Сын есім компонентті фразеологизмдердің тақырыптық – мағыналық топтары

Фразеологиялық тіркестердің құрамды бөліктері арасындағы синтаксисік тұтастық та ерекше. Бүтін тіркестің компоненттерінің аралық байланысының тұтастығы мен тұрақты ауыс мағынасы оның сөйлемде бір ғана мүше қызметін атқаруына ықпал жасайды. Бұл байланыс  фразеологиялық тіркес құрамында, оның компоненттері арасында болатын ішкі  фразеологиялық байланыс, сыңарлардың қолдануда бір – біріне тұрақты тәуелділігі, осы  фразеологиялық құрам үшін бір – біріне қажеттілігі.

Фразеологиялық байланыстың мәні  фразеологиялық тіркес құрылысы мен мағынасына тәуелді өйткені  фразеологиялық тіркес сыңарлары толық мағынаға ие, яғни мұнда тұтастық пен мағына бірлігі бар  фразеологиялық байланыстың өзі осы емес пе.

Фразеологиялық тұрақтылық семантикалық «сөз тіркесінің» астарлы мағынасының болуына байланысты, ал «даяр күйінде қайталану» астарлы мағынаның болуына байланысты құраушы сыңарлар мағыналарымен байланысы, құраушы сыңарларсыз және олардың мағынасынсыз тұтас астарлы мағына да, бүтін құрам да жоқ.

Мынадай  фразеологиялық тіркестер: дәмді пікір, аш бел-нәзік бел, буынсыз жер-әлсіз жур, ауыр сөз-зілді сөз т.б. бір сыңырының негізірде  фразеологияланғын тіркестер мәселесіне келсек, бұлардың бір сыңыры өзінің тура мағынасын сақтап, екіншісі жаңа мағынада тұрып қолданылған. Сыңардың біреуінің лексикалық мағынасы келтірінді мағынада, астарлы түрде қолданылған. Мұнда бүкіл тұтас тіркестің беретін мағынасы өзінің құрамындағы сөздердің мағынасымен байланысты, олардың мағынасынан онша алшақтамайды. Мұндай фразеологиялық тіркестердің мағыналарын ойдан тыс қалдырсақ, онда олардың фразеологиялық екендігін де, тіркес екендігін де айыра алмаймыз. Бұл тіркестерде номинативтік пен қатар/тіркестер құрамындағы сыңарлар мағыналық дербестігін екеуі бірдуй тодық жоғалтпай, ал грамматикалық дербестілігінен айырылып барып, мағынаға ие болған/ эмоционольды – эксперессивті қызмет те бар.

    Фразеологиялық тіркестердің мағыналық құрылымы өзіне лексикалық синоним болатын сөздің мағыналық құрылымымен ешқашан толық сәйкес келмейді. Тұтас мағына фразеологиялық тіркестердің сыңарларының толық түрде туынды мағынаға өтуімен қалыптасады, яғни тұтас мағына дегеніміз толық келтірінді мағынаға өткен мағыналары бар сыңардан тұратын фразеологиялық тіркестердің құрылымдық мағынасының түрі. Мұндай тіркестердің сыңарларының дербес мағыналарының әлсіреуімен қатар араларындағы синтаксистік қатынастары да әлсіреп, көмескіленеді.

Енді бір есімді фразеологиялық тіркестер құрамында бір сыңар тура мағынасында болады да, екіншісі келтірінді мағынада келеді және сигнификативтік мағына осы сыңарға түседі. Осындай сыңарларының тура мағынасының өзгеруін, келтірінді мағынаға өткендігін барлық уақытта негізге алып отыру қажет.  Фразеологиялық тіркестердің жартылай я толық астарлы семантикалық тұтастығы олардың қажетті белгісі.  Фразеологиялық тіркестер өздерін құраушы сыңарлардың семантикасымен /бұл семантикалық байланыс әр түрлі дәрежеде көрінгенімен де/ тығыз байланысты тұлғалар. Ал фразеологиялану процесінде  фразеологиялық тіркестердің сыңарларының я сыңарларының тура мағынасының келтірінді, туынды мағынада белгілі болуы,  фразеологиялық тіркестердің фразеологиялық тұтас мағына тұрғысынан, белгілі дәрежеде дербес мағыналары әлсіреп екінші орынға сырылады, яғни бүтін мағынаға бағынышты болады.

