пәнiн айқындағаннан кейiн адвокат сотқа керектi қандай дәлелдемелердi жинау керек мәселесiн қарастырады. Адвокаттық iсте заңмен көзделген тәртiпте сот – тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негiздейтiн мән-жайлардың бар жоғын, сондай-ақ iстi дұрыс шешу үшiн өзге де маңызы бар мән-жайларды, солардың негiзiнде анықтайтын заңды түрде алынған фактiлi деректер дәлелдеме болып табылады.

Дәлелдемелер көп болған жағдайда талап арызды немесе қарсылықты дәлелдеуге жеңiлдететiн маңызды дәлелдемелердi iрiктейдi. Кез келген жағдайда дәлелдемелер iске қатысты және шындыққа сәйкес болуы керек.

Адвокат дәлелдемелердi өзi жинайды, кейде дәлелдемелердi сұратып алу көмегiне жүгiнедi.

Адвокаттың дәлелдемелердi сұратып алу түрлерi:

- заң консультациясы арқылы  сұрату;

- сотқа iс бойынша дәлелдемелердi сұратып алу;

- сотқа, сот тапсырмаларын сұрату  туралы өтiнiм бередi.

Сотқа өтiнiм жазбаша түрде жазылуы тиiс және қандай дәлелдемелер, сонымен қатар дәлелдемелердi алуға адвокаттың өзiнiң келмеген себептерiн көрсетедi. Адвокат сотқа өтiнiм жазған кезде дәлелдемелер iс бойынша қажет екендiгi көрсетiп, жазып өтуi тиiс.

Адвокат iстiң дәрежесiне байланысты кез келген дәлелдеу құралдарын пайдалана алады, яғни тараптар мен үшiншi тұлғалардың түсiнiктемелерi, куәлардың айғақтары,жазбаша және заттай дәлелдемелер, сарапшылардың қорытындысы. Азаматтық iсте адвокат дәлелдеу тәсiлдерiн жүзеге асыруы керек.

Сонымен қатар адвокат дәлелдемелердi қамтамасыз ету туралы сотқа өтiнiш бередi, өтiнiшiнде дәлелдемелердiң жоғалып кетпеуiне кепiлдiк бередi.

Әрбiр дәлелдеменiң – қатыстылығын, шындыққа сәйкестiгiн азаматтық iстi шешу үшiн жеткiлiктiгiн бағалауға тиiс.

Келесi сатыда осы iске қатысты тұлғалардың тiзiмi анықталады. Осы iске қатысты тұлғалардың тiзiмi дұрыс анықталмаған жағдайда iстiң кiдiрiп қалатыны сөзсiз.

Осыдан кейiн адвокат iс жүргiзу құжаттарын толтырады.

АIЖК 150-бабында талап арызда талапкер көрсетiлген, осы талаптарды адвокаттар сақтауға тиiс.

Талап арыз iстiң категориясына қарамастан, келесiдей бөлiктерден тұрады:

- iске қатысты фактiлi жағдайларды  бейнелеу;

- көрсетiлген фактiлердi дәлелдейтiн  дәлеллемделерге нұсқау;

- даудың құқықтық бiлiктiлiгiн  белгiлеу.

Жауапкердiң адвокаты iс бойынша жазбаша түсiнiктеме бередi. Бұл талап арызға жауап және талап арызға қойылатын талаптарды сақтай отырып жазылуы тиiс. Мұндай түсiнiктеме де жауапкердiң талап арызды толық немесе iшiнара мойындауы көрсетiледi.

Сонымен қатар жауапкердiң адвокаты дәлелденген фактiлердi ұсынады.

Жауапкер бiрiншi сатыдағы сот шешiмi шығарғанға дейiн алғашқы талап қоюмен бiрлесiп қарау үшiн талап қоюшыға қарсы талап қоюға құқылы. Қарсы талап қою туралы жалпы ережелер бойынша жүргiзiледi.

Судьяның қарсы талап қоюды қабылдау шарттары:

- қарсы талап алғашқы талапты  есепке алуға бағытталса;