Фразеологиялық тіркестердің кейбір түрінің номинативті қызметімен қатар эмоциальды және стилистикалық бояуы, образдылық қасиет пен экспрессивті қызметі болады, қайсібір астарлы, оброзды мағанада, енді біреулерінің мағынасы «байлаулы фразеологиялық мәнді сыңарлары» тұрғысынан  фразеологиялық мағынада қолданылады, белгілі болады. Тілде тіркескен дайын күйінде белгілі болатын  фразеологиялық тіркестердің есімді сөз тіркестеріне өте жақын бір түрі тіркестер –тізбектер, мысалы : асқар тау, асқар бел, қыпша бел, пісте мұрын, ьтдай дала, айдай әлем т.б. Тіркескен дайын күйінде белгілі болу, бір немесе бірнеше сөздермен ғана теіркесінде белгілі болу – осы құрамның сыңарлары арасында нақты грамматикалық байланыстың бар екендігін немесе осыған орай жаңадан тіркестірілгенін қуаттай алмайды, өйткені белгілі бір даму кезеңінле өздері ұйымдасқан үлгі – нұсқа көріністерін сырттай сақтап тұрғанымен /мысалы, салыстырсақ : асқар тау – биік тау/ мұндай есімді  фразеологиялық тіркестердің құрамдарының тұрақтылығын сақтаған, қалыптасқан даяр құрылысқа жеткен. Құрамдары бір-біріне тәуелділікте де, барлық жағынан дайын, тұтас мағыналылығын қуаттай түседі. Тұтас мағынаның көрінісі сол – құрамның мүшелері негізінде туатын мағына. Сондықтан да  фразеологиялық тіркестен көрінетін  фразеологиялық мәнге ие сыңардың осы байлаулы мағынасы басқа бір сөздің мағынасымен тұрақты астарласып, тек сол сөздердің қатарында анық болады. Жеке сөздердің метафоралық, метонимиялық және т.б. мағыналарда қолданылуының  фразеологиялық мәнге өтуі, келесі тіркесетін сөздермен тұрақты құрамын өзгертпей қалыптасып кетуі,  фразеологиялық мағына тұтастығына өтуі  фразеология процесімен тығыз байланысты.

Есімді  фразеологиялық тіркестерге, әсіресе, сын есім компонентті  фразеологизмдерге тән қасиет – тұрақтылық. Оларлдың құрамындағы сөз сыңарлар тек белгілі бір сөздермен ғана тіркесіп қолданылады да, тілдегі көптеген сөздермен тізбектелуге икемсіз келеді. Оларға тән белгі – тұрақтылық пен мағына бірлігі. Олар семантикалық тұтастықтағы тұқлға ретінде қарым – атынас жасауда, сөйлеу процесінде жасалмай тілдің бұрыннан қалыптасқан даяр тұлғасы ретінде қолданылады. Сыңарлары бүтіннің бөлшектері ретінде бірлесе келіп, бір бүтін мағынаны білдіреді. Құрамдағы сыңарлардың әрқайсысы әр басқа мағынаны емес, барлығы жиналып келіп біртұтас, бір бүтін мағынаны білдіреді, мысылы: сұр жылан – жауыз, сұр бойдақ- үйленбеген, сары табан- көніккен. Сыңарлардың екеуі бірдей мағына жасайды дегенде, олардың мағыналарынан тікелей тіркестің біртұтас мағынасы туады деген сөз емес, сыңарлардың астарлы мағынасы мен ұштасып жатады, астарлы мағыналы сыңарлар бір бүтін мағынаның көрніуіне себепші болады, мысалы: аш қарын – аш өзек, сары дала – мидай жазық, дәмді пікір – ұнамды, құнды пікір, тар жол – қиындығы мол жол, теріс бата – жаман тілек т.б. бір мүшесі мағына жасаушы да, екіншісі экспресивті мәнді, мысалы: жуан сіңір, тұлдыр сөз, судай жорға т.б.

Фразеологиялық тіркестердің мағынасы тілдік өлшем болып табылады, өйткені ол /мағына/ белгілі тілдің семантикалық жүйесінде белгілі блады. Олар меншікті бекітілген және олардың обьктивті мән-мазмүны, міне осыдын оның құрамы, құрылымы және мағынасы да тұрақтылыққа ие, дайын қолданылуға өте икемді. Демек сын есімді фразеологизмдер белгілі бір ұғымның бірден-бір атауы емес, олар нуминативтік қызметпен қатар эмоционольды экспресивті қызмет атқарады.

Сөздердің өзара тіркесу қабілеті әр түрлі: кейбір сөз аз сөзбен, кейбір сөз көп сөзбен, кейбір сөз тек бір сөзбен тіркеседі. Мысалы, сын есім көбінесе зат есімдермен тіркеседі де, етістікпен сирек тіркеседі. Бірқата сөздер тобы тек фразеологиялық тіркес құрамында жұмсалады. Осы мағынасында олардың көмегімен басқа  фразеологиялық тіркес жасауға болмайды. Мысалы, көк ми, сор маңдай, тоң мінез бұлар құрылысы мызғымайтын, мағыналық тұтастығын берік сөздерден құралады. Анықтауыштық қатынастағы сын есімдер мен зат есімдер тобы әр түрлі тоб ішінде кездесе береді. Олар мағыналы сөз тіркестері қызыл кеңірдек, құуыс кеуде, ұзын құлақ, жуан орта, қара байлау, арам тер т.б. Демек тіркесті құраушы сыңарлардың бүтін мағынада үлесінің жартылай да, толық та, болотыны сияқты бүтін мағынаға /мысалы: көк жұлын- жүдеу, көк бармақ- олақ, қара табан- кедей т.б./ қатыссыз мағынада қалып, тек оның құрамын ғана анықтайтын да тіркестер кездеседі. Мысалы, «жуан қоныш»- шаруа, сияқты тіркестің құрамын анықтап, сыңарлар сөздерініңбастапқы мағынасының дербестіктерінен айырылған, олардың арасындағы анықтауыштың қатынас та жойылған.

Бір фразеологиялық мағынаны білдіруде тек өзара тәуелді екі сыңар ғана қатысады: сары кідір – орта жасқа келген адам; кәрі тарлан – ысылған, әккі, яғни осы мағынаны білдіру үшін бір комлонеттің белгілі блуы.

Фразеологиялық тіркестің сыңарлары арасындағы байланыс фразеологиялану процесінде көмескіленіп, айналатын сияқты. Сыңарлар арасындағы грамматикалық байланыс бірте – бірте көнеріп көмескілене береді, мағынаның тәуелділік үстем бола береді мысалы, бір сөз бірнеше құрамда келіп, фразеологиялық мағына жасайды. /ақ сүйек – феодал, ақ саусақ – жұмысқа икемі жоқ, ақ тілек – жақын тілек, ақ жүрек - әділ ақ ниет – адал, ақ көз – надан, ала ауыз – ынтымақсыз, ашық ауыз – ауызына сөз тұрмайтын адам т.б.

Сонымен қатар, қайсыбір тұлғаның фразеологиялығы тек оның мағынасымен ғана анықталмайды. Екі сыңардың екеуі де бірдей мағына жасай береді /ақ ниет , үлкен шаңырақ /мағына жасауға сыңарлар тікелей болмаса да жанамалай қатысты болуы мүмкін немесе бүтіннің мағынасы құрамының мағынасының ішкі астарларының мәнімен жымдасып кетеді мүмкін, /тесік өкпе, ұсақ сөз, ала көз, ала ауыз, үсақ адам, ашық ауыз т.б. тәрізді сын есім компанентері фразеологизмдер номинативті немесе атаушы қызметпен қатар, эмоциональды және стилистикалық бояуы, обыразды мағынаға ие.

Демек фразологиялық мағынаның пайда болуына дәстүрлі тіршілік пен мәдени өмірдің әсері мол. Образға негізделген көрініс тіл арқылы жарыққа шыққанда, ондаған ұлттың қабылдау, қазақы дұниетанымен, ойлау ерекшеліктері бірден аңғарылады. Фразеологиялық мағынаға тірек, негіз болатын нәрсе –адамдардың күнделікті өмірінде көріп жұрген дүнйедегі заттар, айналадағы құбылыстар, содан туындайтын жағыдалар түрлі жағымды – жағымсыз әрекеттердің ықпалын әсер етіп отырады.

1.3 Есімді фразеалогиялық тіркестердің  күрделі сөздерден айырмашылқтары.

Тілде идиомалар, фразалар, мақал – мателдер, номатты орамдар және авторлардың афоримзмдер, күрделі сөздердің тобы өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Мұндай орамдар адамдардың ой – сезімін ара қатынасын, танымын білдіреді. Дайын қолданылатын мұндай тұрақты түрде кездесе беретін орамдардың бәрі бірдей фразеологиялық  тіркестерге шектес единицалардың көпшілігі күрделі сөдер: сасық күзен, сарыбауыр, соқыр ішек, еркін шнтакшстік тіркестері: ақ аю, ақ бидай, асау ат, ашық жиналыс, қызыл көйлек, жылы бөлме, бұйра шаш т.б. болады.

Күрделі сөдер түбір мен түбірдің /немесе түбір мен негіздің, я негіз бен негіздің /бірігуінен қосарлануынан, немесе тіркесінен құралады. Мысалы сары май, кәрі жілік, боз торғай, ала қарға т.б. кұрделі сөздердің түрі түбір мен түбірдің /сары және май, кәрі және жілік/тіркесуінен жасалған күрделі сөз бен фразеалогиялық тіркестердің жігін ажырату қиындығы көптеген тілдерге қатысты мәселе екі сыңардан тұратын бір ғана мағынаға ие дайын тіркестер есімді фразеологиялық тіркестерді тіркесіп жасалған қүрделі сөздерден айыру өте қыйын өйткені тек жазыу ережелері бойынша жоғарыда аталған күрделі сөздердің топтарын сөздіктерде де, оқулықтарда да әр түрлі берілген, фразеологиялық тіркестермен араластырлған күрделі сөздердің біріктіріліп немесе сыңарларының ажыратылып жазылуы да біркелкі емес.

Күрделі сөздерде сөйлеу процесінде жасалмады әуелден бар, қалыптасқан сөздер ретінде жұмсалады. Бір ғана ұғымның атауын, яғни мағыналық бірлігі сөйлемде бір ғана мүше болатындығы құрамы мен құрлымының тұрақтылығын және т.б. белгілерімен кұрделі сөздер фразеологиялық тіркестермен, соның ішінде есімді фразеологиялық тіркестермен, ұқсас жақтары мен жақын келіп араластырылғанымен күрделі сөздерге тән айырықша белгілер оларды есімді тұтастығы және фразеологиялық тіркестерден түпкілікті ажыратады әр тілдің өзіндік даму заңдылқтары бар. Даму кезеңдерінде сөздердің тіркесіп келуінен жасалған сөз тіркестерінің сыңарларын дыбыстық та, мағыналық та өзгерістерге ұшырап, оның нәтижесінде бөлшектенбейтін бүтін сөзге айналуы мүмкін. Олар сөйлеу процесінде жасалмай, қалыптасқан, даяр сөздерге айналады ал сыңарлаының мағыналық дербестік тен айрылуы себепті. Күрделі сөздер семантикалық тұтастыққа жеткен, сыңарлар бүтінің бөлшектері ретінде бірлесе келіп бір бүтін мағына жасайды. Осыған орай күрделі сөздер тұрақтысымен бір ғана ұғымның атауы. Қара жүрек /өсімдік/, дәуқабақ /өсімдік/, қарақұйрық/ ақ/, ащы ішек, суық торғай т.б. құрылымдық топтар номинативті немесе атауын қызмет атқарып бір атау ретінде қолданылады кұрделі сөздерде эмоциялық бояу да эксперсивті қызмет те жоқ. Күрделі сөздер термин сөздерге жақын. Яғни терминдер ретінде белгілі ал терминдер келтірінді, образды мағынада, эмоциональды – эксперессивті қызметте қолданылмайды, таза наминативті қызмет дара мағыналылық – терминдерге тән ең басты қасиет. Кәдімгі тұрақты тіркестер күрделі сөздерге таза номинативті қызметімен сәйкес тұрақты тіркестердің бәрі бірдей фразеологиялық тіркес емес.

Құрылыстың сыңарларының арасындағы ішкі синтаксистік қатынас /анықтаушы және анықталушы/жойылғанымен, күрделі атаудың өзіндің шыққан тегі – сөз тіркесімен сырттай ұқсастығы әр қашан сақталады есімді фразеологиялық тіркестерге ұқсастығы міне осыдан көрінеді. Күрделі сөздердің әрбір сыңары жеке қолданылғанда білдіретін мағынасынан, мағыналық дербестігінен айырылып қалптасуы немесе бір сыңарының жетекші қызмет атқаруы, екінші сыңарының дербестіктен айырылып, келесі сөзге мүше қызметне өтуімен қалыптасуы, немесе әрбір сөз өз алдына дербес ұғмды білдіру мүмкіндігінен айырылып бір ғана ұғымға өтіуі синтаксистік жақтан мүшеленбеуі – оның семотикалық жақтан да бөлшектенбеуіне, тұтас бір лексикалық единица қызметіне өтуіне байлансты жалпы алғанда сөздердің табиғаты өте күрделі де, оның мағыналық дербестіктен айрылуы, басқа категорияға өтіп кетіуі, бірнеше қызмет атқаруға икемділгінен, бір сөз табын категориясының  қызметіндегі қасиеттерін қайсыбір сөздермен кеміп сақтамауынан мысалы: боз – сын есім, ал «боз торғай» күрделі сөздердің құрамында сын есім бола алмайды.

Күрделі сөздердің өзі шығу тегі, жасалу жолы жағынан бір сөз тіркесіне барып тіркеледі, егер күрделі сөз кемінде екі сөздің тіркесі түрінде басқа, олардың бір тұтас сөзге айналу процессі немен байлансты.

Сөз тіркесінің лексикалану процесінің нәтижесі лексикалық тұлғаларды береді яғни күрделі сөздер лексикалану процесінің желісі лексикалану процесі өте өнімді амал. Мысалы, сөз тіркестері сөз сияқты тілде номинативті қызмет атқарады. Сондықтанда олар ұғымдары атауға сөз жеткіліксіз болған жағдайда онымен тең қолданыла береді. Бүл амал сөз тудыру процесінің түсіндірме жолы немесе синтаксистік түрі алғашында сөз тіркестерімен аталып уақыт озған сайын сыңарларының анықтағыш және анықталғыш қызметінен /сарыбақ, қара торғайт.б. айрылып, бүтіндей сөз тіркестерімен лексикаланған осының нәтижесінде күрделі сөз жасалған /18, 26-28/ күрделі сөдер сөз тіркесінің лексикалануы процесін басынан өткізуі нәтижесінде тууымен қатар, тілде бұрыннан бар күрделі сөздердің үлгісімен де жасала береді.

Қазақ тілі әсіресе табиғи байлықтар, ауыл шаруашылғына, соның ішінде мал шаруашылғына байланысты сөздерге бай сөзді өмір шындығы туғызады өмір шындығынан туған сөзді халық мәпелеп өсіріп, байытып отырады. Сөздердің бірігіп кірігіп жасалуы тіл заңына бағынып түрады,ол обьективтік заң бірақ тілімізде біріккен кіріккен, құрама т.б. сөздердің бәрі бірдей жүйелі жазу принциптеріне ие бола алмағандығы себепті әртүрі формада қалыптасып кеткен, яғни әркім әртүрлі қолданады, әртүрлі жазады. Бір тектес құбылстардың, бір сөздердің әртүрлі жазылуы бір-біріне қарама-қарсы келуі, бір-бірне ешбір айырмашылығы жоқ сөздердің сан-саққа жүгіруі, бірінің тұрақты    тіркес делініп біреуінің күрделі сөз делініп, енді біреуінің тіркес деп беріліп қалыптасуында ешқандай сүйенетін принцип жоқ. Тілдік түлғалардың аралсуының себептерінің бірі сөздердің бірігіп және бөлек жазылуында жатыр. Мысалы: бір түсінікті білдіретін күрделі сөздердің ең үлкен тобын құрайтындары бөлек жазылып жүрген: көк жөтел, көк кептер, ала шағыр, суық торғай және т.б. тәрізді күрделі сөдер. Сондай-ақ күрделі сөздер: кәріқыз, кәрі жілік, алаөкпе, алабас, ала шағыр, көк бауыр, көк бас, көк серке, көктайлақ, қаражүрек, қаратамыр, қарақас, сары тоқаш, сарыбас, сарыбауыр, сары күшік/өсімдік аттары/ сарысу, сарыбуын, ақшелек, көкжөтел, сарытамақ деген көптеген күрделі сөздердің құрлымындағы сыңарлар дербестіктерінен айырылып, күрделі сөздің бір бөлшегі ретінде танылған. Бұлар сияқты қүрделі – құрама сөздердің таптарын тілде өте көп.